Analysis, Critical Edition and Translation of the Risālat of Osman Afîf as-Safarīhisārī’s Entitled Risālat al-Irādah al-Juzʾiyyah

Yıl 2023, Cilt: 21 Sayı: 2, 611 - 632, 31.12.2023

Adem Sünger

https://doi.org/10.18317/kaderdergi.1366602

Öz

In this article, the solution proposed by Osman Afīf Efendi, a late Ottoman scholar, to the problem of the creation of human actions in his Risālat al-irādat al-juzʾiyya will be discussed. Although the problem of the role of human beings in their actions, which has been debated since the early period of theology, has been the subject of works with different titles such as ḳaẓā wa ḳadar, ḫalḳu'l-aʿmāl, and efʿāl al-ʿibād, in the Ottoman scholarly tradition it was mostly dealt with in the treatises on the particular will (al-irādah al-juz’iyyah). Osman Afīf Efendi's treatise is one of the last examples of this genre. In addition to al-Jabriyya, the majority of the Muʿtazilites, the famous view of the philosophers, Abū al-Ḥasan al-Ashʿarī (d. 324/935-36), Abū Isḥāq al-Isfarāyīnī (d. 418/1027), Abū Bakr al-Bāqillānī (d. 403/1013), and the Māturīdī school, the author mentions an eighth view. Osman Afīf Efendi touches only the main ideas of the well-known views of the Jabriyya, the majority of the Muʿtazilites, and the Philosophers. On the other hand, he gives relatively more space to the views of al-Ashʿarī, al-Isfarāyīnī, al-Bāqillānī, and the Māturīdī school. Osman Afīf Efendi states that the solutions proposed by Sunnī scholars are united in the common denominator of being the middle way in the faith and emphasizes the similarities rather than the differences between these solutions. There are some indications in the treatise that the author endeavored to bring a different perspective to Ashʿarī's idea of Kasb. His explanations in the context of al-Bāqillānī and al-Isferāyīnī's views are in the form of a response to the criticisms levelled against the approaches of these scholars. One of the most striking points in the treatise is the statement that the view of the Māturīdī school is the same as that of al-Bāqillānī. Osman Afīf Efendi also touches upon the issue of human will, that is, the universal and particular will. In this context, he states that the particular will is not created. However, he does not provide a clear explanation of the ontic structure of the particular will, and he mentions the different opinions expressed by later Māturīdī scholars, such as the juzī will being a dispositional or intizāʿī state.

Anahtar Kelimeler

Kalām, Human actions, Jabr (Compulsion), Qadar, Kasb, al-irādah al-juzʾiyyah (particular will), Osman Afīf Efendi

Osman el-Afîf es-Seferîhisârî’nin Risâletü’l-İrâdeti’l-Cüzʾiyye Adlı Eseri: Tahlil, Tahkik ve Tercüme

Öz

Bu makalede son dönem Osmanlı âlimlerinden Osman Afîf Efendi’nin Risâletü’l-irâdeti’l-cüzʾiyye’sinde insan fiillerinin yaratılması problemine dair sunduğu çözüm önerisi ele alınacak, ardından söz konusu risâlenin tahkik ve tercümesi yapılarak risâle literatüre kazandırılacaktır. Kelâm ilminin başlangıç döneminden itibaren tartışılagelen insanın, eylemlerindeki rolünün ne olduğu problemi ḳaẓâ ve ḳader, ḫalḳu’l-aʿmâl ve efʿâl-i ibâd gibi farklı isimlerde telif edilen eserlere konu olsa da Osmanlı ilim geleneğinde daha ziyade cüzî irade risâleleri özelinde ele alınmıştır. Osman Afîf Efendi’nin çalışmamıza konu olan risâlesi de bu türün son örneklerinden biridir. Müellif, söz konusu risalesinde insan fiilleri ve hâdis kudret konusunda ortaya çıkan yaklaşımlara dair genel bir çerçeve çizmektedir. Bu bağlamda Cebriyye, Muʿtezile’nin çoğunluğu, filozofların meşhûr görüşü, Ebü’l-Hasen el-Eşʿarî (ö. 324/935-36), Ebû İshâk el-İsferâyînî (ö. 418/1027), Ebû Bekr el-Bâkıllânî (ö. 403/1013) ve Mâtürîdî ekolün yaklaşımına ilaveten sekizinci bir görüşten daha bahsetmektedir. Osman Afîf Efendi Cebriyye, Muʿtezile’nin çoğunluğu ve filozofların meşhûr görüşlerinin sadece ana fikirlerine temas etmektedir. Buna mukabil Eşʿarî, İsferâyînî, Bâkıllânî ve -dolaylı olarak- Mâtürîdî ekolün yaklaşıma dair nispeten daha geniş izahlar yapmaktadır. Osman Afîf Efendi, sünnî âlimlerce getirilen çözüm önerilerinin -Eşʿarî, İsferâyînî, Bâkıllânî, Mâtürîdî yaklaşım ve sekizinci görüş- itikatta orta yol ortak paydasında birleştiklerini söylemekte ve söz konusu çözüm önerileri arasındaki farklılıklardan ziyade benzerlikleri öne çıkarmaktadır. Müellifin Eşʿarî’nin kesb anlayışı bağlamında dile getirdiği birtakım hususlar onun Eşʿarî’nin kesb düşüncesine farklı bir açılım getirme çabasında olduğu izlenimi vermektedir. Eşʿarî’ye göre ihtiyârî fiillerin meydana gelmesindeki müessirin hadis kudret olduğunu söylemesi, kesb kavramına fiile mahal olmadan farklı bir anlam yüklemesi ve bunu yetimin dövülmesi örneği üzerinden izah etmesi buna işaret etmektedir. Bâkıllânî ve İsferâyînî’nin görüşleri bağlamındaki izahları söz konusu âlimlerin yaklaşımlarına yöneltilen eleştirilere cevap mâhiyetindedir. Risâlede en çok dikkat çeken hususlardan biri de Mâtürîdî ekolün görüşünün Bâkıllânî’nin yaklaşımı ile aynı olduğunun ifade edilmesidir. Bu sebeple olsa gerek ki Osman Afîf Efendi Mâtürîdî mezhebinin görüşlerini müstakil değil, Bâkıllânî bağlamında ele almaktadır. Osman Afîf Efendi, insan iradesine yani küllî ve cüzî irade meselesine de ayrıca değinmektedir. Bu çerçevede cüzî iradenin mahlûk olmadığını belirtmektedir. Bununla birlikte cüzî iradenin ontik yapısına dair net bir izah yapmamakta, müteahhir dönem Mâtürîdî âlimlerce dile getirilen cüzî iradenin itibârî veya intizâʿî bir durum yahut hâl kabilinden olması şeklindeki farklı kanaatleri zikretmektedir.

