Does the Conception of Spirit of the Muteqaddimūn Period Theologians Have a Correspondence in Modern Science?

Yıl 2023, Cilt: 21 Sayı: 1, 270 - 300, 30.06.2023

Mehmet Ödemiş

https://doi.org/10.18317/kaderdergi.1283622

Öz

The nature of the human being in general and the existence and nature of the soul in particular has been discussed throughout the history of thought. As a knowing subject, man firstly tried to know himself. While making this questioning, he not only wondered about his phenomenal existence (body), but also about his spiritual identity, which he did not doubt was out there somewhere. This curiosity has created an ongoing scientific journey from anatomy to physiology, from science to philosophy, from medicine to sociology, from biology to neurobiology, from psychology to neuropsychology, from chemistry to neurochemistry. In the end, various human conceptions have been developed in accordance with the scientific and philosophical background of each civilization. The ancient tradition of thought, which is the common accumulation of humanity, has largely included man in a dualist definition. Along with modern science, many devices have been developed to study human beings physically. Numerous data have been reached with the opportunities provided by technology, and these data have provided great usefulness in understanding what aspects a human being has in terms of physics and metaphysics. However, with the increase in our knowledge of the natural world and human, which is a part of it, the perspectives of the period were forced into paradigmatic changes. The philosophical movements that developed and changed in parallel with scientific knowledge, the decline of religion, especially in the Western world, regressed the dominant models in the interpretation of knowledge. Notions of human have inevitably taken their share from this great change. Is the subject behind the actions separate/independent from the body/brain and completely autonomous and rational? Or is it just the body/brain or its functionality, as modern neuroscience suggests? Does this coherent functionality arise entirely or in part from natural causation? Is there an essence or a distinctive feature that makes us human? If so, is this essence/property physical or is it a metaphysical substance? What answers did the early theologians give to these questions? What are the points of overlap between the hypotheses developed mainly on religious knowledge, partly on medical knowledge of the period via largely logical reasoning, and the definitions of human and soul revealed by contemporary experimental science? This line forms the main frame of the article. In summary, this study; It aims to identify the parallels and similarities of approach between the spiritual theories of the early theologians and current scientific data, which we see as two important phases of the ongoing ancient investigation. It is thought that the theories developed in this first period, when the transformation due to the acculturation process is not sufficiently determinative on thought, are more original and valuable. After giving brief information about the definitions of soul, mind, self and consciousness, which are among the basic concepts of the problem, the thoughts of early Mu‘tazilī and Ahl al-Sunnah thinkers on the subject are presented comparatively with current scientific data. We tried to make a healthy descriptive inference by making analytical and semantic arguments on the data obtained during the research.

Anahtar Kelimeler

Kalam, Soul, Mind, Self, Consciousness, Experimental science

Mütekaddimûn Dönemi Kelâmcılarının Ruh Anlayışının Modern Bilimde Bir Karşılığı Var mı?

Öz

