The Historical Course of Transformation in Theology in the Example of a Prototypical Scholar Şerafettin Yaltkaya

Yıl 2023, Cilt: 21 Sayı: 2, 633 - 654, 31.12.2023

Hülya Terzioğlu

https://doi.org/10.18317/kaderdergi.1361903

Öz

The subject of this study will be to analyze the contribution of an important figure of the period known as the period of new ilm al kalām in the history of kalām, which started in the mid-nineteenth century and included the first periods of the Republic. This person is Mehmet Şerafettin Yaltkaya (1880-1947). Yaltkaya stands out with his original aspects such as being both a school and a madrasa student, representing his scholar and government bureaucrat personality together and strongly, and his open support for the changes and transformation periods of Republican Turkey. It is known that difficult and troubled times in history have been the source of the emergence of rich intellectual movements. Yaltkaya was also nourished by such a political and intellectual hinterland.
As is known, the changes in Western thought in the nineteenth century led to the emergence of atheist and materialist worldviews, which was one of the important reasons that caused us to open a new era in kalām. It has even been interpreted that the Ottoman scholars' work on the criticism of materialism was the main reason for the opening of this new era in kalām. In this regard, before discussing Yaltkaya's point of view and his contributions, we have tried to briefly discuss the historical conditions, changes and transformations of the new period of kalām, accompanied by the views of some of its representatives, which will help us to recognize the period.
Secondly, we have endeavored to deal with the main dynamics of Şerafettin Yaltkaya's theological views, especially his scholarly and actional aspects that came to the fore in the course of his life, and in particular his up to date understanding of isbāt al-wājib regarding the existence of God and the social theory of kalām (ictimaī ilm al-kalām) about which the debates intensified. As far as we have been able to determine, Yaltkaya's theological views are actually a multiple-polarized structure that draws from all schools of kalām, philosophy, and Sufism. His interest in different disciplines of Islamic sciences and his curiosity in modern sciences also contributed to his vigorous personality. On the other hand, it must be said that he was also influenced by Western intellectuals and evaluated the possibilities of reason and instinct.
Yaltkaya's support for Ottoman modernization and Republic reforms are among the significant aspects of Yaltkaya, both an Islamist and a kind of cultural nationalist. He made great contributions to the world of scholarship and thought of his time with his knowledge and works in different disciplines such as kalām, philosophy, literature, sufism history of sects and history of medicine. In addition, we believe that his lectures on kalām, philosophy and history of sects in important high schools and universities that were newly opened at the time and his position as the second head of the Presidency of Religious Affairs supported the background of his ideas that we highlight in this article. We have determined that Yaltkaya, who criticized the theological views of the traditional scholars, was also closely familiar with and influenced by Western scholars and philosophers who were his contemporaries.

Anahtar Kelimeler

Kalam, New ilm al-Kalām, Şerafettin Yaltkaya, The proofs of God, İctimāi ilmi Kalām, Transformation

Prototip Bir Âlim Şerafettin Yaltkaya Örnekliğinde Kelâm İlminde Dönüşümün Tarihî Seyri

