Factors Leading Early Period Ash'ari Theologians to Accept the Theory of Custom

Yıl 2023, Cilt: 21 Sayı: 1, 165 - 198, 30.06.2023

Sümeyra Şermet , Lütfü Cengiz

https://doi.org/10.18317/kaderdergi.1283532

Öz

The science of Kalām aims to prove the existence and attributes of Allah. For this purpose, the theologians adopted a method that turns from the sensible universe to the unseen universe. This method, named as qiyāṣ al-ğāib alā alā al-shāḥid, created a common ground in the discussions with the dissenters. Because the sensible universe is open to human perception in a way that does not allow for denial. From this point of view, the universe, which is defined as "everything other than Allah" in Ashʿarite Kalām, has been discussed in terms of both structure and functioning. Based on the principles determined by the theologians, the universe is said to be composed of substance, accidents and bodies. The said entities are basically constructed in a way that is dependent on each other and on a higher will. Based on this construct, the Ashʿarite tradition preferred to explain the functioning of the universe with the theory of custom. In fact, their basic assumptions about the universe and Allah necessitated this preference. This is because they envision Allah as a fāil al- mukhtār deity with absolute will and power. Everything in the universe, except for the events or situations deemed impossible by the mind, is within His power. In this respect, the universe is described as an area of possibilities. The Ashʿarite tradition, which is based on the nonpermanent nature of accidents, insists that accidents should be recreated at every moment. This basic defense completely reveals the dependence of the universe on Allah. Built on these basic assumptions, the theory of custom uniquely explains the functioning of the universe without imposing any limitations on Allah, who has absolute will and power. This theory, which reflects the Ashʿarite tradition exactly, enables them to explain all theological issues, especially the relationship between Allah and the universe, in a consistent manner. This study aims to examine the basic principles that led the early Ashʿarite tradition to accept the theory of custom by analyzing them under several headings. For this aim, the views of the early Ashʿarite theologians have been identified through a literature review analyzed and interpreted in the context of the matter.

Anahtar Kelimeler

Kalām, Universe, Substance, Accident, Fāil al-mukhtār, Theory of custom

İlk Dönem Eş‘arî Kelâmcılarını Âdet Teorisini Kabule Sevk Eden Âmiller

Öz

Kelâm ilmi Allah’ın varlığı ve sıfatlarını ispatlamayı amaçlamaktadır. Bu amaç etrafında kelâmcılar, duyulur âlemden gaybî alana yönelen bir yöntem benimsemişlerdir. Kıyâsü’l-ğāib alâ’ş-şâhid şeklinde isimlendirilen bu yöntem, muhaliflerle yapılan tartışmalarda ortak bir zemin oluşturmuştur. Çünkü duyulur âlem inkâra mahal vermeyecek şekilde insan algısına açıktır. Bundan hareketle Eş’arî kelâmında “Allah dışındaki her şey” şeklinde tanımlanan âlem hem yapı hem işleyiş itibariyle ele alınmaya çalışılmıştır. Kelâmcıların belirledikleri ilkeler etrafında âlemin cevher, araz ve cisimlerden oluştuğu söylenmiştir. Bahsi geçen varlıklar en temelde birbirine, ayrıca daha üst bir iradeye bağımlı bir şekilde kurgulanmıştır. Eş‘arî gelenek bu kurgudan hareketle âlemin işleyişini âdet teorisi ile açıklamayı tercih etmiştir. Hatta onların âleme ve Allah’a yönelik temel kabulleri bu tercihi zorunlu kılmıştır. Çünkü onlar Allah’ı mutlak irade ve kudret sahibi fâil-i muhtar bir ilah olarak tasavvur etmektedir. Âlemde akıl tarafından imkânsız görülen olay ya da durumlar haricindeki her şey, O’nun kudreti dâhilindedir. Bu yönüyle âlem mümkünler mecrası şeklinde nitelenmektedir. Özellikle arazın bâkî olmayan yapısından hareket eden Eş‘arî gelenek, arazların her an yeniden yaratılması gerektiği görüşünü ısrarla savunmaktadır. Bu temel savunu da âlemin Allah’a olan bağımlılığını tümüyle gözler önüne sermektedir. Bu temel kabuller üzerine inşa edilen âdet teorisi, mutlak irade ve kudret sahibi Allah’a herhangi bir sınırlama getirmeden âlemin işleyişini özgün bir şekilde açıklamaktadır. Eş‘arî geleneği birebir yansıtan bu teori, onların başta Allah-âlem ilişkisi olmak üzere tüm kelâmî meseleleri tutarlılık içinde açıklamalarına olanak sağlamaktadır. İşte bu çalışma ilk dönem Eş’arî geleneği âdet teorisini kabule sevk eden temel ilkeleri başlıklar halinde ele alarak irdelemeyi amaçlamaktadır. Bu amaç etrafında literatür taraması yapılarak tespit edilen ilk dönem Eş’arî kelâmcıların görüşleri incelenmiş, konu bağlamında yorumlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Kelam, Âlem, Cevher, Araz, Fâil-i muhtar, Âdet teorisi

