The Issue of the Unchangeability of Sunnatullah

Yıl 2023, Cilt: 21 Sayı: 2, 763 - 794, 31.12.2023

Yaşar Ünal

https://doi.org/10.18317/kaderdergi.1374875

Öz

From the earliest moments in human history, the relationship between God, the universe, and humanity has been a subject of discussion, not only among followers of divine religions but also among representatives of positive sciences. Various theories have been put forth, and numerous evaluations have been made regarding the details of this relationship. The discussions around this topic continue to be relevant today From the perspective of divine religions, one of the most notable and fundamental aspects of the Quran-centered revelation system in Islam is the clear distinction between the Creator and the created. According to this understanding, all entities outside of Allah are categorized as created beings, and they owe their existence and continuity to Allah, who is incomparable to anything else. Additionally, the Quran frequently emphasizes that the universe was created with precise measures, balance, and order. Indeed, these criteria form the starting point of the teleological argument, which extensively utilizes them to demonstrate the existence of Allah, especially His unity. All of this suggests that nothing in the universe is the result of random chance; rather, it implies that the universe embodies a sense of regularity or lawfulness. In our view, “Sunnatullah” is a term used in the Quran to express this regularity or lawfulness. The issue of the unchangeability of the “Sunnatullah” has brought forth discussions on determinism first through causality and then, within the context of determinism, debates on deism. Indeed, interpreting the concept of “Sunnatullah” through a rigid deterministic understanding may open the door to deism, while attributing events in the universe to chance rather than standard laws brings about a process leading to atheism by excluding the Creator. Therefore, it is crucial to approach the phenomenon of “Sunnatullah” in the context of the relationship between God, the universe, and humans in a way that eliminates these risks. For this reason, we have chosen to focus on the relationship between “Sunnatullah” and legality within the context of “immutability.” In addressing this topic, we have attempted to consider not only the data of revelation but also the factual domain. In doing so, our fundamental approach has been not to view the Quran as a purely scientific book and not to operate under the assumption that “everything happening in nature is detailed in the Quran.” However, we have endeavored not to overlook the fact that there is harmony between nature/physics, created by the same entity, and the Quran. In our opinion, this harmony has the potential to create an objective foundation for reaching belief in Allah based on the movement from nature/physics. While composing our text, we emphasized concept analysis and highlighted historical and empirical realities. Document analysis was chosen as the method for this qualitative research. We explored the framework of the concept of “Sunnatullah” and attempted to elucidate its relationship with causality. In our research, the term “Sunnatullah” has been used in a sense encompassing all laws pertaining to society and nature within the context of the relationship between God, humans, and the universe. Additionally, it has been argued that the introduction of different laws into the nature and operation of anything in various areas and conditions of life does not imply that the law is susceptible to change. In our view, the unchangeability of the law refers to the detail that the same law will come into effect under the same conditions. Conditions may change, but the law that comes into effect according to those specific/appropriate conditions remains unchanged. Indeed, in line with His infinite knowledge and power, Allah has not overlooked any detail and has established a law for every possible situation in the universe with its causes and effects. The relationship between “Sunnatullah” and causality occurs in this context.

