Fakhr al-Dīn al-Rāzī and Sirāj al-Dīn Urmawī's Existence-Centered Discussions on the Rū'yat Allah

Yıl 2024, Cilt: 22 Sayı: 1, 60 - 78, 30.06.2024

Hüsnü Turgut

https://doi.org/10.18317/kaderdergi.1443312

Öz

The concept of rü'yetullah, which refers to the visibility of Allah, is an important issue that has been studied in depth by different theological disciplines throughout history. In the history of theology, there are two main perspectives on this issue: those who accept and those who reject ruʿyat Allāh. While Ahl al-Sunna is one of the leading groups that embrace ruʿyat Allāh, the Mu'tazilite sect firmly rejected it, considering it incompatible with the station of divinity because ru'yat involves corporeality or requires some issues related to it. Those who accepted ruʿyat Allāh resorted to a number of rational and empirical justifications. From the perspective of Ahl al-Sunnah, it is seen that in the early period, vision of Allah was justified on the basis of "qiyām with its essence", while later it was justified on the basis of "existence". In this study, the approaches of Fakhr al-Dīn al-Rāzī (d. 606/1210) and his close follower Sirāj al-Dīn al-Urmawī (d. 682/1283), two thinkers belonging to the Ashʿarī school, on the subject of rū'yat Allah based on existence will be discussed. Al-Rāzī is an enlightened scholar who has different views on many subjects. One of the issues on which he expresses more than one opinion is whether existence-centred vision can be justified or not. He exhibits three different approaches to the method of justifying the existence-centred rū'yat Allah: acceptance, rejection, and tawaqquf. His change of opinion on many metaphysical and theological issues, especially on rū'yat Allah, is attributed to the approach he adopted. The fact that he changed his views on many metaphysical and theological issues, especially on rū'yat Allah and that he justified the approaches he adopted from different perspectives, on the one hand, reveals his philosophical and theological depth, and on the other hand, it is directly related to his method of tahqiq. Therefore, philosophical commentators such as Shihāb al-Dīn al-Qarafī (d. 684/1285) attributed this change in al-Rāzī's thought to the maturity of his knowledge, the superiority of his intellectual abilities, and the depth of his religious comprehension. Indeed, this change shows that al-Rāzī was always in search of truth and constantly questioned his ideas. Al-Rāzī, who made various criticisms about the "existence"-focused vision in many of his works, endeavours to explain this issue in a more organised system and in items in his work al-Arʻbaīn. In the aforementioned work, al-Rāzī tries to justify his criticism by focusing on some philosophical and theological proofs such as "the defectiveness of 'adam", "whether every judgement must be based on a cause", and "whether substances and accidents can be parallel with different causes". Urmawī, who summarises and criticises al-Rāzī's work, objects to al-Rāzī's findings and arguments in the Lubāb and thinks that the existence-centred rationality can be justified. The arguments presented by both scholar thinkers put forward centred on rū'yat Allah reveal their conception of God on the one hand, and their philosophical and theological views on the other.