Öz

Bu çalışmanın konusu XIX. yüzyılın ortalarında başlayan ve Cumhuriyetin ilk dönemlerini de içine alan kelâm tarihinde yeni ilm-i kelâm dönemi ismiyle maruf sürecin önemli bir simasının döneme katkısını etüt etmek olacaktır. Bu zat Mehmet Şerafettin Yaltkaya’dır (1880-1947). Yaltkaya hem mektepli hem de medreseli oluşu, âlim ve bürokrat kişiliğini birlikte ve güçlü bir şekilde temsil etmesi, Cumhuriyet Türkiyesi’nin değişim ve dönüşüm evrelerine açık destek vermesi gibi orijinal yönleriyle öne çıkmaktadır. Tarihte sıkıntılı ve zor zamanların zengin fikrî hareketlerin doğmasına da kaynaklık ettiği bilinmektedir. Yaltkaya da böylesi bir siyasî ve fikrî hinterlanttan beslenmiştir.
Bilindiği gibi Batı’da XIX. yüzyılda düşünce alanında başlayan değişimin ateist ve materyalist dünya görüşlerinin ortaya çıkmasına sebebiyet vermesi bizde de kelâmda yeni bir dönemin açılmasını zorunlu hale getiren önemli sebeplerden birisi olmuştur. Hatta Osmanlı ulemasının materyalizm eleştirilerine dair mesaisinin kelâm ilminde bu yeni dönemin açılmasının asıl sebebi olduğu yorumları da yapılmıştır. Bu itibarla Yaltkaya’nın durduğu noktayı ve katkılarını ele almadan önce yeni ilm-i kelâm döneminin tarihi şartlarını, değişen ve dönüşen cihetlerini, dönemi tanımamıza yardımcı olacak bazı temsilcilerinin görüşleri eşliğinde kısaca işlemeye çalıştık.
İkinci olarak asıl konumuz olan Şerafettin Yaltkaya’nın başta hayatının akışında öne çıkan ilmî ve aksiyonel yönleri olmak üzere kelâmî görüşlerinin temel dinamiklerini ve özellikle de Allah’ın varlığına dair güncellediği isbât-ı vâcib anlayışı ile hakkında tartışmaların yoğunlaştığı sosyal kelâm teorisini (ictimaî ilm-i kelâm) ele almaya gayret ettik. Tespit edebildiğimiz kadarıyla Yaltkaya’nın kelâmî görüşleri aslında kelâm, felsefe ve tasavvuf ekollerinin hepsinden istifade eden çok kutuplu bir yapı arz etmektedir. İslâmî ilimlerin farklı disiplinlerine olan ilgisi ve modern bilimlere merakı da ayrıca velûd kişiliğine katkı sağlamıştır. Öte yandan Batılı aydınlardan da etkilenerek akıl ve içgüdünün imkânlarını değerlendirdiği söylenmelidir.
Osmanlı modernleşmesi ve Cumhuriyet reformlarına destek vermesi hem İslâmcı hem de bir çeşit kültür milliyetçisi olan Yaltkaya’nın dikkat çeken önemli yönleri arasındadır. Başta kelâm ilmi olmak üzere felsefe, edebiyat, tasavvuf, mezhepler tarihi ve tıp tarihi gibi farklı alanlardaki birikimi ve verdiği eserlerle döneminin ilim ve fikir dünyasına önemli katkılar sağlamıştır. Buna ilaveten o dönem yeni açılan önemli lise ve üniversitelerde kelâm, felsefe ve mezhepler tarihi dersleri vermesinin ve Diyanet İşleri Başkanlığı’nın ikinci reisi olarak görevlendirilmesinin makalemizde öne çıkardığımız fikirlerinin arka planına katkı verdiğini düşünüyoruz. Geleneksel ulemânın kelâmî görüşlerini yerine göre tenkide tâbî tutan Yaltkaya’nın çağdaşı olan Batılı bilim adamları ve felsefecileri de yakından tanıdığını ve kendilerinden etkilendiğini tespit etmiş bulunmaktayız.

Anahtar Kelimeler

Kelam, Yeni ilm-i kelâm, Şerafettin Yaltkaya, İsbât-ı vâcib, İctimâî ilm-i kelâm, Dönüşüm