Genelde insanın mahiyeti özelde ise ruhun varlığı ve mahiyeti konusu, düşünce tarihi boyunca tartışılagelmiştir. İnsan, bilen özne olarak önce kendini tanımaya çalışmıştır. Bu sorgulamayı yaparken sadece fenomenal varlığını (bedenini) değil, orada bir yerde olduğundan şüphe etmediği manevi kimliğini de merak etmiştir. Bu merak; anatomiden fizyolojiye, ilm-i ruhtan felsefeye, tıptan sosyolojiye, biyolojiden nörobiyolojiye, psikolojiden nöropsikolojiye, kimyadan nörokimyaya kadar uzanan bilimsel bir yolculuğun tahrik gücünü meydana getirmiştir. Sonunda her uygarlığın kendi bilimsel ve felsefi birikimine uygun olarak çeşitli insan tasavvurları geliştirilmiştir. İnsanlığa mâl olmuş kadim düşünce geleneği, insanı kahir ekseriyette düalist bir tanıma dahil etmiştir. Modern bilimle birlikte insanı fizik olarak incelemek için geliştirilen pek çok aygıtın sağladığı imkanlarla sayısız veriye ulaşılmış, bu veriler insanın fizik ve metafizik veçhesiyle nasıl bir varlık olduğunu anlamada büyük yararlılıklar sağlamıştır. Bununla birlikte doğal dünyaya ve onun bir parçası olan insana dair bilgimiz artıkça bakış açıları paradigmatik değişimlere zorlanmıştır. Bilimsel bilgiyle koşut bir şekilde gelişen ve değişen felsefi akımlar, dinin özellikle Batı dünyasında gerilemesi, bilginin yorumlanmasındaki hâkim modelleri geriletmiştir. İnsan nosyonları da bu büyük tagayyürden payını kaçınılmaz olarak almıştır. Eylemlerin arkasındaki özne, bedenden/beyinden ayrı/bağımsız ve bütünüyle otonom ve rasyonel midir? Yoksa çağdaş sinir bilimin öne sürdüğü gibi bedenden/beyinden ya da onun işlevselliğinden mi ibarettir? Bu uyumlu işlevsellik bütünüyle ya da kısmen doğal nedenselliğe bağlı olarak mı gerçekleşmektedir? İnsanı insan yapan bir öz veya ayırt edici bir özellik var mıdır? Varsa bu öz/özellik fiziksel midir yoksa fizik ötesi bir töz müdür? Bu sorulara ilk dönem kelâmcılarının hangi çerçevede ne cevap verdiği; daha çok dinî bilgi, kısmen dönemin tıp bilgisi ve büyük oranda mantıksal akıl yürütme ekseninde geliştirilen hipotezlerin çağdaş bilimin ileri sürdüğü insan ve ruh tarifleriyle ne oranda örtüştüğü meselesi, makalenin ana konusunu oluşturmaktadır. Özetle bu çalışma; süregelen kadim soruşturmanın iki önemli evresi olarak gördüğümüz, ilk dönem kelâmcılarının ruh teorileriyle güncel bilimsel veriler arasındaki paralellikleri ve yaklaşım benzerliklerini tespit etmeyi amaçlamaktadır. Zira akültürasyon sürecine bağlı dönüşümün düşünce üzerinde belirleyici güç hâline gelmediği kelâmın ilk döneminde (mütekaddimûn) serdedilen fikirlerin daha orijinal ve değerli olduğu düşünülmektedir. Problemin temel kavramları arasında yer alan ruh, nefs, zihin, benlik ve bilincin tanımları hakkında kısa bilgiler verildikten sonra erken dönem Mu‘tezilî ve Ehl-i Sünnet mütefekkirlerinin konuya ilişkin düşünceleri güncel verilerle karşılaştırmalı olarak aktarılmıştır. Araştırma boyunca elde edilen veriler, analitik ve semantik tahlillere tabi tutularak sağlıklı bir tasvirî çıkarım yapılmaya gayret edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Kelâm, Ruh, Zihin, Benlik, Bilinç, Deneysel bilim

Kaynakça

• Abdülhamid, İrfan. “İslam Tefekküründe Ruh Meselesi”. çev. M. Saim Yeprem. Nesil Dergisi 19/8 (1978), 26-32.
• Alıcı, Tevfik. Gerçek Bir Yanılsama: Bilinç. İstanbul: Metis Yayıncılık, 2012.
• Anderson, Ray S. “Reading T. F. Torrance as a Practical Theologian”. The Promise of Trinitarian Theology-Theologians in Dialogue with T. F. Torrance. ed. Elmer M. Colyer. Maryland: Rowman & Littlefield Publishers, 2001.
• Aristoteles. Ruh Üzerine. çev. Zeki Özcan. İstanbul: Alfa Yayınları, 1999.
• Baggini, Julian. The Ego Trick. Lonrda: Granta Publications, 2012.
• Baggot, Jim. Kökenler-Yaratılışın Bilimsel Öyküsü. çev. Sanem Erdem. İstanbul: Kollektif Kitap, 2018.
• Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdülkāhir b. Tâhir. el-Fark beyne’l-fırak. thk. Muhammed Osman el-Huşt. Kahire: Mektebetü İbn Sînâ, ts.
• Bahçeci, Muhittin. “İnsanın Mahiyeti ve Ruhu”. Bilimname 8/2 (2005), 33-50.
