The Controversial Sects Belonging to the Ibādiyya

Yıl 2024, Cilt: 22 Sayı: 2, 380 - 405, 31.12.2024

Kamil Ruhi Albayrak

https://doi.org/10.18317/kaderdergi.1564753

Öz

The first intellectual and actual disagreements within the Muslim community began after the death of the Prophet (PBUH). The Khârijites, emerged on the stage of history with the growth of events during the reign of Khalifa Othmån and Khalifa Ali. The Tahkim event, which aimed to end the battle of Siffīn and ensure peace among Muslims, resulted in another split, and a large group of the Muslim community left and withdrew to Nehrevan on the grounds that the provisions of the Qur'ān were not being followed. This group, composed of mostly provincial, poorly educated soldiers and later called the Khārijīs, could not agree among themselves, and many of them rebelled in an extremist manner during the Umayyad and Abbasid periods and were involved in various violent incidents. By the end of the third century, with the exception of the Ibādiyya, the Khārijite groups, especially al-Azārika, which were inclined to extremism or resorted to violence, disintegrated and disappeared. The Ibādiyya, which emerged among the Khārijite groups, achieved its own transformation and even received the necessary support from the people due to the moderation of its ideas and methods, and established the Rustamid state in North Africa, which ruled for 132 years, while building its intellectual structure. Today, with a population of nearly seven million in North Africa, Oman and Zanzibar, this sect is both a community and an intellectual movement that deserves to be studied from many perspectives. The Ibâdiyya, with its written works dating back to the second century of Hijr and its centuries of accumulated experience, offers valuable data for understanding the socio-political ground for the elaboration of the principles of belief, behavior and politics of Islam. On the other hand, it does not seem possible to say that the sect has been handled objectively in every aspect. In the works of fiqh and maqālāt written since the end of the third century Hijri, many derogatory expressions used against the Khārijīs on various grounds have been and still are used in a way to include the Ibādiyya without thoroughly investigating their affiliation. What we want to draw attention to here is that many individuals, ideas, or schools that are considered to belong to Ahl al-Bid‘ah or Ahl al-Kufr may have been attributed to the Ibādiyya without scientific verification. In this article, by delving into the history of the Ibādiyya, the status of some ideas, individuals or sub-groups attributed to the Ibādiyya has been discussed in order to bring some new ideas or determinations to the field of belief and to contribute to the correct understanding of the sect. For this purpose, the main works of fiqh and maqālāt have been used in comparison with the Ibdiyya's authoritative classical and contemporary sources, and an attempt has been made to determine the sectarian affiliation of the sub-groups whose attribution to the Ibādiyya is controversial.