Anahtar Kelimeler

Kalam, Sunnatullah, Lawfulness, Causality, Unchangeability, Determinism

Sünnetullahın Değişmezliği Meselesi

Öz

İnsanlık tarihinin ilk anlarından itibaren gündeme gelen Allah-evren-insan ilişkisi üzerine başta ilahi din mensupları ve filozoflar olmak üzere müspet ilim temsilcileri tarafından da birbirinden farklı pek çok teori ileri sürülmüş, ilişkinin ayrıntıları üzerinde çeşitli değerlendirmeler yapılmıştır. Konu etrafındaki tartışmalar hâlihazırda da güncelliğini korumaktadır. İlahi dinler açısından bakıldığında İslam’ın son şekli olarak gelen Kur’an merkezli vahiy sisteminin en dikkat çeken ve temel unsuru olarak görülebilecek tarafı, yaratan ve yaratılanlar arasındaki net ayrımdır. Söz konusu anlayışa göre Allah dışındaki tüm varlıklar, yaratılanlar kategorisinde değerlendirilmektedir ve var olmalarının yanında varlıklarını sürdürmelerini aralarında hiçbir benzerliğin olmadığı Allah’a borçludurlar. Bunun yanında Kur’an’da evrenin hassas ölçülere göre bir denge ve düzen içerisinde var edildiği sıkça ifade edilmektedir. Hatta bahsi geçen bu kriterler, Allah’ın varlığını ve özellikle de birliğini ortaya koymak noktasında çokça kullanan bir argüman olan teleololjik delilin hareket noktasını oluşturmaktadır. Tüm bunlar bize evrende hiçbir şeyin gelişi güzel ya da tesadüf/şans eseri olmadığını ortaya koymakta, evrenin bir standart/yasalılık içerdiği çağrışımını yapmaktadır. Kanaatimizce “Sünnetullah”, Kur’an’da bu standartın ya da yasalılığın ifadesi olarak kullanılan bir kavramdır. “Sünnetullah”ın değişmezliği meselesi, önce nedensellik üzerinden determinizm, sonra da determinizm bağlamında deizm tartışmalarını beraberinde getirmiştir. Nitekim “Sünnetullah” kavramının katı bir determinist anlayış üzerinden anlaşılması deizme kapı açma ihtimalini barındırırken, evrende olup biten olayları standart yasalar yerine tesadüflere bağlamak ise yaratıcıyı devreden çıkararak ateizme götüren bir süreci gündeme getirmektedir. Bu yüzden “Sünnetullah” olgusunun Allah-evren-insan ilişkisi bağlamında bu riskleri ortadan kaldırmaya dönük bir şekilde ele alınması önem arz etmektedir. Biz de bu nedenle “Sünnetullah-yasalılık” ilişkisini “değişmezlik” bağlamında çalışma konusu olarak belirledik. Konuyu ele alırken sadece vahyin verilerini değil, olgusal alanı da hesaba katmaya çalıştık. Bunu yaparken temel yaklaşımımız Kur’an’ı salt bir bilim kitabı olarak görmemek “tabiatta olan biten her şey ayrıntısıyla Kur’an’da yer alır” tarzında bir şartlanmışlık üzerinden hareket etmemek oldu. Ancak her ikisi de aynı varlık tarafından yaratılan tabiatla Kur’an arasında bir uyum olduğu gerçeğini gözden kaçırmamaya çalıştık. Zira kanaatimizce bu uyum, tabiattan/fizik alandan hareketle Allah inancına ulaşma noktasında nesnel bir zemin oluşturabilecek potansiyeli barındırmaktadır. Metnimizi oluştururken kavram analizi, tarihsel ve olgusal gerçeklik öne çıkarmaya çalıştığımız unsurlar oldu. Metot olarak nitel araştırma yöntemlerinden doküman analizi tercih edildi. “Sünnetullah” kavramının anlam çerçevesi incelenmeye ve nedensellik ile ilgisi ortaya konulmaya çalışıldı. Araştırmamızda “Sünnetullah” kavramı Allah-insan-evren ilişkisi bağlamında topluma ve tabiata yönelik tüm yasaları içeren bir anlamda kullanılmıştır. Bunun yanında yaşamın farklı alanları ve şartlarında herhangi bir şeyin doğası ve işleyişine dair farklı yasaların devreye girmesinin yasanın değişikliğe açık olması anlamına gelmeyeceği ileri sürülmüştür. Kanaatimizce yasanın değişmemesi ile kastedilen şey aynı şartlarda aynı kanunun devreye gireceği ayrıntısıdır. Bu durumda şartlar değişebilir, ancak o şartlara özel/uygun olarak devreye giren kanun değişmez. Nitekim Allah sonsuz ilmine ve kudretine uygun olarak hiçbir ayrıntıyı atlamamış, sebep ve sonuçlarıyla evrende olası her durum için bir kanun belirlemiştir. “Sünnetullah” ile nedensellik arasındaki ilişki işte bu zeminde gerçekleşmektedir. Anahtar Kelimeler: Sünnetullah, Yasalılık, Nedensellik, Değişmezlik, Determinizm.