Kaynakça

• Aygün, Fatma. “İslâm Düşüncesinde Tanrı-Âlem (Birlik-Çokluk) İlişkisine Yönelik Temel Teoriler: Hudûs, Sudûr, Zuhûr”. Kader Dergisi 16/1 (2018), 157-187. https://doi.org/10.18317/kaderdergi.419598
• Ayğan, Fadıl. Muhammed b. Câfer es-Sanhâcî’nin “Şerhu Akîdeti Ebî İshâk el-İsferâyînî” Adlı Eserine Göre Ebu İshâk el-İsferâyînî’nin Kelâmî Görüşleri. İstanbul: Marmara Ünivetsitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
• Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdülkāhir. Fark beyne’l-fırâk. çev. Ethem Ruhi Fığlalı. Ankara: TDV Yayınları, 1991.
• Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdülkāhir. Kitâbü Usûli’d-dîn. çev. Ömer Aydın. İstanbul: İşaret Yayınları, 2016.
• Bağdâdî, Ebu Mansār Albdülkāhir. Kitâbü Usûli’d-dîn. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2002.
• Bâkıllânî, Muhammed b. Ebû Bekr. el-İnsâf fîmâ yecibü i’tikâduhû ve lâ yecûzu li cehli bihî. thk. Muhammed Zâhid Kevserî. Kahire: Dârü’t-Tevfîk en-Nemûzeciyye, 2000.
• Bâkıllânî, Muhammed b. Ebû Bekr. Temhîd’il-evâil ve telhisi’d-delâil. thk. İmâdüddîn Ahmed Haydar. Beyrut: Müessesetü’l-kütübi’s-sekâfiye, 1987.
• Bayın, İrfan. Kelâm Atomculuğunun Kaynağı ve Antikçağ Atom Teorileri ile Benzerlikleri Sorunu. Ankara. Fecr Yayınları, 2008.
• Bulğen, Mehmet. Kelâm Atomculuğu ve Modern Kozmoloji. Ankara: TDV Yayınları, 2018.
• Cürcânî, Seyyid Şerif. Târifât. çev. A. Erkan. İstanbul: Bahar Yayınları, 1997.
• Cüveynî, İmâmu’l-Haremeyn. Lümau’l-edille. çev. Murat Serdar. Kayseri: Kimlik Yayınları, 2020.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn. eş-Şâmil fî usûli’d-dîn. thk. Ali Sami en-Neşşâr. İskenderiye: Münşeâtü’l-Maârif, 1969.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn. Kitabü’l-İrşâd. çev. A. B. Baloğlu vd. Ankara: TDV Yayınları, 2010.
• Demir, Osman. Kelâmda Nedensellik. İstanbul: Klasik Yayınları, 2015.
• Doğan, Hüseyin. “İbn Fûrek’te Ulûhiyyet”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 21/1 (Haziran, 2017), 179-202. https://doi.org/10.18505/cuid.290783
• Eliş, Veysel. Ebu’l-Hasan el-Eş’arî’nin Âlem Anlayışı. Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Eş‘arî, Ebu’l-Hasan. İbâne. çev. Ramazan Biçer. İstanbul: Gelenek Yayınları, 2019.
• Eş‘arî, Ebu’l-Hasan. Lüma’ fi’r-red alâ ehli’z-zeyğ ve’l-bida’. çev: Kılıç Aslan Mavil-Hikmet Yağlı Mavil. İstanbul: İz Yayıncılık, 2017.
• Gölcük, Şerafettin-Toprak, Süleyman. Kelâm. Konya: Tekin Yayıncılık, 2016.
• Gülveren, Selim. Nazzâm’a Göre Cevher-i Ferdin (Atom) Bölünebilme Problemi. İhya Uluslararası İslam Araştırmaları Dergisi 9/1 (Ocak, 2023), 53-68. https://doi.org/10.5281/zenodo.7513146
• Gündoğdu, Mehmet. Ebu İshâk el-İsferâyînî ve Akāid Risalesi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1990.
• İbn Fûrek, Ebû Bekr. Kitâbü’l-Hudûd fi’l-usûl. thk. Muhammed el-Süleymânî. Beyrut: Dârü’l-garbi’l-İslâmî, 1999.
• İbn Fûrek, Ebû Bekr. Mücerredü Makālâti’ş-şeyh Ebi’l-Hasan el-Eş’arî. thk. Daniel Gimaret. Beyrut: Dârü’l-Meşrik, 1987.
• İbn Haldûn. Mukaddime. çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergah Yayınları, 2009.
