Moral Obligation and Natural Law in al-Māturīdī

Yıl 2024, Cilt: 22 Sayı: 1, 128 - 155, 30.06.2024

Kayhan Özaykal

https://doi.org/10.18317/kaderdergi.1468241

Öz

This article attempts to determine the source of moral obligation in al-Māturīdī’s thought. First of all, a classification of concepts of morality in his writings is presented. These concepts are found to be three in number: Utility, Virtue and Right. However, of these, the concept of right is found to be the ultimate representative of moral obligation, since it alone offers us the idea of a categorical imperative which is essential for morality to be objective. Thereafter, two main sources of moral obligation are noted. One is revelation and the other is reason. Revelation presents the notions of divine lordship and sovereignty together with the divine command and prohibition. Yet, at the same time, reason determines our moral understanding with objective principles and supports revelatory teachings. This means that the findings of reason in the field of morality are usually in accord with revelation; where they differ, it is often because humanity lacks access to the necessary knowledge, which makes it impossible for them to reach the correct conclusions. Hence, al-Māturīdī also notes that revelation is especially needed in regards to areas of morality that are obscure and controversial, since it offers answers that humans would not otherwise be able to know with certainty. At the same time, it is understood that reason is a source of obligation in accordance with natural law theory, and therefore this latter theory is a basic way to categorize al-Māturīdī’s thought. The natural world offers guidance to reason and is a source of knowledge from which moral conclusions can be derived that are in line with basic human needs and desires. Al-Māturīdī, in particular, cites peace and prosperity as fundamental aims for humanity that can only be ensured by a guiding foundation. However, since God is the creator and designer of the world, the principle that ultimately determines the form of morality is divine wisdom. In the third section of this article, the topic of moral motivation is addressed. This is the key to understand how people can behave morally, and it is concluded that al-Māturīdī shows that we can act for objective reasons and judge actions morally without only taking into consideration their consequences. This is because reason allows one to judge actions according to criteria that are not based only on contingent and subjective aspects of reality but also on categorical principles and imperatives. In the last part of this study, it is suggested that al-Māturīdī views reason as independently bringing moral obligations. This allows us to overcome the gap that David Hume presented between is- and ought- statements. Thus, it is concluded that for al-Māturīdī the source of moral obligation is not simply based on revelatory commands, but also derived from the principles of reason. These principles are to a significant degree the result of derivations made from observations on human nature and the natural world.