• Bass, Ludvig. “A Quantum Mechanical Mind-Body Interaction”. Foundations of Physics 5/1 (1975), 159-172.
• Bayne, Tim. The Unity of Consciousness. New York: Oxford University Press, 2010.
• Bayraktar, Mehmet. İslam’da Evrimci Yaratılış Teorisi. Ankara: Kitabiyat, 2001.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Muvazzah İlm-i Kelam. İstanbul: Ravza Yayınları, 1959.
• Binet, Alfred. Zihin ve Beyin. çev. Burak Erdoğdu. İstanbul: Aramış Yayınevi, 2016.
• Burdon-Sanderson, John. “Emil du Bois-Reymond”. Nature 55/1419 (1897), 230-231.
• Cârullah, Zühdî. Mu‘tezile. Amman: Müessesetü’l-Arabiyyeti’d-Dirâsiyye, 1410/1990.
• Cattell, “The Psychological Laboratory at Leipsic”. Mind 13/49 (1888), 37-51.
• Cattell, James McKeen. “The Time Taken up by Cerebral Operations”. Mind 11/44 (October, 1886), 524-538.
• Changeux, Jean-Pierre. “Cajal on Neurons, Molecules, and Consciousness”. Annals of the New York Academy of Sciences 929 (2001), 147-151.
• Cengiz, Yunus. “Mu‘tezile’nin İnsan Düşüncesinde Rakip İki Tasavvur: Ebü’l-Hüzeyl ve Nazzâm Gelenekleri”. Nazariyat İslam Felsefe ve Bilim Araştırmaları Dergisi 4/2 (2018), 55-72.
• Cevizci, Ahmet. Felsefe Sözlüğü. İstanbul: Paradigma Yayınları, 1999.
• Changeux, Pierre- Ricoeur, Poul. Neden Nasıl Düşünürüz, Etik, İnsan Doğası ve Beyin Üzerine Bir Tartışma. çev. İsmet Birkan. İstanbul: Metis Yayınları, 2013.
• Cevherî, İsmail b. Hammâd. es-Sıhâh Tâcü’l-Lüga ve Sıhâhü’l-Arabiyye. thk. Ahmet Abdülgafur Attar. Beyrut: y.y., 1979.
• Churchland, Patricia S. Nörofelsefe. çev. Özge Yılmaz. İstanbul: Alfa Yayınları, 2019.
• Churchland, Paul M. The Engine of Reason, The Seat of the Soul. Cambridge: MIT Press, 1996.
• Costandı, Moheb. Nöroplastisite. çev. Şiirsel Taş. İstanbul: Pan Yayıncılık, 2017.
• Crick, Francis. Şaşırtan Varsayım. çev. Sabit Say. Ankara: Tübitak Yayınları, 1997.
• Cürcânî, Ali b. Muhammed es-Seyyid eş-Şerif. Kitâbü’t-Taʻrîfât. thk. Muhammed Sıddık el-Minşâvî. Kahire: Dârü’l-Fazilet, ts.
• Cüveynî, Abdülmelik b. Ebi’l-Meâlî İmâmu’l-Harameyn. el-Akīdetü’n-Nizâmiyye. thk. Muhammed Zahid el-Kevserî. Mısır: y.y., 1948.
• Cüveynî, Abdülmelik b. Ebi’l-Meâlî İmâmu’l-Harameyn. el-el-İrşâd ilâ kavatiı’l-edille fî usûli’l-i’tikād. thk. Muhammed Yusuf Mûsa. Mısır: y.y., 1950.
• Damasio, Antonio R. Descartes’in Yanılgısı-Duygu, Akıl ve İnsan Beyni. çev. Bahar Atlamaz. İstanbul: Varlık Yayınları, 1999.
• Damasio, Antonio-Meyer, Kaspar. “Consciousness: An Overview of the Phenomenon and of Its Possible Neural Basis”. The Neurology of Consciousness: Cognitive Neuroscience and Neuropathology. ed. Steven Laureys-Giulio Tononi. Lonrda: Academic Press, 2009.