Anahtar Kelimeler

Kalām, Existence, Ruʿyat Allāh Fakhr al-Dīn al-Rāzī, Sirāj al-Dīn Urmawī

Fahreddin Râzî ve Sirâceddin Urmevî’nin Varlık Eksenli Rü’yetullah Tartışmaları

Öz

Allah'ın görülebilirliğini ifade eden rü'yetullah kavramı, tarih boyunca farklı kelâm disiplinleri tarafından derinlemesine incelenmiş önemli bir konudur. Kelâm tarihinde, rü’yetullah’ı kabul edenler ve reddedenler olmak üzere bu konuda ana hatlarıyla iki temel bakış açısı bulunmaktadır. Ehl-i Sünnet, rü’yetullahı benimseyen grupların başında gelirken; Muʻtezile mezhebi ise rü’yetin cisimliği içermesi veya onunla ilişkili bazı konuları gerektirmesi nedeniyle onun ulûhiyet makamıyla uyumsuz olduğunu düşünerek kesin bir dille reddetmiştir. Rü’yeti kabul edenler aklî ve naklî birtakım temellendirmelere başvurmuşlardır. Ehl-i sünnet perspektifinden bakıldığında, erken dönemde rü’yetullahın “zâtıyla kıyâm” esasına dayalı olarak temellendirilirken; bilahare “varlık” esaslı temellendirildiği görülmektedir. Bu çalışmada Eşʻarî mezhebine mensup iki düşünür olan Fahreddin er-Râzî (ö. 606/1210) ve onun yakın takipçisi Sirâceddin el-Urmevî’nin (ö. 682/1283), varlık eksenli rü’yetullah konusundaki yaklaşımları ele alınacaktır. Râzî, birçok konuda birbirinden farklı görüş serdeden muhakkik bir âlimdir. Birden fazla görüş beyan ettiği mevzulardan biri, varlık merkezli rü’yetullahın temellendirilip temellendirilemeyeceğidir. O, varlık merkezli rü’yetullahın temellendirilmesi yöntemine dair kabul, ret ve tevakkuf olmak üzere üç farklı yaklaşım sergilemektedir. Onun başta rü’yetullah olmak üzere birçok metafizik ve teolojik konuda fikirlerini değiştirmesini, benimsediği yaklaşımları farklı açılardan temellendirmesi, bir taraftan onun felsefî ve kelâmî derinliğini ortaya koyarken, diğer taraftan ise onun tahkik yöntemiyle doğrudan ilişkilidir. Bu yüzden Şihâbüddîn el-Karâfî (ö. 684/1285) gibi düşünür şarihler, Râzî’nin düşüncesindeki bu değişimi, onun bilgisinin olgunluğuna, aklî yeteneklerinin üstünlüğüne ve dinî kavrayışının derinliğine bağlamışlardır. Nitekim bu değişim, Râzî'nin her daim hakikat arayışında olduğunu ve fikirlerini sürekli sorguladığını göstermektedir. Birçok eserinde “varlık” odaklı rü’yetullaha dair çeşitli eleştiriler yapan Râzî, Erʻbaîn adlı eserinde bu konuyu daha düzenli bir sistem içinde ve maddeler halinde açıklamaya gayret etmektedir. Mezkûr eserinde Râzî, varlık merkezli rü’yetin temellendirilemeyeceğine dair “ʻâdemin malûliyeti”, “her hükmün bir illete dayanmasının zorunlu olup olmadığı” ve “cevher ve arazların farklı illetlerle muallel olup olamayacağı” gibi birtakım felsefî ve kelâmî delilleri merkeze koyarak eleştirisini temellendirmeye çalışmaktadır. Râzî'nin bu eserini özetleyen ve eleştiren Urmevî, Lübâb’da, Râzî’nin tespitlerine itiraz edip sunduğu argümanlara karşı çıkarak, varlık merkezli rü’yetullahın temellendirilebileceği düşünmektedir. Her iki düşünürün rü’yet merkezli ortaya koydukları argümanlar, bir taraftan Tanrı tasavvurlarını ortaya koyarken; diğer taraftan ise felsefî ve teolojik duruşlarına da ışık tutmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Kelâm, Varlık, Rü’yetullah, Fahreddin er-Râzî, Sirâceddin el-Urmevî