Anahtar Kelimeler

Kalam, Metaethics, Ethics, Moral obligation, Natural law, al-Māturīdī

Mâtürîdî’de Ahlaki Mükellefiyet ve Tabiî Hukuk

Öz

Bu makale, Mâtürîdî’nin ahlak düşüncesinde ahlaki mükellefiyetin kaynağını tespit etmeyi hedeflemektedir. Bu amaçla, ilk olarak onun yazılarında bulunan ahlaka ilişkin kavram türlerinin bir sınıflaması sunulmuştur. Bu noktada üç temel kavram tespit edilmiştir: Fayda, Erdem ve Hak. Ancak bunlardan hak kavramı, ahlaki mükellefiyetin nihai temsilcisi olarak görülmektedir, çünkü ahlakın nesnel olması için bize temel olan kategorik emir kavramını tek başına sunmaktadır. Ardından ahlaki mükellefiyetin iki ana kaynağına yer verilmiştir. Biri vahiy, diğeri ise akıldır. Vahiy emir ve nehiylerle beraber ilahi rubûbiyet ve hakimiyet mefhumlarını sunarken, akıl aynı zamanda ahlâk anlayışımızı objektif mebdelerle belirlemekte ve vahiy öğretilerini desteklemektedir. Bu, ahlak alanında aklın bulgularının genellikle vahiy ile uyumlu olduğu anlamına gelir; farklılık gösterdikleri yerlerde, çoğunlukla insanlığın bilgiye erişiminin olmaması, onların doğru sonuçlara ulaşmasını imkansız kılmaktadır. Bu bağlamda Mâtürîdî, ayrıca vahyin özellikle karanlık ve tartışmalı ahlak alanlarında gerekli olduğunu, çünkü vahyin, yokluğu halinde insanların kesin olarak bilemeyeceği yanıtlar sunduğuna dikkat çeker. Aynı zamanda tabiî hukuk teorisi doğrultusunda aklın bir mükellefiyet kaynağı olduğu ve dolayısıyla bu teorinin Mâtürîdî düşüncesinin kategorize edilmesinde temel bir yol olduğu anlaşılmaktadır. Buna göre doğal dünya akla rehberlik eder ve o, insanın temel ihtiyaçları ve arzuları doğrultusunda ahlaki sonuçların çıkarılabileceği bir bilgi kaynağıdır. Özellikle Mâtürîdî, barış ve refahın insanlığın temel amacı olduğunu ve bunun ancak bir esasla sağlanabileceğini belirtmektedir. Bununla birlikte, Tanrı dünyanın yaratıcısı ve tasarımcısı olduğundan, Tanrı’nın bilgeliğini merkeze alan bir teoloji içinde, müteâl olan ve ahlakı belirleyen temel prensip ilahi hikmettir. Makalenin üçüncü bölümünde ahlaki motivasyon konusuna değinilmektedir. Ahlaki motivasyon ise insanların neye göre ahlaklı davranabileceklerini anlamanın anahtarıdır. Diğer yandan çalışmada Mâtürîdî’nin, yalnızca eylemlerin sonuçlarını dikkate alarak değil aynı zamanda objektif sebeplerle harekete geçebileceğimizi ve eylemleri ahlaki olarak yargılayabileceğimizi gösterdiği sonucuna varılmıştır. Bunun sebebi aklın, eylemleri sadece gerçekliğin tesadüfi ve sübjektif yönlerine değil, aynı zamanda kategorik mebde ve emirlere dayanan kriterlere göre yargılamaya izin vermesidir. Bu çalışmanın son kısmında ise Mâtürîdî’nin, David Hume’un ortaya koyduğu olan-olması gereken uçurumunu aşma bağlamında aklın, ahlaki mükellefiyetler getirdiği ileri sürülmektedir. Böylece Mâtürîdî’ye göre ahlaki mükellefiyetin kaynağının sadece vahiy emirlerine dayanmadığı, aynı zamanda akıl prensiplerinden de kaynaklandığı anlaşılmaktadır. Bu ilkeler önemli ölçüde insan doğası ve doğal dünya üzerine yapılan gözlemlerden elde edilen sonuçların ürünüdür.