Anahtar Kelimeler

Kelâm, İnsan fiilleri, Cebr, Kader, Kesb, Cüzî irade, Osman Afîf Efendi

Kaynakça

• Arpaguş, Hatice K. “Mâtürîdilik ve İrade-i Cüz’iyye Meselesi”. IV. Uluslararası Şeyh Şa’bân-ı Velî Sempozyumu -Hanefîlik-Mâturîdîlik. ed. Cengiz Çuhadar. Kastamonu: Kastamonu Üniversitesi Matbaası, 2017.
• Arpaguş, Hatice K. “Mâtürîdîlik ve Osmanlı’da İrâde-i Cüzʾiyye Yorumu”, Osmanlı Düşüncesi: Kaynaklan ve Tartışma Konuları. ed. Fuat Aydın - vd. İstanbul: Mahya Yayıncılık, 2019.
• Arpaguş, Hatice K. Sadruşşerîa’nın el-Mukaddimâtü’l-Erbaa’sı Bağlamında İnsan Fiilleri”, Uluslararası 14. ve 15. Yüzyıl İslam Düşüncesinde Felsefe, Kelam ve Tasavvuf Sempozyumu Bildirileri. ed. Murat Demirkol - vd. Ankara: Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Yayınları, 2020.
• Aydın, Hüseyin. “Eşʿarî’nin İrade, Kesb Ve Yaratma Teorisi”. İslâmî İlimler Dergisi 6/2 (Güz 2011), 7-38.
• Bağdâdî, Hâlid el-. Risâle fî taḥḳîḳi’l-irâdeti’l-cüzʾiyye. b.y.: Matbaa-ı Âmire, 1259.
• Borsbuğa, Mustafa. “İrâde Özgürlüğünün Metafizik Temeli: Dâvûd-i Karsî’nin Risâle fi’l-İḫtiyârâti’l-Cüzʾiyye ve’l-İrâdâti’l-Ḳalbiyye Adlı Risâlesinin Tahlil, Tahkik ve Tercümesi”. Kader Dergisi 19/21 (2021), 233-321.
• Bursalı Mehmed Tâhir. Osmanlı Müellifleri. 3 Cilt. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1333.
• Cürcânî, Seyyid Şerîf. Şerḥu’l-Mevâḳıf. çev. Ömer Türker. 3 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2015.
• Devvânî, Celâlüddin. Celâl: Şerḥu’l-ʻAḳāʼidi’l-ʻAḍudiyye. İstanbul: Matbaa-i el-Hâc Muharrem Efendi el-Bosnevî, 1290.
• Devvânî, Celâlüddin. Risâletü ḫalḳi’l-aʿmâl. thk. Saîd Fûde. b.y.: Asleyn, 2017.
• Dinçer, Bahattin Yunus. Osman Afif Sivrihisari. Ankara: Sivrihisar Eğitim Vakfı Yayınları, 2014.
• Dinçer, M. Arif. “Eskişehir Sivrihisarlı Es-Seyyid Osman Afif Efendi (1818-1881)”. T.C. Eskişehir Valiliği Eski Yeni Aylık Şehir Kültürü Dergisi 2/18 (2010).
• Eşʿarî, Ebü’l-Hasan. el-Lümaʿ fi’r-red ʿalâ ehli’z-zeyġ ve’l-bidaʿ. thk. Richard J. McCarthy. Beyrut: Maṭbaʿatü’l-Kâtûlîkıyye, 1952.
• Eşʿarî, Ebü’l-Hasan. Maḳālâtü’l-İslâmiyyîn ve’ḫtilâfü’l-muṣallîn. thk. Helmut Ritter. Wiesbaden: Dâru’n-Neşr, 1980.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid. Ḳavâʿidü’l-ʿaḳāʾid. thk. Musa Muhammed Ali. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1985.
• Gelenbevî, Ebü’l-Feth İsmail b. Mustafa. Ḥâşiye ʿale’l-Celâl mine’l-ʿAḳāʾid. Dersaadet/İstanbul: Hacı Hüseyin Efendi Matbaası, 1307.
• Güdekli, Hayrettin Nebi. “Müteahhirîn Dönemi Mâtürîdî Kelâmında İradenin Ontolojisi Sorunu: Saçaklızâde’nin Risâletü’l-irâdeti’l-cüzʾiyye’sinin Tahlil, Tahkik ve Tercümesi”. İslâm Araştırmaları Dergisi 41 (2019), 85-129.