• Damasio, Hanna. “Phineas Gage: The Brain and the Behavior”. Revue Neurologique 174/10 (2018), 738-739; Damasio Hanna vd., “The Return of Phineas Gage: Clues About the Brain from the Skull of a Famous Patient”. Science 264/5162 (1994), 1102-1105.
• Dalkılıç, Mehmet. İslâm Mezheplerinde Ruh. İstanbul: İz Yayıncılık, 2004.
• Dalkılıç, Mehmet. “Ruh Bir Gayb Problemi midir? İslam Kelamındaki Ruh Görüşlerinin Epistemolojik Çerçevesi”. Kur’an ve Tefsir Araştırmaları VI. ed. Bedrettin Çetiner. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2004.
• Dehaene, Stanislav. Bilinç ve Beyin. çev. Sibel Sevinç. İstanbul: Alfa Yayınları, 2018.
• Demir, Osman Nuri. “İmam Mâtürîdî’de İnsan: Ruh, Nefs, Beden İlişkisi Üzerine Bir İnceleme”. Kader 17/1 (2019), 227-253.
• Demir, Ömer-Acar, Mustafa. Sosyal Bilimler Sözlüğü. İstanbul: Ağaç Yayıncılık, 1993.
• Deniz, Gürbüz. “İnsani Ruh Üzerine”, Eskiyeni 37 (2018), 25-34.
• Dennett, Daniel. Özgürlüğün Evrimi. çev. Çağatay Tarhan. İstanbul: Alfa Yayıncılık, 2016.
• Dennett, Daniel C. Consciousness Explained. New York: Back Buy Books, 1992.
• Descartes, René. Meditasyonlar. çev. İsmet Birkan. Ankara: Bilgesu Yayıncılık, 2007.
• Dowling, John E. Beyni Anlamak, Hücreler, Davranış ve Biliş. çev. Filiz Bolat. İstanbul: Ketebe, 2020.
• Düzgün, Şaban Ali. Sosyal Teoloji. Ankara: Otto Yayınları, 2017.
• Eagleman, David. İncognito-Beynin Gizli Hayatı. çev. Zeynep Arık Tozar. İstanbul: Domingo Yayınları, 2017.
• Eagleman, David. The Brain-The Story of You. New York: Pantheon, 2017.
• Eccles, John C. “The Self and Its Brain”. The Self and Its Brain-An Argument for Interactionism. ed. Karl Popper-John C. Eccles. New York: Springer, 1977.
• Eccles, John. “A Unitary Hypothesis of Mind-Brain Interaction in the Cerebral Cortex”. Proceedings of the Royal Society of of Mind-Brain Interaction in the Cerebral Cortex”. Proceedings of the Royal Society of London, Series B, Biological Sciences 240/1299 (1990), 433-451.
• Edelman, Gerald. “Consciousness: The Remembered Present”. Annals New York Academy of Science 929/1 (2001), 111-122.
• Ess, Josef van. “Mutezile: İslam’ın Akılcı Yorumu-2”. çev. Veysel Kasar, Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 14/21 (Ocak-Haziran-2009), 169-179.
• Ess, Josef van. “Niçin Kelam”. çev. Mehmet Bulğen. İsam Konuşmaları: Osmanlı Düşüncesi, Ahlak, Hukuk, Felsefe, Kelam. haz. Seyfi Kenan. İstanbul: İSAM Yayınları, 2013.
• Eş‘ârî, Ebu’l-Hasan. Makālâtü’l İslamiyyîn. thk. Helmut Ritter. Wiesbaden:1400/1980.
• Eş‘arî, Ebu’l-Hasan. Maḳâlâtü’l-İslâmiyyîn. thk. Muhammed Muhyiddin Abdülhamid. Beyrut: Mektebetü’l-Asriyye, 1990.
• Fancher, Raymond E. Ruhbilimin Öncüleri. çev. Aziz Yardımlı. İstanbul: İdea Yayınları, 1990.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed. el-İktisâd fi’l-İtikād. thk. Enes Muhammed Adnan. Cidde: Dârü’l-Minhâc, 2016.
• Gazzaniga, Michael S.- Ledoux, Joseph E. The Integrated Mind. New York: Springer Science Business Media, 1981.
• Göka, Erol. Hayatın Anlamı Var mı?. İstanbul: Timaş Yayınları, 2014.