• İbn Meymûn. Delâletü’l-Hâirîn. çev. Osman Bayder-Özcan Akdağ. İstanbul: Albaraka Yayınları, 2021.
• İsfahânî, Râgıb. Müfredat fî garîbi’l-Kur’ân. çev. Abdülbaki Güneş-Mehmet Yolcu. İstanbul: Çıra Yayınları, 2010.
• İzmirli, İsmail Hakkı. “Ebû Bekr Bâkıllânî”. Dârü’l-Fünûn İlahiyât Fakültesi Mecmuası. 5-6/2 (1927), 137-172.
• Kahraman, Hüseyin. Cüveynî’de İlliyet Teorisi. İstanbul: İz Yayıncılık, 2021.
• Kandemir, Ahmet Mekin. Mu’tezilî Düşüncede Tabiat ve Nedensellik. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2019.
• Kaplan, Ahmet. Mu’tezile ve Eş’arîler Arasındaki Nedensellik Tartışmaları. Çorum: Hitit Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• Karadaş, Cağfer. “İslâm Düşüncesinde Değişim ve Süreklilik”. Usûl Dergisi 8/2 (2007), 7-22.
• Karadaş, Cağfer. “Teceddüd-i Emsâl”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/239-241. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Karadaş, Cağfer. Bâkıllânî’ye Göre Allah ve Âlem Tasavvuru. Bursa: Emin Yayınları, 2003.
• Karlığa, H. Bekir. “Cisim”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 8/28-31. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Kılavuz, Ulvi Murat. İslâm Kelâmında Kozmolojik Delil. Bursa: Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2007.
• Macdonald, D. B. “Klasik Dönem Kelâmında Atomcu Zaman ve Sürekli Yeniden Yaratma”. çev. Mehmet Bulğen. Kelâm Araştırmaları Dergisi 14/1 (2016), 279-297. https://doi.org/10.18317/kader.31219
• Öge, Ali. İbn Fûrek ve Kelâm İlmindeki Yeri. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2001.
• Özervarlı, M. Sait. “Hârikulâde”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/181-183. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Özmen, Ahmet. İbn Fûrek’te Tanrı ve Âlem Anlayışı. Kars: Kafkas Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• Pines, Shlomo. İslâm Atomculuğu. çev. Osman Demir. İstanbul: Klasik Yayınları, 2017.
• Şenharputlu, Ahmet. Klasik Kelâm Döneminde Arazların Bekâsı Sorunu. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2017.
• Şık, İsmail. “Eş’arî’nin Mu’tezile’den Ayrılmasının Nedenleri Üzerine Bir Deneme”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4/1 (Ocak-Haziran, 2004), 283-310.
• Topaloğlu, Bekir. “Hudûs”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 18/304-309. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Topaloğlu, Bekir. Kelâm İlmine Giriş. İstanbul: Damla Yayınevi, 2016.
• Wolfson, Harry A. Kelâm Felsefeleri. çev. Kasım Turhan. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2001.
• Yağlı Mavil, Hikmet. İmam Eş’arî’nin Kelâm Düşüncesi. Ankara: TDV Yayınları, 2018.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “İrade”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/379-380. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “İlliyyet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 22/121-123. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “İstidlâl (Kelâm)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/325-328. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.