Kaynakça

• Akkanat, Hasan. Kadı Sıraceddin el-Ürmevî ve Metâliu’l-Envâr (Tahkik, Çeviri, İnceleme). Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora, 2006.
• Alevî, Yahya b. Hamza el-. Kitabü’t-temhîd fî şerhi meʻâlimi’l-ʻadl ve’t-tevhîd. thk. Hişam Hanefi Seyyid. Kahire: Mektebtü’s-sakafeti’d-diniyye, 2008.
• Altaş, Eşref. “Fahreddin er-Râzî’nin Eserlerinin Kronolojisi”. İslâm Düşüncesinin Dönüşüm Çağında Fahreddin er-Râzî. ed. Ömer Türker - Osman Demir. İsam Araştırmaları Merkezi, 2013.
• Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdulkâhir b. Tahir el-. Usûlü’d-dîn. thk. Ahmed Şemsettin. İstanbul: Medresetü’l-ilâhiyat, 1928.
• Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed b. Tayyib b. Muhammed el-. el-İnsâf fîmâ yecibü iʿtikādüh ve lâ yecûzü’l-cehlü bih. thk. Muhammed Zâhid el-Kevserî. Kahire: el-Mektebetü’l-ezheriyye li’t-türâs, 2000.
• Bâkıllânî, Kâdî Ebû Bekir. Kitâbü’t-Temhîd. thk. R. J. McCarthy. Beyrut: el-Mektebetü’ş-şarkiyye, 1957.
• Baysal, Erkan. Râzî ile Birlikte Râzî’ye Muhalefet: Sirâceddîn Urmevî’nin Ulûhiyyet Anlayışı ve Fahreddîn Râzî Eleştirisi. ed. Özkan Şimşek. Ankara: İlâhiyât, 2023.
• Baysal, Erkan. “Takip ve Tenkit Arasında Urmevî’nin Râzî’nin Muhakkik Kimliğiyle İlişkisi: İnsan Fiilleri Örneği”. Kader 21/1 (30 Haziran 2023).
• Cansız, Hasan. Rü’yetullah Meselesi Çerçevesinde Kelam-Bilim İlişkisi. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2019.
• Cennet, Mehmet Zülfi. “Fahreddîn Râzî’nin İ‘câz Düşüncesinde Bir Kırılma Noktası Olarak Sarfe Temayülü Tartışması”. Şarkiyat 13/3 (2021).
• Cübbâî, Ebû Ali el-. Kitâbü’l-Makâlât İtikadi Mezheplere Yönelik Klasik Bir Eleştiri. thk. Özkan Şimşek vd. Endülüs, 2019.
• Cüveynî, İmâmü’l-Harameyn el-. Kitâbü’l-İrşâd ilâ Kavâtıʿi’l-edilleti fî Usûli’l-iʿtikâd. thk. Zekeriyya Omeyrat. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-’İlmiyye, 2016.
• Cüveynî, İmâmü’l-Harameyn el-. Lumaʻü’l-edille fi Kavâʻidi Akâidi Ehli’s-sünne ve’l-cemâʻa. thk. Fevkiye Hüseyin Mahmud. Beyrut: Alemü’l-kutub, 1987.
• Demir, Osman. Göz ve Tanrı: Kâdî Abdülcebbâr’ın Rü’yetullah Teorisinde Optik. Bursa: Emin Yayınları, 2019.
• Eşʻarî, Ebu’l Hasan el-. el-İbâne ʻan usûlu’d-diyâne. thk. Abbas Sabbağ. Beyrut: Dârü’n-nefâis, 2010.
• Gazzâlî, Ebu Hâmid. el-İktisâd fi’l-i‘tikâd. thk. Mustafa İmran. Kahire: Daru’l-basair, 2008.
• İbn Fûrek, Ebû Bekir Muhammed b. el-Hasan. Mücerredü makālâti’ş-Şeyh Ebi’l-Hasan el-Eşʿarî. thk. Ahmed Abdurrahim es-Sâyıh. Beyrut: Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, 2005.
• Kâdî Abdulcebbâr. Şerhu’l-usûli’l-hamse. Kahire: Mektebetü Vehbe, 1996.
• Kâdî, Abdülcebbâr. el-Muğnî fî ebvâbi’t-tevhîd ve’l-adl: el-Fürak ğayre’l-islâmiyye. thk. Mahmud Muhammed Kasım-İbrahim Medkûr-Tâhâ Hüseyin, ts.
• Kâdî, Abdülcebbâr. el-Muğnî fî ebvâbi’t-tevhid ve’l-adl “Rü’yetü’l-bârî”. thk. Muhammed Mustafa Hilmi vd. ed-Dâru’l-mısriyye li’t-telîf ve’n-neşir, ts.
• Karâfî, Şihabüddin el-. Nefâisü’l-usûl fî şerhi’l-Mahsûl. thk. Adil Ahmed Abdulmavcûd-Ali Muhammed Avd. Mekke: Mektebetü’n-nizar Mustafa el-Baz, 1995.