Anahtar Kelimeler

Kelam, Sünnetullah, Yasalılık, Nedensellik, Değişmezlik, Determinizm

Kaynakça

• Abdulbâkî, Muhammed Fuâd. el-Mu'cemü'l-müfehres li elfâzi'l-Kur'âni'l-Kerim. Dâru'l-Kütübi'l-Mısriyye: Kahire, 1945.
• Abdulhak, Adnan. “Farabi” mad. MEB İslam Ansiklopedisi. 4: 451-469. İstanbul: MEB Matbaası, 1945.
• Aiberg, Hans Von. Arzdan Arşa Sonsuzluk Kulesi İstanbul: Kitsan Yayınları, 1987.
• Akçay, Mustafa. “Sünnetullah, Fıtratullah, Sıbğatullah” Kavramlarının Anlamlandırılışı Üzerine”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 17 (2008), 125-158.
• Altıntaş, Hayrani. İbn Sina Metafiziği. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1985.
• Altıntaş, Ramazan. “Fiillerin Sonuçları/Mütevellidât ve Tab‘ Düşüncesi”. Kelam El Kitabı içinde, Ankara: Grafiker Yayınları, 2016.
• Arıcan, Musa Kazım. “Uluhiyet Anlayışları”. Din Felsefesi El Kitabı içinde. ed. Recep Kılıç- M. Sait Reçber. Ankara: Grafiker Yayınları, 2014.
• Aristoteles. Metafizik. çev. Ahmet Arslan. İstanbul: Sosyal Yayınları, 1996.
• Aristoteles. İkinci Analitikler. çev. Ali Houshiary. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2005.
• Aristoteles. Fizik. çev. Saffet Babür. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 1997.
• Attas, M. Naki. İslâm ve Laisizm. çev. Selahattin Ayaz. İstanbul: Pınar Yayınları, 1994.
• Ay, Mahmut. “Modernleşme Sürecinin Osmanlı Kelam Literatürüne Etkileri ve Yarattığı Yapısal Sorunlar”. Osmanlı’da İlm-i Kelam. ed. Osman Demir vd. İstanbul: İSAR Yayınları, 2017.
• Bedir, Murteza. “Sünnet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 38/150-153. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Bolay, Süleyman Hayri. Felsefi Doktrinler ve Terimler Sözlüğü. Ankara: Akçağ Yayınları, 1990.
• Câhız, Ebu Osman Amr. Kitabü’d-delâil ve’l-i‘tibâr ale’l-halk ve’t-tedbîr. Beyrut: Daru’n Nedveti’l-İslâmiyye, 1988.
• Cevherî, İsmail b. Hammâd. es-Sıhâh tâcu’l-luğa ve sıhâhu’l-‘Arabiyye. thk. Ahmed Abdulgafûr Atar. Mısır: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabiyye, ts.
• Cevizci, Ahmet. Felsefe Sözlüğü. İstanbul: Paradigma Yayınları, 2000.
• Cihâmî, Cîrâr. Mefhûmu’s-sebebiyye beyne’l-mütekellimîn ve’l-felâsife. Beyrut: Dâru‟l-Meşrik, 1976.
• Coşkun, Cüneyt. “Din-Bilim İlişkisi ve Çatışmanın Araçsallığı”. Bilimname 37/1 (2019), 1057-1084.
• Cürcânî, Şerif Ali. Kitâbü’t-Ta‘rîfât. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1983.
• Cüveynî, İmamü’l-Harameyn. Kitabu’l-İrşâd ilâ ḳavâṭıʿi’l-edilleti fî uṣûli’l-iʿtiḳād. thk. Ahmed Abdurrahman es-Sayih-Tevfik Ali Vehbe. Kahire: Mektebetü’s-Sekāfeti’d-Diniyye, 2009.
• Cüveynî, İmamü’l-Harameyn. Lümaʿu’l-edille fî ḳavâʿidi Ehli’s-sünne. thk. Michel Allard. Beyrut: Daru’l-Meşrık, 1968.
• Çelebi, İlyas. “Sünnet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansikolpedisi. 38/153-154. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Çelebi, İlyas. “Sünnetullah”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 38/159-160. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Çelik, Haşim Cem. “Heisenberg, Nedensellik ve Determinizm”. FLSF Felsefe ve Sosyal Bilimler Dergisi 4 (2007), 123-135.