Anahtar Kelimeler

Kalām, Sect, Firaq, Makālāt, Khārijism, Ibādiyya

İbâdiyye’ye Nispeti Tartışmalı Olan Fırkalar

Öz

İslam tarihinde Müslüman topluluk içinde ilk fikrî ve fiilî anlaşmazlıklar Hz. Peygamberin (s.a.v.) vefatının ardından başlamış daha sonra Hz. Osman ve ardından Hz. Ali döneminde olayların büyümesiyle Hâricîlik mezhebi tarih sahnesine çıkmıştır. Sıffîn savaşını bitirmeyi ve Müslümanlar arasında barışı temin etmeyi hedefleyen Tahkîm olayı başka bir ayrılıkla neticelenmiş, Kur’ân’ı-Kerîm’in hükümlerine uyulmadığı gerekçesiyle Müslüman topluluktan büyük bir grup ayrılarak Nehrevan’a çekilmiştir. Çoğu taşradan gelmiş, eğitim seviyesi düşük askerlerinden oluşan ve daha sonra Hâricîler diye isimlendirilen bu grup, kendi içlerinde de anlaşamamış pek çoğu aşırılık yanlısı bir tavırla Emevî ve Abbasî Devletleri döneminde isyan etmiş ve muhtelif şiddet olaylarına karışmıştır. Hicrî üçüncü asrın sonlarında İbâdiyye hariç, başta Ezârika olmak üzere aşırılığa meyleden veya şiddete başvuran Hâricî gruplar dağılıp yok olmuştur. Hâricî kitleler içerisinde ortaya çıkmış olan İbâdiyye kendi dönüşümünü sağlayarak ve hatta fikir ve yöntemlerindeki yumuşaklık sebebiyle halktan gerekli desteği alarak bir yandan Kuzey Afrika’da 132 yıl hüküm süren Rüstemîler Devletini kurarken diğer yandan da fikrî bünyesini inşa etmiştir. Günümüzde Kuzey Afrika, Umman ve Zanzibar’da yedi milyona yakın nüfusa sahip olan bu mezhep pek çok açıdan etüt edilmeyi hak eden bir topluluk ve bir fikir akımıdır. İbâdiyye, hicrî ikinci asra dayanan yazılı eserleri ve yüzyıllarca biriktirdiği deneyimi ile İslam dininin inanç, davranış ve siyaset esaslarının tedvini için sosyo-politik zeminin anlaşılmasında değerli verilere sahiptir. Öte yandan mezhebin her açıdan objektif olarak ele alındığını söylemek mümkün görünmemektedir. Hicrî üçüncü asrın sonlarından itibaren yazılan fırak ve makālât türü eserlerde çeşitli gerekçelerle Hâricîlik için kullanılan pek çok yerici ifade, aidiyeti iyice araştırılmadan İbâdiyye’yi teşmil edecek şekilde kullanılmıştır ve halen de kullanılmaya devam etmektedir. Burada asıl dikkat edilmesi gereken önemli bir husus, ehl-i biꜤdat yahut ehl-i küfre ait olduğu değerlendirilen pek çok şahıs, düşünce veya ekolün ilmi açıdan tevsiki yapılmadan İbâdiyye’ye nispet edilmiş olabileceğidir. Bu makalede İbâdiyye’nin tarihi derinliklerine inilerek hem inanç sahasına yeni birtakım fikir veya tespitleri kazandırmak hem de mezhebin doğru bir şekilde anlaşılmasına katkı sunmak için İbâdiyye’ye nispet edilen bazı fikir, şahıs yahut alt grupların durumu ele alınmıştır. Bu amaçla temel fırak ve makālât eserleri, İbâdiyye’nin muteber klasik ve çağdaş kaynaklarıyla mukayeseli olarak kullanılmış ve İbâdiyye’ye nispeti tartışmalı olan alt grupların mezhebe aidiyeti tespit edilmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Kelâm, Mezhep, Fırak, Makālât, Hâriciyye, İbâdiyye