• Güç, Ahmet. “Ruh”. TDV İslâm Ansiklopedisi. Erişim 19 Mart 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/ruh#4-diger-dinlerde
• Günal, Tuğba. Kelam’da Nefs Fenomenolojisi. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2022.
• Habermas, Jürgen. İdeoloji Olarak Teknik ve Bilim. çev. Mustafa Tüzel. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2013.
• Halilova, Hanım. “Elementlerin İnsan Sağlığına Etkisi”. Ziraat Mühendisliği 351 (2008), 44-49.
• Hamer, Dean. The God Gene. New York: Random House, 2004.
• Hasker, William. The Emergent Self. New York: Cornell University Press, 1199.
• Hasker, William. “Persons and the Unity of Consciousness”. The Waning of Materialism. ed. Robert C. Koons-George Bealer. 175-190. New York: Oxford University Press, 2010.
• Honderich, Ted. Your Consciousness is What and Where?. Lonrda: Reaction Books, 2017.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec. Nüzhetü’l-a’yüni’n-nevâzir fî ilmi’l-vücûh ve’n-nezâir. nşr. M. Abdülkerîm Kâzım er-Râzî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1404/1984.
• İbn Fûrek, Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasen. Mücerredü Maḳâlâti’ş-Şeyh Ebi’l-Ḥasan el-Eş‘arî. thk. Ahmed Abdurrahman. Kahire: Mektebetü’s Sekāfetü’d-Dîniyye, 1465/2005.
• İbn Fûrek, Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasen. Mücerredü maḳālâti’ş-Şeyh Ebi’l-Ḥasan el-Eşʿarî. nşr. Daniel Gimaret. Beyrut: Dârü’l-Maşrık, 1986.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali b. Ahmed b. Saîd. el-Usûl ve’l-fürû. Beyrut: 1984.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali b. Ahmed b. Saîd. el-Fasl fi’l-milel ve’l-ahvâi ve’n-nihal, thk. Ahmed Şemsüddin. 3 cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1406/1986.
• İbn Manzûr, Ebu’l-Fadl Cemâlüddin Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-Arab. nşr. Ahmed Fâris eş-Şidyâk. Beyrut: y.y., ts.
• İbn Rüşd, Ebü’l-Velid b. Muhammed b. Ahmed. Faslü’l- makāl. haz. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2015.
• İkbal, Muhammed. The Reconstruction of Religious Thought in İslam. Moskova: Dodo Press, 1960.
• İsfahânî, Ebü’l-Kāsım Hüseyn b. Muhammed b. el-Mufaddal Râgıb. el-Müfredâtü elfâzi’l-Kur’an. thk. Safvan Adnan Dâvûdî. Beyrut: y.y., 1412/1992.
• James, William- Miller, George A. The Principle of Psychology. Cambridge: Harvard University Press, 2007.
• Jeeves, Malcolm. “Human Nature Without a Soul?”. European Review 12/1, (2003), 45-64.
• Jung, Carl Gustave. İnsan Ruhuna Yöneliş. çev. Engin Büyükinal. İstanbul: Say Yayınları, 2016.
• Kādî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Kādi’l-kudat Abdilcebbâr b. Ahmed. el-Muğnî fî ebvâbi’t-tevhîd ve’l-adl. thk. Muhammed Ali en-Neccâr-Abdülhalim en-Neccâr. 20 cilt. Kahire: el-Müessesetü’l-Mısriyyeti’l-Amme, 1965.
• Kandel, Eric R. Belleğin Peşinde-Yeni Bir Zihin Biliminin Doğuşu. çev. Mehmet Doğan. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınları, 2016.
• Kocabaş, Şakir. Anlamlılık Üzerine. İstanbul: Küre Yayınları, 2017.
• Koç, Turan. Ölümsüzlük Düşüncesi. İstanbul: İz Yayıncılık 1991.
• Koch, Christof. “The Quest for Consciousness: A Neurobiological Approach”. Engineering & Science 2 (2004), 28-34.
• Korkmaz, Barış. “Nörobilim ve Psikanaliz”. Cogito 75 (2013), 126-184.