• Karâfî, Şihabüddin el-. Şerhü’l-Erbâ‘în fî usûli’d-din. Mısır: Dârü’l-Asâlet, 2020.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed el-. Kitâbü’t-Tevhîd. thk. Bekir Topaloğlu Muhammed Aruçi. Beyrut: Dar sader, 2010.
• Mavil, Kılıç Aslan. “Bir Mu’tezile-Mâtürîdiyye Tartışması -Rü’yetullah”. Abant İzzet Baysal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi XIV/2 (2014).
• Melâhimî, Ruknüddin Mahmud b. Muhammed el-. Kitâbü’l-fâik fî usûli’d-dîn. thk. Faysal Bedir Un. Kahire: Darü’l-Kütüb ve’l-Vesâiki’l-kevmiyye, 2010.
• Nesefî, Ebü’l-Muîn Meymûn b. Muhammed en-. Kitâbü’t-temhîd li kavâidi’d-tevhîd. thk. Habîbullah Hasan Ahmed. Kahire: Dârü’t-tibâti’l-muhamediyye, 1986.
• Nesefî, Ebü’l-Muîn Meymûn b. Muhammed en-. Tabsiretü’l-edille. thk. Hüseyin Atay. Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2004.
• Nîsâbûrî, Ebû Reşîd Saîd b. Muhammed b. Saîd en-. el-Mesâil fî’l-Hilâf beyne’l-Basriyyîn ve’l-Bağdâdiyyîn. thk. Rıdvân es-Seyyid, Main Ziyâde. Beyrut: Mahedü’l-İnmâi’l-Arabî, 1979.
• Râzî, Fahreddin er-. el-Erbaʿîn fî uṣûli’d-dîn. thk. Mahmud Abdulaziz Mahmud. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2009.
• Râzî, Fahreddin er-. el-İşâre fî-usûli’l-kelâm. thk. Muhammed Subhî el-Âyidî-Rabiʻ el-Âyidî. Amman: Merkezü Nûri’l-ulûm li’l-Buhûs ve’d-dirâsât, 2006.
• Râzî, Fahreddin er-. el-Mesâilü’l-hamsûn fî usûli’d-din: Kelâmın Temel Problemleri. çev. Hüsnü Turgut - Erkan Baysal. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2022.
• Râzî, Fahreddin er-. el-Metâlibü’l-‘âliye mine’l-‘ilmi’l-ilâhî. thk. Ahmed Hicâzî es-Sekâ. Beyrut: Daru’l-kitabi’l-arabî, 1987.
• Râzî, Fahreddin er-. Meʻâlimü Usûlud’dîn. thk. Dugaym Semih. Beyrut: Darü’l-fikri’l-lübnânî, 1996.
• Râzî, Fahreddin er-. Muhassalü efkâri’l-mütekaddimîn ve’l-mute’ahhirîn mine’l-ulemâ’ ve’l-hukemâ’ ve’l-mutekellimîn. thk. Taha Abdurrauf Sa’d. Mısır: Mektebetü’l-Kulliyeti’l-Ezheriyye, ts.
• Râzî, Fahreddin er-. Nihâyetü’l-ʻukûl fî Dirâyeti’l-usûl. Beyrut: Darü’z-zehâir, 2015.
• Sâbunî, Nüreddin es-. el-Bidâye fi Usûli’d-dîn “Mâtürîdiyye Akaidi”. çev. Bekir Topaloğlu. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2005.
• Tay, Ömer. Tasavvufu Savunma Çabası: Eşref Ali Et-Tehânevî. ed. İlhan Baran. İstanbul: Nida Yayıncılık, 2022.
• Turgut, Hüsnü. Fahreddin Râzî’nin Kelam Yöntemi. Kayseri: Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2021.
• Urmevî, Sirâcüddin. Lübâbü’l-Erbaʻin. thk. Muhammed Yusûf İdrîs-Behâü’l-halâye. Kahire: el-Asleyn li’d-Dirâse ve’n-Neşr, 2016.
• Urmevî, Sirâcüddin. Şerhu’l-İşârât ve’t-tenbîhât. thk. ‘Ammâr et-Temîmî. Kûm: Dâru Zeyni’l-Abidîn, 2019.
• Ünverdi, Veysi. “Kâdî Abdulcebbâr’ın Rü’yetullah’ın Reddine İlişkin Dayanakları”. Bilimname: Düşünce Platformu 28 (Ocak 2015).
• Yeşilyurt, Temel. Rü’yetullah Akıl Âyinesinde Cemâlullah’ı Seyreylemek. İstanbul: İnsan Yayınları, 2019.
• Zerkân, Salih. Fahrüddin er-Râzî ve Arâuhu’l-kelâmiyye ve’l-felsefiyye. Daru’l-fikir, ts.