Kaynakça

• Abdurrezzak, Mahmud İsmail. el-İbâdîyye fî Bilâdi՚l-Mağrib. Kazablanka: MatbaꜤatü’n-Necâhi’l-Cedîde, ts.
• Bağdâdî, Abdükâhir b. Tâhir. el-Fark beyne’l-fırak. Beyrut: Dâru’l-Âfâki’l-Cedîde, 1977.
• Bağdâdî, Ebû Mansur Abdülkâhir b Tâhir b Muhammed Temimi. Mezhepler arasındaki farklar: el-Fark beyne’l-fırak. çev. Ethem Ruhi Fığlalı. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2011.
• Bârûnî, Süleyman b. Şeyh Abdullah el-. el-Ezhârü’r-riyâziyye fî e’imme ve mulûki’l-İbâzıyye. Tunus: Dâru Bû Selâme li’t-TıbaꜤa ve’n-Neşr, 1986.
• Benras, Mahmoud. “İbâdîlikte Sivil Yönetim Teşkilatı: Azzâbe”. RUSUH Uşak Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi Dergisi 2/2 (29 Aralık 2022), 272-295.
• Benras, Mahmoud. Kuzey Afrika İbadîliği ve İmâmet Düşüncesi. İstanbul Üniversitesi, Doktora Tezi, 2022.
• Benras, Mahmoud. “Kuzey Afrika İbâdiyye’sinde Kelâmî Düşünce”. Marifetname 10/1 (30 Haziran 2023), 151-185. https://doi.org/10.47425/marifetname.vi.1267600
• CaꜤbîrî, Ferhat. el-BuꜤdü’l-hadârî li’l-Ꜥakîdeti’l-Ꜥİbâdıyye. Gardâye: CemꜤiyyetü’t-Türâs, 1991.
• Cuperly, Pierre. İnteroduction a I’ctude de L’İbasdisme et de sa theologie. Alger: OPU, 1984.
• Cuperly, Pierre. Medhal ilâ dirâseti’l-’İbâziyye ve Ꜥakîdetihâ: Bahsun mukâren fi’l-lâhûti’l-Ꜥİbâzî fi bilâdi’l-Mağrib ve ꜤUmân. Şam: Darü’l-Ferkad, 2011.
• Cübbâ’î, Ebû Alî Muhammed b. Abdilvehhâb. Kitâbü’l-Makâlât: İtikâdî Mezheplere Yönelik Klasik Bir Eleştiri= Kitâbü’l-Makâlât. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2019.
• Cürcânî, Ebu’l-Hasen Alî b Muhammed es-Seyyîd eş-Şerîf el-Hanefî. Kitâbü’t-TaꜤrîfât. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1983.
• Dalkılıç, Mehmet. “Hâricîler’in ‘Îtidal’ Arayışı ve Sufriyye”. Journal of Istanbul University Faculty of Theology 12 (18 Nisan 2012), 19-49.
• Dercînî, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. SaꜤîd b. Süleymân Temicârî. Kitâbu Tabakâti’l-meşâih bi’l-Mağrib. Beyrut: Dârü’l-Fikri’l-ꜤArabî, ts.
• Ebû Zekeriyya Vercelânî, Yahyâ b Ebî Bekr Bekr Ebû. Kitâbu Siyeri’l-e’imme ve ahbâruhum. ed. İsmail el-Arabî. Cezayir: Dîvânü’l-MetbuꜤâti’l-CâmiꜤiyye, 1984.
• Eşʿarî, Ebu’l-Hasen Ali b. İsmail. Makâlâtü’l-İslâmiyyîn ve’htilâfu’l-musallîn. ed. Naʿîm Zarzûr. 2 Cilt. Kahire: el-Mektebetü’l-ʿAsriyye, 2005.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. “Abdullah b. İbâz”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 1/109. İstanbul, 1988. https://islamansiklopedisi.org.tr/abdullah-b-ibaz
• Gömbeyaz, Kadir. “Hâricîlerin Günümüzdeki Devamı İbâdîler mi, Selefîler mi? Metodik Bir Tartışma”. e-Makâlât: Mezhep Araştırmaları IX/1 (2016), 77-98.
• Gömbeyaz, Kadir. “İbâdî Fırak Literatüründe Şehristânî Etkisi -Kalhâtî Örneği-”. İslami İlimler Dergisi 10/1 (02 Eylül 2015), 149-168.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali b. Ahmed ez-Zâhîrî. el-Fasl fi’l-milel ve’l-ehvâ’ ve’n-nihal. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, ts.
• İdrîsû, Mustafa b. Muhammed b. Salih bin. el-Fikru’l-Ꜥakedî Ꜥinde’l-İbâdiyye hettâ nihâyeti’l-karni’s-Sâlisi’l-Hicrî. Gardâye: Cemʿiyyetü’t-Türâs, 2003.
• İsferâyînî, Ebu’l-Muzaffer Tâhir b. Muhammed. et-Tebsîr fi’d-dîn ve temyîzu’l-firkati’n-nâciyeti Ꜥani’l-fırakı’l-hâlikîn. ed. Kemâl Yûsuf el-Hût. Beyrut: Âlemu’l-Kütüb, 1983.
