Fukahâ Metodu Usûl Yazımının Ortaya Çıkışında Hilâfiyâtın ve Fıkıh Münazaralarının Rolü

Yıl 2023, Cilt: 21 Sayı: 1, 350 - 377, 30.06.2023

Hacer Yetkin

https://doi.org/10.18317/kaderdergi.1279947

Cited By: 1

Öz

Fıkıh usûlü literatüründe fukahâ ve mütekellimîn metodu olarak nitelenen iki yazım yöntemi olduğuna dair yaygın bir kabul vardır. Bu iki yöntemin ayırıcı nitelikleri hakkında bazı açıklamalar dile getirilmekle birlikte, bu ayrımın hangi ölçülere göre yapıldığı, ayrışmanın temelinde hangi saiklerin olduğu ve bu yöntemlerin özellikle hangi dönemlerde yaygınlık kazandığı gibi hususlarda derinlikli bir izah mevcut değildir. Bu çalışma, söz konusu hususları biraz daha aydınlatmayı hedeflemekte ve özellikle fukahâ metodunun ortaya çıkışı üzerinde hilâf tartışmalarının ve münazaraların etkisi üzerinde durmaktadır.
İslamî ilimlerin ilk dönemlerindeki hararetli ilmî tartışmalarının önemli bir bölümünü dini bilginin kaynak ve yöntemlerine dair meseleler oluşturuyordu. Kelâm meseleleri ile ilgilenen alimler tarafından, kelâm meseleleriyle iç içe işlenen bu yöntem tartışmaları, sonrasında müstakil bir disiplin haline gelecek olan usûl meseleleriydi. Aynı dönemde Hanefîler de kendilerinin geliştirip sistemleştirdiği fıkıh çalışmalarını kayıt altına alarak, fıkıh ilminin ilk müktesebâtını tedvin ediyorlardı. Hanefîler kelâmcılar tarafından sürdürülen bu yöntem tartışmalarına, fıkıh mesâilinin temellendirilmesi bağlamında dahil oldular. İlk dönem ilimlerinin gelişmesinde etkili olan bu tartışma geleneği, cedel tekniğinin öğrenilmesi ile yeni bir boyut kazandı. Önce kelâmcılar ve sonra fakihler bu yöntemi tartışmalarında ve eserlerinde kullanmaya başladılar. Hicrî dördüncü ve beşinci asırda fıkıh ilminin revaç bulması ile birlikte fıkıh münazaraları entelektüel alanda çok daha yaygın ve önemli hale geldi.
Aynı doğrultuda ihtilaflı fıkıh meselelerinin delillendirilerek tartışıldığı hilâf literatürü de gelişme gösterdi. Söz konusu gelişmeler, hilâf mesâilinin delillendirilmesinde ve fıkıh münazaralarında işe yarayacak usûl eserlerinin ortaya çıkmasında etkili oldu. İşte fukahâ metodunun ilk ve en tipik eseri sayılan Debûsî’nin Takvîm’i, fürû fıkıh konusu sayılabilecek pek çok başlığa yer veren, tartışmaları bolca fıkıh örneği üzerinden işleyen, kıyas ve illet başlıklarında cedel bahislerini genişçe ele alan ve kelâm tartışmalarına mesafeli duran tarzıyla, dönemin münazara geleneğinin ihtiyaçlarına hitap ediyordu.
Debûsî’nin geliştirdiği bu usûl anlayışı kısa sürede dikkat çekti ve hicrî beşinci asır tamamlanmadan bu metodu benimseyen pek çok fıkıh usûlü eseri yazıldı. Özellikle Pezdevî’nin usûl eseri, sonraki Hanefî usûl literatüründe esas alınan model bir metin haline geldi. Gazâlî ve Râzî sonrasında İslamî ilimlerin felsefe ve mantık hakimiyeti altına girdiği dönemde ise fukahâ metodu popülerliğini yitirdi. İlmü’l-bahs ve’l-münazara ile cedel ilimleri mantık disiplini altında incelenmeye başlandı. Ancak bu dönemden sonra da bazı Hanefîler fukahâ metodu ile usûl eseri yazmaya ve felsefî kelâmın etkisi altındaki Hanefîler dahi yazdıkları karma nitelikli eserlerde Pezdevî’nin Usûl’ünü esas almaya devam ettiler.