• Kurtubî, Muhammed b. Ahmed. el-Câmiʿ li-aḥkâmi’l-Ḳurʾân. thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. 23 cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2006.
• Kutluer, İlhan. “Câlînûs”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 1993.
• LeDoux, Joseph. Synaptic Self: How Our Brains Become Who We Are. New York: Penguin Publishing Group, 2003.
• Macit, Muhittin. “Aristoteles ve İbn Sînâ’da Nefs-Beden İlişkisi Problemi ve Modern Zihin Felsefesindeki Bazı Yansımaları”. M.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi 26 (2004/1), 59-83.
• Malik, Kenan. Man, Beast and Zombie. Lonrda: Weidenfeld & Nicolson, 2000.
• Mâtürîdî, Ebû Mansur Muhammed b. Muhammed. Te’vilâtü ehli’s-sünne. thk. Mecdî Bâsellûm. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2005.
• Mâtürîdî, Ebû Mansur Muhammed b. Muhammed. Te’vîlâtü’l-Ḳur’ân. thk. Muhammed Masum Vanlıoğlu. 17 cilt. İstanbul: Mizan Yayınevi, 2010.
• Mert, Muhit. İnsan Nedir? İnsanın Tanımlanmasına Dair Kelami Bir Yaklaşım. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2004.
• Metzinger, Thomas. Being No One-The Self-Model Theory of Subjectivity. ABD: MIT Press, 2003.
• Nagel, Thomas. “What is it Like to Be a Bat”. The Philosophical Review, 83/4 (1974), 435-450.
• Newberg, Andrew B. “The Neurotheology Link-An Intersection Between Spirituality and Health”. Alternative and Complementary Therapies 21/1 (2015), 13-17.
• Pegis, Anton C. İntroduction to Saint Thomas Aquinas. New York: Random House 1948.
• Plantinga, Alvin. “Evolution, Epiphenomenalism, Reductionism”. Philosophy and Phenomenological Research 68/3 (2004). 602-619. 10.1111/j.1933-1592.2004.tb00368.x
• Plantinga, Alvin. “Materialism and Christian Belief”. Person: Human and Divine. ed. Dean Zimmerman- Peter Van Inwagen. New York: Oxford University Press, 2010.
• Platon. Phaidon. çev. Hamdi Ragıp Atademir-Kemal Yetkin. İstanbul: Sosyal Yayınları, 2001.
• Polkinghorne, John. Science and Theology. Lonrda: SPCK Publishing, 2003.
• Popper, Karl R. “Some Remarks on Panpsychism and Epiphenomenalism”. Dialectica 31/1-2 (1977), 177-186. 10.1111/j.1746-8361.1977.tb01363.x
• Potter, Christopher. İnsanın Oluşumu. çev. Çağlar Adnan Yılmaz. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2017.
• Râzî, Fahreddin. Mefâtîhu’l-gayb. thk. Komisyon. 32 cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1990.
• Râzî, Fahreddîn. Muhassal. thk. Taha Abdurrauf Sa’d. Kahire: Mektebetü’l-Külliyâti’l-Ezheriyyeti, ts.
• Ryle, Gilbert. Zihin Kavramı. çev. Sara Çelik. İstanbul: Doruk Yayınları, 2011.
• Searle, John R. Freedom and Neurobilogy, Reflections on Free Will, Language and Political Power. New York: Colombia University Press, 2007.
• Shaffer, Jerome A. Zihin Felsefesi Açısından Bilinç, Ruh ve Ötesi. çev. Turan Koç. İstanbul: İz Yayıncılık, 1991.
• Shihadeh, Ayman. “Al-Ghazālī and Kalām: The Conundrum of His Body-Soul Dualism”. İslam and Rationality: The Impact of al-Ghazālī. ed. Frank Griffel. Leiden ve Boston: Brill Publishment, 2016.
• Shihadeh, Ayman. “Classical Ash‘arī Anthropology: Body, Life and Spirit”, The Muslim World 102 (October 2012), 433-477.
• Sperry, Roger. “Consciousness, Personal İdentity and the Divided Brain”. Neuropsychologia 22/6 (1984), 661–673. doi:10.1016/0028-3932(84)90093-9
• Stevenson, Leslie-Haberman, David L. Ten Theories of Human Nature. New York, Oxford University Press, 2004.