• Kâbîl, Abdülhay Muhammed. el-İbâdiyye ve ârâ’uhumu’l-kelâmiyye. İskenderiye : Dârü’l-Vefâ li-Dünya, 2015. http://ktp.isam.org.tr/detayzt.php?navdil=tr&idno=371466&wYazarlar=muhammed+kabil
• Kâbil, Abdülhayy Muhammed. el-İbâdiyye ve ’ârâ’uhumu’l-kelâmiyye. İskenderiye: Dâru’l-Vefâ, 2015.
• Kummî, Ebu Halef. Şii fırkalar = Kitabü’l-makalat ve’l-fırak. Ankara : Ankara Okulu, 2004.
• Lewicki, T. Dirâsât Şemâl İfrîkiyye. Epub: Mü’essesetü Tevelt es-Sekkâfiyye, 2006.
• Malâtî, Ebü’l-Hüseyin Muhammed b Ahmed b Abdurrahman. et-Tenbîh ve’r-red Ꜥalâ ehli’l-’ehvâ ve’l-bidaꜤ. Beyrut: el- MaꜤhedi’l-Almânî li Dirâseti’ş-Şarkıyye, 2009.
• Miftâh, Salih MaꜤyûf. Cebeli Nefûse ve ꜤAlâkatuhû bi’d-Devleti’r-Rütemiyye. Epub: Müessestü Tevelt el-Fikriyye, 2006.
• Muammer, Ali Yahya. el-İbâdiyye beyne՚l-fırak. Londra: Dâru’l-Hikme, 2001.
• Muammer, Ali Yahya. el-İbâdiyye beyne’l-fıraki’l-İslâmiyye. Gardâya: Cem’iyyet’t-Türâs, 2003.
• Nâmî, ꜤAmr Halîfe. Dirâsât Ꜥani’l-İbâdiyye. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 2001.
• Neccâr, ꜤÂmir en-. el-İbâdıyye ve medâ sıletihâ bi’l-Havâric. Kahire: Dârü’l-MaꜤârif, 1993.
• Öz, Mustafa. “Acâride”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 1/318-319. İstanbul, 1988. https://islamansiklopedisi.org.tr/acaride
• Semînî, Ziya’uddîn Abdülaziz b. İbrahim. MeꜤâlimü’d-dîn. Maskat: Vizâretü’t-Türâsi’l-Kavmî ve’s-Sekâfe, 1986.
• Sûfî, Osman b. Halîfe. Risâletü’l-fırak. Mısır: el-Matbaʿatü’l-Bârûniyye, ts.
• Şehristânî, Ebu’l-Feth Ahmed Muhammed b. Abdülkerîm. el-Milel ve’n-nihal. 2 Cilt. Beyrut: Mü’essesetü’l-Halebî, ts.
• Şemmâhî, Ebü’l-Abbâs Bedreddin Ahmed b Saîd b Abdülvahid. Kitâbü’s-siyer. Maskat: Vizâretü’t-Türâsi’l-Kavmi ve’s-Sekâfe, 1987.
• Şerkâvî, ꜤAvaz. et-Târîhu’s-siyâsî li Cebeli Nefûse. Epub: Mü’essesetü Tevelt es-Sekkâfiyye, 2011.
• Tâberî, Ebû Cafer İbn Cerîr Muhammed b Cerîr b Yezîd. Târihü’t-Taberî: Târihü’r-rusül ve’l-mülûk. Kahire: Dârü’l-MaꜤârif, 1968.
• Tağlet, Züheyr. “Fıraku’l-’İbâdiyye beyne mahtûti risâleti’l-fırak ve baꜤzı kutübi’l-mileli ve’n-nihal”. Mecelletü’l-Kûfe 3/1 (2014), 75-94.
• Yıldız, Metin. “Kelâmî Görüşleri Bağlamında İbâzîlerin Hâricîliği Meselesi”. Kader 16/2 (31 Aralık 2018), 294-318. https://doi.org/10.18317/kaderdergi.470922
• Yılmaz, Ali - Göl, Yavuz Selim. “Hâricî/İbâdîlerin Hilâfet ve Hakem Söylemleriyle İmtihanı ve Hâricî Paradigmanın İflası”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 24/1 (31 Mart 2024), 279-304. https://doi.org/10.33415/daad.1398699
• Yilmaz, Ali - Benras, Mahmoud. “Ibâzî/Rüstemî Devleti’nde Arapçanin Din Dili Olarak Öne Çikmasi”. Baberti 17 (30 Haziran 2023), 24-49.
• Yoldaş, Mehmet Hanifi - Kubat, Mehmet. “Hâricî Düşüncede Ilımlılaşma Çabaları ve İbâdiyye’nin Günümüze Kadar Varlığını Devam Ettirmesi Üzerine”. Journal of the Near East University Islamic Research Center 9/1 (30 Haziran 2023), 46-63. https://doi.org/10.32955/neu.istem.2023.9.1.04
• Alarabiya. “7 Melâyîn İbâdî...Mâ huve Uslûbuhum fi’d-dîn ve’l-hayât ve’z-zevâc”. 02 Haziran 2005. Erişim 01 Ağustos 2024. https://www.alarabiya.net/articles/2005%2F06%2F02%2F13596.html
• BBC News Arabic. “el-Mezhebu’l-İbâdî ve mevkiꜤuhû zimne harîtati’l-mezâhibi’l-İslâmiyye”. 18 Ocak 2022. Erişim 01 Ağustos 2024. https://www.bbc.com/arabic/tv-and-radio-60040142