Anahtar Kelimeler

Fıkıh usûlü, Fukahâ metodu, Mütekellimîn metodu, İlm-i hilâf, Hilâfiyât, Münazara, Debûsî

The Role of Khilāfiyāt and Juristic Disputations in the Emergence of Juristic Method in Usūl Literature

Öz

It is widely acknowledged that two methods of writing have emerged in the history of usūl literature: Juristic method (usūl al-fuqahā) and theological method (usūl al-mutakallimīn). Although there are some attempts to determine the typical features of these methods, we do not have a comprehensive explanation regarding the criteria of this distinction, the motivation behind it and the period when these methods have become prevalent. This paper aims to shed light to certain dimensions of the issue and focuses especially on the impact of juristic disputations and khilāfiyāt on the emergence of juristic method.
The discussions about the sources and methods of religious knowledge were a significant part of the heated intellectual debates in the early period of Islamic scholarships. These discussions made by scholars interested in theological matters in kalām context were the matters of usūl, which would have turned into a separate discipline thereafter. The aforementioned period also witnessed Hanafīs completing the first fiqh compilation by recording the body of masā’il in fiqh that they had developed and codified. Hanafīs then involved in the methodological discussions of theologians in the context of justifying their juristic views. The tradition of scholarly discussion that had widely contributed to the earlier period took a new dimension by the introduction of jadal to the Islamic world. First theologians and later jurists adopted the method of jadal in their debates and scholarly works. By the 4th and 5th centuries AH, fiqh became popular more than ever and promoted the juristic disputations in such a way that those disputations turned into a common and significant performance among Islamic intellectuals.
Meanwhile, the khilaf genre, in which the disputed juristic matters have been discussed and justified, improved in those centuries as well. Consequently, a new method of usūl writing, namely the method of fuqahā, which can be applied in the justification of the masā’il and in juristic disputations, emerged. Thus, the first and most typical work of that method, Taqwīm al-Adilla by Dabūsī, perfectly addressed the needs of the disputation tradition in the era, by including many chapters that could be regarded as related to the substantial law and many examples from substantial law, by treating the jadal topics in qiyas and ‘illa chapters in detail and by avoiding the speculative theological disputes.
Later, the method developed by Dabūsī attracted attention and many jurisprudents wrote usūl works adopting the method before the end of 5th century AH. Especially the usūl work of Bazdawī served as a model for the later Hanafī usūl literature. However, the juristic method lost its popularity when the Islamic scholarships fell under the influence of philosophy and logic after al-Gazālī and al-Rāzī. Jadal and ‘ilm al-bahth wa’l-munāzara have been treated under the discipline of logic afterwards. Nevertheless, even after the evolution of the usūl perspective, some Hanafīs still wrote usūl works by juristic method and some of them, despite adopting the new philosophical perspective, referred to the usūl of Bazdawī in their “mamzūj” (combined) usūl works.

Anahtar Kelimeler

Jurisprudence, Juristic method (usūl al-fuqahā), Theological method (usūl al-mutakallimīn), ‘Ilm al-khilāf, Juristic disputations (khilāfiyāt), Disputation (munāzara), Dabūsī