• Demir, Osman .“Determinizm ve Okasyonalizm Arasında: Mu‘tezile'de Tevlid Düşüncesi ve Ehl-i Sünnetin Eleştirisi”. Marmara Ün. İlahiyat Fakültesi Dergisi 36/1 (2009), 63-82.
• Demir, Osman. Kelamda Nedensellik-İlk Dönem Kelamcılarında Tabiat ve İnsan. İstanbul: Klasik, 2015.
• Duğaym, Semih. Mevsûʻâtu mustalahâti’l-Eşʻarî ve Kādî Abdülcebbâr. Beyrut: Mekbetü Lübnan, 2002.
• Düzgün, Ş. Ali. Sistematik Kelam. ed. Ahmet Akbulut. Ankara: Anküzem Yayınları, 2011.
• Düzgün, Ş. Ali. Nesefi ve İslam Filozoflarına Göre Allah-Alem İlişkisi. Ankara: Akçağ Yayınları, 1998.
• Einstein, Albert vd. “Can Quantum-Mechanical Description of Physical Reality Be Considered Complete?”, Physical Review Journals 47 (1935), 777-780.
• Erdem, Engin. “Doğal Yasa”, İslamiyet-Hıristiyanlık Kavramları Sözlüğü I. ed. M. Selçuk vd. Ankara: Ankara Üniversitesi Yayınları, 2013.
• Erdem, Hüsameddin. “Deizm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi 9/109-111. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Esen, Muammer. Ehl-i Sünnet Kavramının Oluşum ve Gelişim Süreci. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2009.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasen Alî b. İsmâîl b. Ebî Bişr İshâk b. Sâlim. Eş‘ari Kelamı-Kitabu’l-Lümaʿ fi’r-red ʿalâ ehli’z-zeyġ ve’l-bidaʿ. çev. Kılıç Aslan Mavil-Hikmet Yağlı Mavil. İstanbul: İz Yayıncılık, 2016.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasen Alî b. İsmâîl b. Ebî Bişr İshâk b. Sâlim. Kitâbü’l-İbâne, Haydarâbâd: y.y, 1948.
• Ezherî, Muhammed b. Ahmed. Tehzibu’l-luğa. thk. Ahmed Abdülalim el-Berduni. Kahire: Dâru’l-Mısriyye, ts.
• Fenni, İsmail. Lügatçe-i Felsefe. İstanbul: Matbaa-i Amire, 1341.
• Fârâbî, Ebû Nasr Muhammed b. Muhammed b. Tarhan b. Uzluğ. Tahsîlu’s-Saâde- Farabi’nin Üç Eseri içinde. çev. Hüseyin Atay. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1974.
• Fölsing, Albrecht. Albert Einstein. çev. Ewald Osers. New York: Penguin Books, 1997.
• Gazâlî, Ebû Hâmid. Tehâfütü’l-felâsife (Filozofların Tutarsızlığı). çev. Mahmut Kaya-Hüseyin Sarıoğlu. İstanbul: YEK Yayınları, 2014.
• Gölcük, Şerafettin.-Toprak, Süleyman. Kelam: Tarih, Ekoller, Problemler. Konya: Tekin Kitabevi, 2016.
• Gündüz, Şinasi Din ve İnanç Sözlüğü. Ankara: Vadi Yayınları, 1998.
• Güneş, Abdulbaki. “Kur'ân'da Sünnetullah ve Toplumların Çöküş Nedenleri”. Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi 5/4 (2005), 61-93.
• Gwynne, Rosalind W. “İhmal Edilen Sünnet: Sünnetullah (Tanrı’nın Sünneti)”. çev. Mustafa Şentürk. DEÜİFD 30 (2009), 199-208.
• Hançerlioğlu, Orhan. Felsefe Sözlüğü. İstanbul: Remzi Kitabevi, 1973.
• Hatipoğlu, M. Said. “Prof. Dr. M. Said Hatipoğlu İle Bir Söyleşi”. Ehl-i Sünnet Tetkileri içinde. İstanbul: Eksen yayıncılık, 1989.