• Kâdî Beyzâvî. Tavâliʻu’l-Envâr: Kelâm Metafiziği. çev. İlyas Çelebi - Mahmut Çınar. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2014.
• Kankırî, Abdullah b. Hasan. Ḥâşiye ʿalâ Şerḥi’l-ʿAḳāʾidi’l-ʿAḍudiyye. İstanbul: Beyazıt Kütüphanesi, Veliyyüddin Efendi, 2037/2.
• Kartal, Ahmed - Ömür Ceylan. Şeyh Baba Yûsuf-ı Sivrihisârî ve Eserleri. İstanbul: Kurtuba Kitap, 2010.
• Kerpiç, Tuğba. Osmanlı Belgelerinde Dünyanın Merkezi Sivrihisar. ed. Mehmet Topal. İstanbul: Sivrihisar Eğitim Kültür ve Dayanışma Vakfı, 2016.
• Keskin, Orhan. Bütün Yönleriyle Sivrihisar. İstanbul: Bayrak Matbaa, 2001.
• Koca, Hamiyet. Osmanlı Hâkimiyetinde Sivrihisar Kazası. Çorum: Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2019.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr. Kitâbü’t-Tevḥîd. thk. Bekir Topaloğlu - Muhammed Aruçi. İstanbul: İSAM Yayınları, 3. bs., 2017.
• Öcal, Şamil. “Osmanlı Kelamcıları Eş’ari Miydi? -Muhammed Akkirmani’nin İnsan Hürriyeti Anlayışı-”. Dini Araştırmalar 2/5 (Haziran 1999), 225-254.
• Râzî, Fahreddin. Ana Meseleleriyle Kelâm ve Felsefe: el-Muhassal. çev. Eşref Altaş. İstanbul: Klasik Yayınları, 2019.
• Râzî, Fahreddin. el-Meṭâlibü’l-ʿâliye mine’l-ilmi’l-ilâhiyye. thk. Ahmed Hicâzî es-Sekkā. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-ʿArabî, 1987.
• Seferîhisârî, Osman el-Afîf. Risâletü’l-irâdeti’l-cüzʾiyye. H. Selim Ağa Yazma Eserler Kütüphanesi, Hüdai Efendi, 945.
• Semerkandî, Muhammed b. Eşref. eṣ-Ṣaḥâʾifü’l-ilâhiyye. thk. Ahmed Abdurrahman eş-Şerîf. Kuveyt: Mektebetü’l-Felâh, 1985.
• Siper, Saliha. Osmanlı Döneminde Sivrihisar Medreseleri Ve Müderrisleri. Eskişehir: Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2019.
• Soysal, Mehmet. “Kütahyali Ahmed Âsim Efendi’nin (ö. 1305/1888) el-Mebâhisü’d-Defîniyye fî Hakki’l-İrâdetü’l-Cüz’iyye Adli Eserinin Neşri”. Amasya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5 (30 Kasım 2015), 31-68. https://doi.org/10.18498/amauifd.17071
• Taşkın, Bilal. “İslam Düşüncesinde İnsan Fiilleri: Farklı Söylemler Ortak Amaçlar”. Kader Dergisi 19/1 (30 Haziran 2021), 146-176.
• Teftâzânî, Sa‘deddîn. Şerḥu’l-ʿAḳāʾid. çev. Taha Hakan Alp. İstanbul: İFAV Yayınları, 3. Basım, 2017.
• Teftâzânî, Sa‘düddîn. Şerḥu’l-Maḳāṣıd. thk. Abdurrahman Umeyre. 5 Cilt. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 3. Basım, 1998.
• Türkay, Esra. Vakfiyelere Göre Osmanlı Devleti’nin Son Asrında Eskişehir Vakıfları (1818-1920). Bursa: Bursa Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.