Kaynakça

• Bâcî, Ebu’l-Velîd Süleyman b. Halef. Kitâbü’l-Minhâc fî tertîbi’l-hicâc. thk. Abdülmecid et-Türkî. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 2001.
• Bağdâdî, Ebû Bekir Ahmed b. Ali b. Sâbit el- Hatîb. Kitâbü’l-fakîh ve’l-mütefakkih. thk. Ebû Abdurrahman Âdil b. Yusuf el-Azzâzî. 2 Cilt. Riyad: Dâru İbnü’l-Cevzî, 1996.
• Bâkıllânî, Ebû Bekir Muhammed b. Tayyib. et-Takrîb ve’l-irşâd es-sağîr. nşr. Abdülhamîd b. Ali Ebû Züneyd. 3 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1998.
• Basrî, Ebu’l-Hüseyin Muhammed b. Ali. el-Mu‘temed fî usûli’l-fıkh. nşr. Halil el-Meys. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Bedir, Murteza. Fıkıh, Mezhep ve Sünnet. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2004.
• Bedir, Murteza. “Kelâmcı ve Fıkıhçı Usûl Geleneklerine İlişkin Bazı Eleştirel Mülahazalar”. İslam Araştırmaları Dergisi 29 (2013), 65-97.
• Bedir, Murteza- Ferhat Koca. “Pezdevî, Ebu’l-Usr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Erişim 11 Mart 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/pezdevi-ebul-usr
• Bilik, Abdurrahim. Fıkhın Bir Alt Disiplini Olarak İlmü’l-Hilâf. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2018.
• Bilik, Abdurrahim. “Hilâf Literatürü İçin Bir Taksim Önerisi”. Usûl İslam Araştırmaları 30 (2018), 109-132.
• Cessâs. Ebû Bekir Ahmed b. Ali er-Râzî. Ahkâmü’l-Kur’ân. thk. Muhammed es-Sâdık Kamhavî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi Turâsi’l-Arabî, Müessesetü’t-Târihi’l-Arabî, 1996.
• Cessâs. Ebû Bekir Ahmed b. Ali er-Râzî. el-Fusûl fi’l-usûl. nşr. Muhammed Muhammed Tamir. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2010.
• Cüveynî, İmâmü’l-Harameyn Ebu’l-Meâlî Abdülmelik b. Abdullah. el-Burhân fî usûli’l-fıkh. nşr. Salah b. Muhammed. 2 Cilt (birlikte). Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• Cüveynî, İmâmü’l-Harameyn Ebu’l-Meâlî Abdülmelik b. Abdullah. Kitâbü’t-Telhîs. thk. Abdullah Cevlem en-Nîbâlî, Şübbeyr Ahmed el-Ömerî. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1996.
• Çöklü, Ramazan. Fıkıh Usûlü Kelâm İlişkisi Hicrî 4. Asır Usûlcülerinin Âm Lafızlarla İlgili Yaklaşımlarının Tahlili. Ankara: Fecr Yayınları, 2022.
• Debûsî, Ebû Zeyd Ubeydullah b. Ömer b. İsa. Takvîmü’l-edille. thk. Halil el-Meys. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2007.
• Duman, Soner. “Usûlü’l-fıkh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Erişim 6 Kasım 2022. https://islamansiklopedisi.org.tr/usûlul-fikh
• Ebû Süleyman, Abdülvehhâb İbrahim. el-Fikru’l-usûlî. Cidde: Dâru’ş-Şurûk, 1984.
• Ebû Zehra, Muhammed. İslam Hukuk Metodolojisi. çev. Abdülkadir Şener. Ankara: Fon Matbaası, 1979.
• Emiroğlu, İbrahim. “Cedel Nedir?”. DEÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi 12 (1999), 17-37.
• Ferrâ, Ebû Ya’lâ Muhammed b. Hüseyin. el-Udde fî usûli’l-fıkh. thk. Ahmed b. Ali Seyr el-Mübârekî. 5 Cilt. Riyad: y.y., 1993.
• Gazâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. İhyâu ulûmi’d-dîn. 4 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2005.
• Gazâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. el-Menhûl min ta‘lîkâti’l-usûl. thk. Muhammed Hasan Heyto. Beyrut: Dâru’l-Fikr, ts.
• Gazâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. el-Müntehal fi’l-cedel. thk. Ali b. Abdülaziz b. Ali el-Umeyrînî. Beyrut: Dâru’l-Verrâk, 2004.
• Gazâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. el-Mustasfâ min ilmi’l-usûl. thk. Muhammed Süleyman el-Eşkar. 2 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1997. İslam Hukukunda Deliller ve Yorum Metodolojisi. çev. Yunus Apaydın. Kayseri: Rey Yayıncılık, 1994.
• Gazâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. Şifâu’l-ğalîl. thk. Muhammed el-Kebîsî. Bağdat: Matbaatü’l-İrşad, 1971.