• Hattabi, Ebû Süleymân Hamd (Ahmed) b. Muhammed. “Beyânü i‘câzi’l-Kur’ân”. Selâse resâil fî i'câzi'l--Kur'ân içinde. thk. Muhammed Halefullah-Muhammed Za'lül Selam. Kahire: Dâru'l-Meârif, ts.
• Heisenberg, Werner. Einstein’la Yüzleşmek. çev. Kemal Budak. İstanbul; Gelenek Yayınları, 2003.
• Hoefer, Carl. “Casual Determinism”. Stanford Encyclopedia of Philosopy. http://plato.stanford.edu/archives/spr2016/entries/detrminism-casual/. Erişim Tarihi: 05.02.2019.
• İsfahânî, Ebu’l-Kâsım el-Hüseyn b. Muhammed er-Râgıb. Müfredât-Kur’an Kavramları Sözlülüğü. çev. ve not. Yusuf Türker. İstanbul: Pınar Yayınları, 2010.
• Izutsu, Toshihiko. Kur’an’da Allah ve İnsan. çev. Süleyman Ateş. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1975.
• İbn Fürek, Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasen. Mücerredü makâlâti’ş-şeyh Ebi’l-Hasan el-Eş‘arî. thk. Daniel Gimaret. Beyrut: Dâri’l-Maşrik, 1986.
• İbn Kesir, İmamu’d-Din Ebu’l-Fida İsmail b. Ömer. Tefsîru’l-Kur’ani’l-azîm. Kahire: Dâru’ş-Şa’b, 1971.
• İbn Manzûr, Ebu’l-Fadl Cemâlu’d-Dîn Muhammed. Lisanu’l-Arab. Beyrut: Dâru Sâdır, 1991.
• İbn Rüşd, Ebu’l-Velîd Muhammed b. Ahmed b. Muhammed el-Kurtubî. Felsefe-Din İlişkileri-Faslu’l-makâl el-keşf ani’l-menâhici’l-edille. çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergah Yayınları, 1985.
• İbn Rüşd, Ebu’l-Velîd Muhammed b. Ahmed b. Muhammed el-Kurtubî. el-Keşf an menahici’l-edille fi akâidi’l-mille. thk. M Abid el-Cabiri. Beyrut: Merkezu Dirasati'l-Vahdeti'l-Arabiyye, 1998.
• İbn Rüşd, Ebu’l-Velîd Muhammed b. Ahmed b. Muhammed el-Kurtubî. Tutarsızlığın Tutarsızlığı (Tehâfüt et-Tehâfüt). çev. Kemal Işık-Mehmet Dağ. İstanbul: Kırkambar Yayınları, 1998.
• İbn Sina, Ebû Alî el-Hüseyn b. Abdillâh b. Alî. el-İşarât ve’t-tenbihât. thk. Süleyman Dünya. Beyrut: Müessesetu'n-Nu'man, 1992.
• İbn Sînâ, Ebû Ali el-Hüseyn b. Abdillâh b. Alî. el-Mebde‘ ve’l-Me‘âd. thk. A. Nûrânî. Tahran: Muessese-i Mutâl’ât-i İslâmî, 1363.
• İbn Sînâ, Ebû Alî el-Hüseyn b. Abdillâh b. Alî. Dânişnâme-i Alâî (Alâî Hikmet Kitabı). çev. Murat Demirkol. İstanbul: YEK Yayınları, 2013.
• İbn Sînâ, Ebû Alî el-Hüseyn b. Abdillâh b. Alî. Kitâbu’ş-Şifâ: Metafizik II. çev. E. Demirli-Ö. Türker. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2005.
• Hasssan b. Sabit, Ebu’l-Velîd. Divanu Hassan b. Sabit. Beyrut: Matbaatu Endülüs, ts.
• Kādî Abdulcebbâr. Kitâbü’t-tevlîd min kitâbi’l-muğnî (Nedensellik Kitabı). nşr. ve çev. Osman Demir. İstanbul: Klasik Yayınları, 2015.
• Kādî Abdülcebbâr. Nüketü’l-kitâbi’l-muğni. thk. Ömer Hamdân-Sabine Schmidtke. Beyrut: Ma‘hedü’l-Emânî, 2012.
• Kādî Abdülcebbâr. Şerḥu’l-uṣûli’l-hamse (Muʻtezile’nin Beş İlkesi). çev. İlyas Çelebi. İstanbul: YEK Yayınları, 2013.
• Karaman, Hayreddin vd. Kur’an Yolu: Türkçe Meâl ve Tefsir. Ankara: DİB Yayınları, 2006.
• Kandemir, Ahmet Mekin. Mu‘tezili Düşüncede Tabiat ve Nedensellik. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2019.