• Swinburne, Richard. Mind, Brain, and Free Will. UK: Oxford University Press, 2013.
• Swinburne, Richard. Are We Bodies or Souls?. Oxford: Oxford University Press, 2019.
• Şehristâni, Ebu’l-Feth Tacüddîn. el-Milel ve’n-nihal. thk. Muhammed Seyyid Kilânî. Beyrut: Dârü’l-Mârife, 1390/1975).
• Şehristâni, Ebu’l-Feth Tacüddîn. Nihâyetü’l-İkdâm. thk. Alfred Guillaume. b.y.: y.y., ts.
• Taberî, İbn Cerîr. Câmiu’l-beyân an te’vili âyi’l-Kur’an. thk. Hânî el-Hâc-İmâd Zekî el-Bârûdî-Hayrî Saîd. 30 cilt. Kahire: Mektebetü’t-Tevfîkıyye, 2004.
• Tarlacı, Sultan. Ruh Beden Tarihinden Bilinç Beyin Tarihine. İstanbul: y.y., 2010.
• Tehânevî, Muhammed A‘lâ b. Alî b. Muhammed Hâmid. Keşşâfü ıstılâhâti’l-fünûn. b.y.: y.y., ts.
• Tevhîdî, Ebû Hayyân. el-Mukâbesât. thk. Muhammed Tevfîk Hüseyin. Beyrut: Dârü’l-Âdâb, 1989.
• Tevhîdî, Ebû Hayyân. el-İmtâ’ ve’l mu’ânese. thk. Ahmed Emîn-Ahmed ez-Zeyn. Beyrut: Mektebetü’l-Asriyye, 1953.
• Tritton, Arthur S. “İnsan, Nefs, Ruh, Akıl”. çev. Tuğba Günal. Kelâm Araştırmaları 13/1 (2015), 553-560.
• Tritton, Arthur S. İslam Kelamı. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 1983.
• Turan, Maşallah. “İnsan Ruhu Ezeli Olan Tanrısal Bir Öz Müdür?” Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 41 (2016), 102-130.
• Ülken, Hilmi Ziya. İslam Düşüncesine Giriş. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1954.
• Ülken, Hilmi Ziya. Eski Yunandan Çağdaş Düşünceye Doğru İslam Felsefesi. Ankara: Doğu Batı Yayınları, 2015.
• Vanhoozer, Kevin. “Human Being, İndividual and Social”. Christian Doctrine. ed. Colin E. Gunton. New York: Cambridge University Press, 1997.
• Ward, Keith. More Than Matter. Oxford: Lion Book, 2010.
• Ward, Keith. Religion and Human Nature. Oxford: Oxford University Press, 1998.
• WedgWood, Hensleigh. A Dictionary of English Etymology. Lonrda: Trübner Company, 1872.
• Wegner, Daniel M. “Ironic Processes of Mental Control”. Psychological Review 101/1, 34–52. doi:10.1037/0033-295x.101.1.34
• Wolf, Fred Alan. Kuantum Bilmecesi. çev. Mihriban Doğan (İstanbul: Omega Yayınları, 2016).
• Yar, Erkan. Ruh-Beden İlişkisi Açısından İnsanın Bütünlüğü Sorunu. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2011.
• Yılmaz, Aykut Alper. “Günümüzde Ruh-Beden Düalizmine Yöneltilen Eleştiriler ve Alternatif Bir Düalizm Olarak Zuhurculuk”. Journal of İslamic Research 30/2 (2019), 324-337.
• Yunânî, Kustâ b. Lûkā. “Ruh ve Nefs Arasındaki Fark Hakkında”. çev. İbrahim Halil Üçer. M. Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi 36 (2009/1), 195-208.
• Zemahşerî, Ebu’l-Kasım Mahmud b. Ömer. el-Keşşâf an ḥaḳāiḳi ġavâmiżi’t-tenzîl ve uyûni’l-eḳāvîl fî vücûhi’t-te’vîl. nşr. Adil Ahmed Abdulmevcûd-Ali Muhammed Muavvad. Riyad: Mektebetü’l-Ubeykan, 1418/1998.