• Gölcük, Şerafettin. “Bâkıllânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Erişim 5 Mart 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/bakillani
• Görgün Tahsin. “Lafız (Fıkıh Usûlü)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Erişim 6 Kasım 2022. https://islamansiklopedisi.org.tr/lafiz#2-fikih-usûlu
• Gutas, Dimitri. Yunanca Düşünce Arapça Kültür. çev. Lütfü Şimşek. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2020.
• Hacak, Hasan. “Fıkıh İlminin Ortaya Çıkışı ve Diğer İslâmî İlimlerle İlişkisi”. İslâmî İlimlerde Metodoloji/Usûl V: Temel İslam İlimlerinin Ortaya Çıkışı ve Birbirleriyle İlişkileri. ed. İlyas Çelebi. 511-545. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2014.
• Hacak, Hasan. “Klasik Dönemde Fıkıh Usûlü”. İslam Düşünce Atlası. nşr. İbrahim Halil Üçer. 6 Cilt. 1/313-343. Konya: Konya Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları, 2022.
• Hallaq, Wael B. “A Tenth-Eleventh Century Treatise on Juridical Dialectic”. The Islamic World 77/ 3-4 (1987), 197-206.
• Hamidullah, Muhammed. “el-Mutemed’in Neşri Dolayısıyla Mutezile’nin Fıkıh Yöntemi Üzerine”. trc. Şerafettin Gölcük. Marife: Dînî Araştırmalar Dergisi 3 (2003), 331-342.
• İbn Akîl, Ebu’l-Vefâ Ali b. Akîl b. Muhammed. el-Vâzıh fî usûli’l-fıkh. thk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türkî. 5 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1999.
• İbn Haldun, Abdurrahman b. Muhammed. Mukaddime. çev. Halil Kendir. İstanbul: Yeni Şafak Kültür Armağanı, 2004.
• İbn Hallikân, Ebû Abbas Şemsüddin Ahmed b. Muhammed. Vefeyâtü’l-a‘yân ve enbâu ebnâi’z-zamân. thk. İhsan Abbas. 8 Cilt. Beyrut: Dâru Sadr, ts.
• İbnü’l-Kassâr, Kadı Ebu’l-Hasen Ali b. Ömer el-Bağdâdî. Mukaddime fî usûli’l-fıkh. thk. Mustafa Mahdum. Riyad: Dâru’l-Ma‘leme li’n-neşr ve’t-tevzî, 1999.
• İbnü’l-Mukaffa‘, Abdullah. “Risâle fi’s-sahâbe”. Âsâru İbnü’l-Mukaffa‘. 309-323. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1989.
• İltaş, Davut. “Fıkıh Usûlü Yazımında ‘Kelâmcılar Yöntemi ve Fakihler Yöntemi’ Ayrımlaşmasının Mahiyeti Üzerine”. Bilimname 17 (2009), 65-95.
• Kandemir, M. Yaşar. “Muvatta”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Erişim 1 Ocak 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/el-muvatta
• Karaman, Hayreddin. Fıkıh Usûlü. İstanbul: İrfan Yayınevi, ts.
• Kaya Eyyüp Said. “Mâlikî Mezhebi” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Erişim 1 Ocak 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/maliki-mezhebi
• Kesgin, Hafsa. “Mâlikî Fıkıh Usûlünün Tarihsel Süreci”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 48 (2020), 505-535.
• Köksal, Asım Cüneyd. Fıkıh Usûlünün Mahiyeti ve Gayesi. İstanbul: İSAM Yayınları, 2014.
• Kureşî, Muhyiddin Ebû Muhammed Abdülkâdir b. Muhammed. el-Cevâhiru’l-mudiyye fî tabakâti’l-Hanefiyye. thk. Abdulfettah Muhammed el-Hulv. 4 Cilt. Cize: Hicr li’t-Tıbâ‘a ve’n-Neşr, 1993.
• Macit, Yüksel. “Mu‘tezile’nin Fıkıh Usûlündeki Yeri ve Etkisi”. Marife 3 (2003), 73-82.
• Makdisi, George. Ortaçağda Yüksek Öğretim. çev. Ali Hakan Çavuşoğlu, Tuncay Başoğlu. İstanbul: Klasik Yayınları, 2021.
• Özen, Şükrü. “İlm-i Hilâf ya da Fukahâ Metoduna Göre Cedel Hakkında Klasik Bir Metin: Menşeü’n-Nazar”. Makâlât 2 (1999), 171-198.
• Özen, Şükrü. Ebû Mansur el-Mâturîdî’nin Fıkıh Usûlünün Yeniden İnşası. İstanbul: y.y., 2001.
• Özen, Şükrü. “Ehl-i Sünnet Usûl-i Fıkhının Gelişiminde Kelâmi Tartışmaların Rolü”. Tarihte ve Günümüzde Ehl-i Sünnet. ed. Mahmut Kaya vd.. 223-241. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2006.
• Özen, Şükrü. “Hilâf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Erişim 1 Ocak 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/hilaf