• Kardaş, Meryem. “Deizm ve Kelam Açısından Tanrı Tasavvurları Bağlamında Nübüvvetin İmkânı Meselesi”. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9/1 (2020), 551-571.
• Kasar, Veysel. “Yaratma Sıfatı Bağlamında Tabiat Kanunları”. Kelam Araştırmaları Dergisi 8/1 (2010), 211-236.
• Kaya, M. Cüneyt. “Cause and Effect”. The Oxford Encyclopedia of Philophy. Science and Technology in Islam. ed. İbrahim Kalın. UK: Oxford University Press, 2014.
• Kaya, Veysel. İbn Sina’nın Kelama Etkisi. Ankara: Otto Yayınları, 2015.
• Kindi, Ebû Yusuf Yakub b. İshak. Felsefi Risaleler. İstanbul: İz Yayıncılık, 1994.
• Korkmazgöz, Rıza. Kur’an’da Tarih Algısı. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi, Ankara, 2011.
• Kuşeyrî, Abdülkerim. Letâifü’l-işarât-İlahi Kelamın Sırları. çev. Ekrem Demirli. İstanbul: Fikriyat Yayınları, 2020.
• Maturîdî, Ebû Mansûr. Kitabu’t-Tevid. çev. Bekir Topaloğlu. Ankara: İsam Yayınları, 2009.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr, Te’vilâtü’l-Kur’an Tercümesi. ed. Yusuf Şevki Yavuz. çev. Fadıl Aygan. İstanbul: Ensar Yayınları, 2018.
• Muhtaroğlu, Nazif. “Indroduction”. Occasionalism Revisited. ed. Nazif Muhtaroğlu. Abu Dhabi: Kalam Research & Media, 2017.
• Muhtaroğlu, Nazif. “Ashʻarites, Cartesians and Occasionalism”. Occasionalism Revisited. ed. Nazif Muhtaroğlu. Abu Dhabi: Kalam Research & Media, 2017.
• Mütercim Âsım Efendi. el-Okyânûsu’l-basît fî tercemeti’l-kâmûsi’l-muhît-Kâmûsu’l-Muhît Tercümesi-Kâmûsu’l-Muhît Tercümesi. çev. ve haz. Mustafa Koç-Eyyüp Tanrıverdi. İstanbul: YEK Yayınları, 2014.
• Nesefî, Ebu’l-Muîn. Tebṣıratü’l-edille fi usûli’d-dîn. thk. Hüseyin Atay-Şaban Ali Düzgün. Ankara: DİB Yayınları, 2004.
• Okşar, Yusuf. “Gazâlî’nin Nedensellik ve Âdetullah Düşüncesi”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 16/1 (2016), 277-303.
• Ödemiş, Mehmet. “Determinizmin Yeni Savunması: Nörobiyolojik İndirgemecilik”. Kelam Araştırmaları Dergisi 19/1 (2021), 29-54.
• Ögcem, Ergin. “Tanrının Bazı Sıfatları Bağlamında Deizmin İmkânına Dair Bir Analiz”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 13/69 (2020), 1423-1436.
• Özsoy, Ömer. Sünnetullah: Bir Kur’an İfadesinin Kavramsallaşması. Ankara: Fecr Yayınevi, 1999.
• Öztürk, Yener. “Kozmolojik Bağlamda Zorunlu İlliyet Anlayışına Eleştirel Bir Yaklaşım -1”. Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3/2 (2001), 85-107.
• Platon, Yasalar. çev. C. Şentuna-S. Babür. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 1998.
• Prigogine, Ilya. Kesinliklerin Sonu. çev. İbrahim Şener. İstanbul: İzdüşüm Yayınları, 2004.
• Rawlings, Hunter Ripley. A Semantic Study of Prophasis to 400 B.C., Hermes Einzelschrift. Stuttgart: Franz Steiner, 1975.
• Râzî, Fahreddin. Mefâtîhu’l-gayb. 2. Baskı. Tahran: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Rebîa, Lebîd b. Yedi Askı Şiirleri-Muallakalar. çev. Mehmet Hakkı Suçin. İstanbul: Kırmızı Kedi yayınevi, 2020.