Kaynakça

• Altıntaş, Ramazan. “Mehmet Şerafettin Yaltkaya’nın İçtimâî İlm-i Kelâm Anlayışı”. Sabit ve Değişken Arasında Yeni İlm-i Kelâm Hareketi. ed. Ramazan Altıntaş - Ahmet Mekin Kandemir. 253-266. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2022.
• Arapkirli, Hüseyin Avni. “Esbâb-ı İlim”. Cerîde-i ilmiyye 5/52 (1338), 1655-1657.
• Arapkirli, Hüseyin Avni. “İlim, İlmin Tarifi Adem-i Tarifindeki Mezâhib”. Cerîde-i İlmiyye 5/ 50 (1338), 1581-1582.
• Ardoğan, Recep. “Kelâm İlminin Geleceği ve Yeni Bir Disiplin Önerisi”. Keşfi Kadîmden Vaz’ı Cedîde İslâm Bilim Tarihi ve Felsefesi. ed. İbrahim Özcoşar vd. 589-611. İstanbul: Divan Kitap Yayınları, 2019.
• Bayram, İbrahim. “Şerefeddin Yaltkaya’nın İsbât-ı vâcib Anlayışı”. Manisa Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 16/3 (2018), 597-628.
• Bolay, Süleyman Hayri. Osmanlılarda Düşünce Hayatı ve Felsefe. Ankara: Akçağ Yayınları, 2005.
• Bozkurt, Birgül. Mehmet Şerefeddin Yaltkaya. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2019.
• Durkheim, Emile. The Elementary Forms of the Religious Life. çev. J. Ward, Swain. New York: The Free Press, 1965.
• Engizek, Bünyamin. M. Şerafettin Yaltkaya’nın İctimâî İlm-i Kelâm Anlayışı. Kahramanmaraş: Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2012.
• Er, Hamit. İstanbul Dârulfünûn İlâhiyât Fakültesi Mecmuası Hoca ve Yazarları. İstanbul, 1993.
• Esen, Muammer. Gelenek ve Modernite Bağlamında Müslüman Dini Düşüncede Tecdid, İhya, Islah, İslâm ve Yorum II: Temel Tartışmalar, İmkanlar ve Sorunlar, Yayına Hazırlayan: Fikret Karaman. İnönü Üniversitesi Yayınları: 2018, 3/57-67.
• Evans-Pritchard, E. E. Theories of Primitive Religion. Oxford: The Clarendon Press, 1972.
• Gökalp, Ziya. “İctimâi Usûl-i Fıkıh”. İslâm Mecmuası 1/3 (14 Rebîulâhir 1332), 85-87.
• Gökalp, Ziya. “Fıkıh ve İctimâiyyât”, İslâm Mecmuası 1/2 (30 Rebîulevvel 1332), 40-44.
• Gökalp, Ziya. Terbiyenin Sosyal ve Kültürel Temelleri I. İstanbul: MEB Yayınları, 1997.
• Harpûtî, Abdüllatif. “Astronomi ve Din. Kelâm İlmine Giriş”. mlf. Bekir Topaloğlu. İstanbul: Damla Yayınları, 2013.
• Harpûtî, Abdüllatif. Tenkîhu’l-kelâm fî akāidi ehli’l-İslâm. İstanbul: Çelik Yayınevi, 2016.
• İzmirli, İsmail Hakkı. Muhassalü’l-kelâm ve’l-hikme. Dârü’l-Hilâfeti’l-Aliyye Evkâf-ı İslâmiyye Matbaası, 1336.
• İzmirli İsmail Hakkı. Yeni İlm-i Kelâm (I. Kitap) Evkâf-ı İslâmiyye Matbaası, 1339-1341.
• İzmirli, İsmail Hakkı. Yeni İlm-i Kelâm. Ankara: Umran Yayınları, 1981.
• Kara, İsmail. “Türkiye’de İslâmcılık Düşüncesi ve Hareketi Üzerine Birkaç Not”. Türkiye’de İslâmcılık Düşüncesi ve Hareketi Sempozyumu Tebliğleri. ed. İsmail Kara - Asım Öz. 15-43. İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları, 2013.
• Koca, Ferhat. “Mûsâ Kâzım Efendi”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 31/221-222. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Köksal, M. Asım. “Eski Diyanet İşleri Başkanlarımızdan Ord. Prof. M. Şerefeddin Yaltkaya (merhum)”. Diyanet İşleri Başkanlığı Dergisi 3/4 (1964), 106-108.
• Özervarlı, M. Sait. “Alternative Approaches to Modernization in the Late Ottoman Period: Izmirli Ismail Hakki’s Religious Thought Against Materialist Scientism”. International Journal of Middle East Studies 39 (2007), 77-102.
• Özervarlı, M. Sait. “Son Dönem Osmanlı Düşüncesinde Arayışlar: Mehmed Şerafeddin’in İctimâî İlm-i Kelâm’ı”. İslâmî Araştırmalar Dergisi, 3 (1999), 157-170
• Özervarlı, M. Sait. Kelâm’da Yenilik Arayışları XIX. Yüzyıl Sonu-XX. Yüzyıl Başı. Ankara: İSAM Yayınları, 2019.
• Paslı, Cemil. Kelâm İlminde Yenilik Arayışları ve M. Şerafettin Yaltkaya’nın İctimâî İlm-i Kelâm Projesi. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2023.
• Rıza, Muhammed Reşid. Mezâhibin Telfîki ve İslâm’ın Bir Noktaya Cemi. çev. Ahmed Hamdi Akseki. İstanbul: Dârü’l-Hilâfeti’l-Aliyye Matbaa-i Amedî, 1332.
• Ülken, Hilmi Ziya. Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi. İstanbul 1966, I-II.
• Voll, John Obert. Tecdid ve Islahın Temelleri: 18. ve 19. Yüzyıllarda İslâmî Hareketler, Batı Gözüyle Tecdid: İslâm Dünyasında Tecdid: İslâm Dünyasında Tecdid Hareketleri 1700-1850, ed. Nail Okuyucu. İstanbul: Klasik Yayınları. 2014, 39-50.
• Yaltkaya, Şerafettin. “Bâtınîlik Tarihi”. Dârü’l-Fünûn İlâhiyât Fakültesi Mecmuası 2/8 (1928), 1-29.
• Yaltkaya, Şerafettin. “el Hikmetü Dalletün”. Beyanü’l-Hak 3/77 (30 Ağustos 1326), 1489-1490.
• Yaltkaya, Şerafettin. “İctimâî İlm-i Kelâm: Cenâb-ı Hak Bilinmez Sezilir”. İslâm Mecmuası 2/15 (1332), 434-436.
• Yaltkaya, Şerafettin. “İctimâî İlm-i Kelâm: Din Aklî Değil Ma’kuldür”. İslâm Mecmuası 3/28 (1333). 650-653.
• Yaltkaya, Şerafettin. “Kaderiyye Yahut Mutezile”. Dârülfünun İlâhiyat Fakültesi Mecmuası 4/15 (Mayıs 1930), 1-21.
• Yaltkaya, Şerafettin. “Mesele-i âlâ”. Mihrab 1/3 (1339).
• Yaltkaya, Şerafettin. “Vücûd-ı Sânî”. Dersaâdet (13 Teşrîn-i evvel 1336).
• Yaltkaya, Şerafettin. “Vücûd-ı Sânî”. Dersaâdet (5 Teşrîn-i evvel 1336).
• Yaltkaya, Şerafettin. Dinî Makalelerim. Ankara: Diyanet İşleri Reisliği Yayınları, 1944.
• Yaltkaya, Şerafettin. Vaazlar. Ankara: Diyanet İşleri Reisliği, 1944.