Anahtar Kelimeler

Kelam, Metaetik, Etik, Ahlaki mükellefiyet, Tabiî hukuk, Mâtürîdî

Kaynakça

• Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Abdülcebbâr b. Ahmed el-Hemedânî. el-Muğnî fî ebvâbi’t-tevhîd ve’l-‘adl. thk. A. Fuad el-Ehvânî. 6. Cilt. et-Ta‘dil ve’t-Tecvir. Kahire: el-Müessesetü’l-Mısriyyetü’l-Âmme li’t-Te’lif ve’t-Terceme. 1962.
• Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Abdülcebbâr b. Ahmed el-Hemedânî. el-Muğnî fî ebvâbi’t-tevhîd ve’l-‘adl. thk. Tevfik et-Tavil - Said Zayed. 9. Cilt. et-Tevhîd. Kahire: Dârü'l-Mısrıyye li’t-Te’lif ve’t-Terceme. ty.
• Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Abdülcebbâr b. Ahmed el-Hemedânî. el-Muğnî fî ebvâbi’t-tevhîd ve’l-‘adl. thk. Mustafa es-Sekka. 14. Cilt. el-Aslah, Istihkaku’zem, et-Tevbe. Kahire: Dârü'l-Mısrıyye li’t-Te’lif ve’t-Terceme. 1965
• Alper, Hülya. İmam Mâtürîdî’de Akıl-Vahiy İlişkisi. İstanbul: İz Yayıncılık, 2013.
• Ateş, Nimet. “İmam Mâtürîdî’nin Ahlâk Düşüncesinde Ahlakın Kaynağı Olarak İnsan Tabiatı”. Din ve Felsefe Araştırmaları 4/7 (Haziran 2021), 5-32.
• Brunschvig, Robert. “Mu‘tazilisme et Optimum (al-aṣlaḥ)”. Studia Islamica 39 (1974), 5-23.
• Cengiz, Yunus. “Teklîf ve İnşâ arasında Matüridi’nin Etik Yaklaşımı.” İmam Mâtürîdî ve Mâtürîdiyye Geleneği: Tarih, Yöntem, Doktrin - Prof. Dr. Bekir Topaloğlu Anısına. ed. Hülya Alper. 123-159. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2018.
• Dhanani, Alnoor. “Al-Māturīdī and al-Nasafī on Atomism and the Tabāʾi.” Büyük Türk Bilgini İmâm Mâtürîdî ve Mâtürîdîlik: Milletlerarası Tartışmalı İlmî Toplantı. ed. İlyas Çelebi. 65-76. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2012.
• Emon, Anver. Islamic Natural Law Theories. Oxford: Oxford University Press, 2010.
• Evkuran, Mehmet. “Mâturidî’nin Düşüncesinde Ahlâkın Temellendirilmesi.” İslam Düşüncesinde Ahlaki Önermelerin Kaynağı. ed. Eşref Altaş – Mervenur Yılmaz. 105-136. Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık, 2016.
• Frank, Richard M., “Moral Obligation in Classical Muslim Theology.” The Journal of Religious Ethics 11/2 (1983), 204-223.
• Frank, Richard M., “Notes and Remarks on the Ṭabâʿi’ in al-Mâturîdî”, Mélanges d’Islamologie: Volume dédié à la mémoire de Armand Abel parses collègues, ses élèves et ses amis, ed. P. Salmon. 137-149. Leiden: Brill, 1974.
• Hume, David, A Treatise of Human Nature. ed., L. A. Selby-Bigge. Oxford: Oxford University Press, 1978.
• Kant, Immanuel. Critique of Practical Reason. çev. ve ed. Mary Gregor. Cambridge: Cambridge University Press, 1997.
• Kazanç, Fethi Kerim. “Ehl-i Sünnet Kelâm Mezheplerinin Ahlâk Anlayışı.” Ehl-i Sünnet. ed. Mustafa Aykaç. 197-249. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2020.
• Koçar, Musa. İmam Matüridi’de Esmâ-i Hüsnâ. Isparta, Fakülte Kitabevi, 2002.
• Rami Koujah, “A Critical Review Essay of Anver M. Emon’s Islamic Natural Law Theories”, UCLA Journal of Islamic and Near Eastern Law 14/1 (2015), 1-28.
• Mâturîdî, Ebû Mansûr. Kitâbü’t-Tevhîd. ed. Bekir Topaloğlu – Muhammed Aruçi. Beyrut: Dâru’s-Sadr, 2010.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr. Kitâbü’t-Tevhîd: Açıklamalı Tercüme. çev. Bekir Topaloğlu, Ankara: İSAM Yayınları, 2013.
• Mâtürîdî, Ebu Mansur. Te’vîlâtü’l-Kur’ân. thk. Ahmet Vanlıoğlu – Bekir Topaloğlu. 2. Cilt. İstanbul: Mizan Yayınevi, 2005.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr. Te’vîlâtü’l-Kur’ân. thk. Mehmet Boynukalın – Bekir Topaloğlu. 4 Cilt. İstanbul: Mizan Yayınevi, 2005.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr. Te’vîlâtü’l-Kur’ân. thk. Ertuğrul Boynukalın – Bekir Topaloğlu. 5. Cilt. İstanbul: Mizan Yayınevi, 2006.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr. Te’vîlâtü’l-Kur’ân. thk. Ertuğrul Boynukalın – Bekir Topaloğlu. 6. Cilt. İstanbul: Mizan Yayınevi, 2006.
• Mâtürîdî, Ebu Mansûr. Te’vîlâtü’l-Kur’ân. thk. Mustafa Yavuz – Bekir Topaloğlu. 12. Cilt. İstanbul: Mizan Yayınevi, 2008.
• Özcan, Hanifi. Matüridi’de Bilgi Problemi. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2012.
• Reinhart, Kevin. Before Revelation: The Boundaries of Muslim Moral Thought. New York: State University of New York Press, 1995.
• Rudolph, Ulrich. “Al-Māturīdī’s Concept of God’s Wisdom,” Büyük Türk Bilgini İmam Matüridi ve Matüridilik: Milletlerarası Tartışmalı İlmi Toplantı. 45-53. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2012.
• Rudolph, Ulrich, Al-Māturīdī and the Development of Sunnī Theology in Samarqand. çev. Rodrigo Adem. Leiden: Brill, 2015.
• Şekeroğlu, Sami. Mâtürîdî’de Ahlak: Felsefi Bir Betimleme. Ankara: Ankara Okulu, 2010.
• Vasalou, Sophia. Moral Agents and Their Deserts: The Character of Mu’tazilite Ethics. Princeton, NJ: Princeton University Press, 2016.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “İmam Mâtürîdî’nin Tabiat ve İlliyete Bakışı.” Büyük Türk Bilgini İmam Matüridi ve Matüridilik: Milletlerarası Tartışmalı İlmi Toplantı. 54-64. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2012.