• L. Reese, William. Dictionary of Philosophy and Religion Eastern and Western Thought. New Jersey: Humanities Press, 1980.
• Rosenthal, M.-Yudin, M. Felsefe Sözlüğü. çev. Aziz Çalışlar. İstanbul: Sosyal Yayınları, 1997.
• Rummânî, Ali b. İsa. “en-Nuket fi i‘câzi’l-Kur’ân”, Selâse resâil fî i'câzi'l--Kur'ân içinde. thk. Muhammed Halefullah-Muhammed Za'lül Selam. Kahire: Dâru'l-Meârif, ts.
• Runes, Dagobert D. The Dictioanary of Philosophy. New York: Philosophical Library, 1942.
• Saliba, Cemil. el-Muʻcemu’l-felsefî. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-ʻÂlemî, 1994.
• Sezen, Yumni. İslâm’ın Sosyolojik Yorumu. İstanbul: İz Yayınları, 2004.
• Süleyman, Mukâtil b. Tefsîr-i kebîr. thk. Dr. Abdullah Mahmud Şehhate. çev. M. Beşir Eryarsoy. İstanbul: İşaret Yayınları, 2006.
• Şener, Abdulkadir vd. Yüce Kur’an ve Tefsirli Meâli. İzmir: Tıbyan Yayıncılık ve Matbaacılık, 2020.
• Şevkânî, Muhammed b. Ali b. Muhammed. Fetḥu’l-ḳadîr. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, ts.
• Şık, İsmail – Çetin Rabia. “Mucize”. Kelam IV Sistematik Kelam 2 içinde. Ankara: Araştırma Yayınları, 2016.
• Şinkiti, Şeyh Ahmed b. el-Emin. Şerhu’l-muallakātu’l-aşara. Beyrut: Dâru’l-Kalem, ts.
• Taylor, Richard. “Causation”. The Encyclopedia of Philosophy. ed. Paul Edwards. New York: Macmillan, 1967.
• Taylan, Necip. Düşünce Tarihindeki Tanrı Sorunu. İstanbul: Şehir Yayınları, 2000.
• Uludağ, Zekeriyya. “Determinizm ve Zorunsuzluk”. On dokuz Mayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi 8/1 (1993), 257-272.
• Ünal, Yaşar. Cahiliye Değerlerinin Dönüşümü. Ankara: İlâhiyât Yayınları, 2022.
• Ünal, Yaşar. İnsan Egemenliğinin Teolojik Temelleri. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2011.
• Ünal, Yaşar. “Din ve Bilimin Buluşma Noktası: Yasalılık”. İslami Araştırmalar Dergisi 32/2 (2021), 496-516.
• Ünal, Yaşar. “Selefi Zihnin Doğuşu ve Gelişi Üzerine”. Dini Araştırmalar Dergisi 18/47 (2015), 55- 78.
• Watt, W. Montgomery. İslam Düşüncesinin Teşekkül Devri. çev. Ethem Ruhi Fığlalı. Ankara: Ümran Yayınları, 1981.
• Wolfson, H. Austryn. Kelam Felsefeleri, çev. Kasım Turhan. İstanbul: Kitabevi, 2001.
• Yalçın, İsmail. “Değişim ve Yenileşmede Fıtrat Çizgisi”. Tevilat 1/1 (2020), 97-120.
• Yaran, Cafer S. “Bilim-Din İlişkisinde Çatışma Ayrışma ve Uyuşma”. Bilgelik Peşinde-Din Felsefesi Yazıları. Ankara: Araştırma Yayınları, 2002.
• Yazır, Elmalılı M. Hamdi. Hak Dini Kurân Dili. İstanbul: Çelik-Şura Yayınları, ts.
• Yılmaz, Mustafa Selim. “Dinamik Bir İlmî Anlayışın İnşası Açısından Niçin Ebû Hanîfe’den Başlanılmalı?“. Tetkik 1 (2022), 21-36.
• Zebîdî, Ebu’l-Feyz Muhammed el-Murtazâ. Tâcu’l-arûs min cevâhiri’l-kâmus. Mısır: Matbaatü'l-Hayriyye, 1306.
• Zemahşerî, Ebu’l-Kāsım Carullah Mahmud b. Omer b. Muhammed el-Hārizmi. el-Keşşâf ʿan ḥaḳāʾiḳı ġavâmiżi’t-tenzîl ve ʿuyûni’l-eḳāvîl fî vücûhi’t-teʾvîl. ed. Murat Sülün. çev. Muhammed Coşkun vd. İstanbul: YEK Yayınları, 2018.