• Pezdevî, Ebu’l-Yüsr Muhammed b. Muhammed. Usûlü’d-dîn. thk. Hans Peter Linss. Kahire: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1963.
• Sem‘ânî, Ebu’l-Muzaffer Mansur b. Muhammed. Kavâtı‘u’l-edille fi’l-usûl. nşr. Nâci es-Süveyd. 2 Cilt (birlikte). Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 2011.
• Sem‘ânî, Ebû Sa‘d Abdülkerim b. Muhammed b. Mansur. el-Ensâb. thk. Abdullah Ömer el-Bârûdî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Cinân, 1988.
• Semerkandî, Alâüddin Ebû Bekir Muhammed b. Ahmed. Mîzânü’l-usûl fî netâici’l-ukûl. thk. Abdülmelik Abdurrahman es-Sa‘dî. 2 Cilt. Y.y.: Matbaatü’l-hulûd, ts.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl. el-Mebsût. Beyrut: Dâru’l-Mârife, ts.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl. el-Usûl. thk. Ebu’l-Vefâ el-Afgânî. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 2005.
• Seyyid Bey, Mehmed. Usûl-i Fıkıh Medhal. nşr. Selçuk Camcı. İstanbul: Akademi Yayınları, 2011.
• Sıddıqui, Sohaira. “Jadal and Kıyas in the Fifth/Eleventh Century”. Journal of the American Oriental Society 193/4 (2019), 923-944.
• Soufi, Youcef. “The Lost Oral Genesis of Classical Islamic Law: The Case of An Eleventh Century Disputation (Munazara) on Broken Oaths”. Journal of the American Oriental Society 141/4 (2021), 823-846.
• Soufi, Youcef. “Why Study Usul al-Fiqh?: The Problem of Taqlid and Tough Cases in 4th-5th/10th-11th Century Iraq” Islamic Law and Society 28 (2021), 1-31.
• Şaban, Zekiyyüddin. İslam Hukuk İlminin Esasları. çev. İbrahim Kafi Dönmez. Ankara: TDV Yayınları, 2018.
• Şîrâzî, Ebû İshak Cemâleddin İbrahim b. Ali. Şerhu’l-luma‘. thk. Abdülmecid Türkî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1988.
• Şîrâzî, Ebû İshak Cemâleddin İbrahim b. Ali. Tabakâtü’l-fukahâ. thk. İhsan Abbas. Beyrut: Dâru’r-Râidi’l-Arabî, 2. Basım, 1981.
• Temel, Ahmet. “Fıkıh ve Kelâm Mezhepleri Arasında Fıkıh Usûlü: Bir Fıkıh Usûlü Mezhebinden Söz Edilebilir Mi?”. Rahmet ve Çatışma Bağlamında İslam Mezhepleri (Uluslararası Sempozyum-Bildiriler). 97-101. Karaman: Karaman İslami İlimler Derneği Yayınları, 2017.
• Temel, Ahmet. The Missing Link in the History of Islamic Legal Theory: The Development of Usûl al-Fiqh Between al-Shafii and al-Jassas During the 3th/9th and Early 4th/10th Centuries. Berkeley: University of California, Doktora Tezi, 2014.
• Temel, Ahmet. “Was There a Zaydī usūl al-fiqh? Searching for the Essence of Zaydī Legal Theory in the School’s First Complete Usūl Work: al-Natiq bi-l-Haqq’s (340-424/951-1033) “al-Mujzī fī usūl al-fiqh”. İnsan ve Toplum 6 (2016), 71-83. “Zeydî Usûl-i Fıkhı Diye Bir Şey Var mı? Ekolün Tamamlanmış İlk Usûl Kitabı Olan Nâtık bi’l-hakk’ın (340-424/951-1033) el-Müczî fî Usûli’l-fıkh Adlı Eseri Üzerinden Zeydî Usûl Düşüncesinin Mahiyetine Dair Bir İnceleme”. çev. Sacide Ataş. Kilitbahir 15 (2019), 369-387.
• Uğur, Seyit Mehmet. “Fukahâ Usûl Yazımında Memzûc Metot Üzerine Bir İnceleme: İbnü’s-Sââtî’nin Nihâyetü’l-Vüsûl’ü Örneği”. Bilimname 38 (2019/2), 689-724.
• Ünver, Ahmet Numan. Fıkıh İlminde Cedel Yönteminin Kullanımı (Ebû İshak eş-Şîrâzî Örneği). Sakarya: Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2018.
• Ünver, Ahmet Numan. “Cedelin Fıkıh İlminde Kullanımı: Kudûrî ve Ebu’t-Tayyib et-Taberî Arasındaki Bir Münazara Bağlamında”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 39 (2019), 69-75.
• Yetkin, Hacer. Debûsî ve Usûl Anlayışı. İstanbul: İFAV Yayınları, 2017.
• Yığın, Adem. “Fukahâ Metodunun Genel Yapısı Üzerine”. MÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi 24 (2003), 65-105.
• Young, Edward Walter. The Dialectical Forge. Juridical Disposition and Evolution of Islamic Law. Cham: Springer, 2017.