Kur’an’ı Yeniden Anlamak: Anakronizme Düşmeyen Rasyonel Bir Yorumlamanın İmkanı

Yıl 2025, Cilt: 23 Sayı: 1, 372 - 400, 30.06.2025

Nevzat Çiçek

https://doi.org/10.18317/kaderdergi.1558887

Öz

Değer yargıları zamandan mekâna değişiklik arz ettiğinden geçmişte ahlaki açıdan normal olarak kabul görülüp problem teşkil etmeyen bir davranış günümüzde gayr-ı ahlaki bir tutum olarak değerlendirilebilmektedir. Aynı şekilde toplum/devlet tarafından karşı çıkılarak suç kabul edilen olaylar ile bu suça yerel bir uygulama olarak verilen cezalar ise günümüzde şiddet içeren uygulamalar olarak görülebilmiştir. Bundan hareketle insani hedefleri ön plana çıkararak ahlaki ve hukuki açıdan insanlığa rehberlik ettiğini öne süren kimi ideolojiler/inançlar geçmişte kalan, günümüze hitap etmeyen kısacası güncel değeri olmayan düşünceler olarak yerilmektedir. Kur’an da tarihin belirli bir döneminde indirilmiş olduğundan indirildiği toplumun yaşam standartlarına göre hükümler getirmiş ve bu hükümlerin toplumu düzenleyen en hayırlı hükümler olduğunu savunmuştur. Ancak değişen yargılar göz önünde bulundurulduğunda günümüz değer yargıları ile Kur’an’ın indirildiği döneme ait değer yargılarının çatıştığı dile getirilmektedir. Bu durum Kur’an hükümlerinin sosyal, kültürel, ekonomik, bilimsel, siyasal, askeri gibi hemen her alanda günümüze hitap etmediği ve uygulanamaz olduğu yargısına neden olmuştur. Böylece Kur’an, yaşamın tüm alanlarında marjinal bir eser olarak görülmeye başlanmıştır. Bu çalışmada; günümüz değer yargıları ile Kur’an’daki tarihsel değer yargıları örnekler üzerinden incelenerek iki değer yargısı karşılaştırılmakta ve bu iki değer yargısı arasında nasıl bir ilişki olduğu tartışma konusu yapılmaktadır. Kelam ilminin kendine has metotlarıyla ele aldığımız bu çalışmada öncelikle Kur’an hükümlerinin tarihsel ve evrensel boyutu incelenmiştir. “Tarihselcilik” yerine “tarihsellik” ile “evrenselcilik” yerine de “evrensellik” kavramlarının kullanılmasının daha uygun olduğu nedenleri ile açıklanmıştır. Ardından Kur’an hükümlerinin bu iki boyutunun uyuşum halinde olabileceği ileri sürülmüştür. Bu uyuşumun sağlanması için de Kur’an’a yaklaşımların nasıl olması gerektiği maddeler halinde dile getirilmiştir. Çünkü Kur’an ile ilgili bakış açıları insan ürünü bir eserden farklı olarak kutsallık üzerinden şekillendiğinden zihinlerde yer eden bu düşüncenin öncelikle irdelenmesi gerekmektedir. Aksi takdirde Kur’an ile ilgili her türlü yeni yaklaşım yozlaşmanın bir ürünü olarak görülecek ve kutsallığa aykırı olduğu düşünülerek dikkate alınmayacaktır. Bu çalışmada, konumuzla bağlantılı olarak Kur’an’da geçen bazı tarihsel olaylar ele alınmış ve bu tarihi olayların arka planları değerlendirilmiştir. Ardından tarihsel olayların veya anlatımların evrenselliği engelleyecek bir yapıya sahip olmadığı, amaçlarına binaen farklı zaman ve mekânlarda da uygulanabilecek özellikleri ile anlatıldığı ileri sürülmüştür. Kur’an hükümlerinin tarihsel anlatım, evrensel mesaj birlikteliği sağlanarak ele alınması halinde bu hükümlerin anakronizme düşmeden asrımıza sunulabileceği dile getirilmiştir. Konu ile ilgili birçok çalışma yapıldığı göz önünde bulundurulmuş ancak sunmaya çalışılan yaklaşımın diğer yorum biçimlerinden farklı olduğu ve ilgili alana rasyonel bir yorum kazandıracağı düşünülmüştür. Bu yaklaşımla ilkelerinden sapmadan günümüze hitap edecek şekilde Kur’an’a dinamizm kazandırılacağı amaçlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Tarihsellik , Evrensellik , Anakronizm , Kur’an , Rasyonel yorum

Re-understanding the Quran: The Possibility of a Non-anachronistic and Rational Interpretation

Öz

Since value judgments change from time to place, a behavior that was considered morally normal and did not pose a problem in the past may be considered an immoral attitude today. Likewise, events that are considered crimes by society/state and the punishments given as a local practice for this crime can be seen as violent practices today. Based on this, some ideologies/beliefs that claim to guide humanity morally and legally by emphasizing humanitarian goals are denigrated as thoughts that remain in the past, do not appeal to the present, in short, have no current value. Since the Quran was sent down in a certain period of history, it brought provisions according to the living standards of the society in which it was sent down and argued that these provisions were the best rules regulating the society. However, considering the changing judgments, it is stated that today's value judgments conflict with the value judgments of the period when the Quran was revealed. This situation has led to the conclusion that the provisions of the Quran do not address today and are inapplicable in almost all areas, be they social, cultural, economic, scientific, political and military. Thus, the Quran began to be seen as a marginal work in all areas of life. In this study; by examining today's value judgments and historical value judgments in the Quran through examples, the two value judgments are compared and the relationship between these two value judgments is discussed. In this study, which we handled with the unique methods of the science of Kalam, first of all, the historical and universal dimension of the provisions of the Qur'an was examined. It has been explained with the reasons why it is more appropriate to use the concepts of "historicity" instead of "historicism" and "universality" instead of "universalism". It was then suggested that these two dimensions of the Qur'anic provisions could be in harmony. In order to ensure this harmony, the approaches to the Quran have been expressed in articles. Because perspectives on the Quran are shaped through holiness, unlike a human-made work, this idea that has a place in minds must first be examined. Otherwise, any new approach to the Quran will be seen as a product of degeneration and will not be taken into consideration as it is considered contrary to holiness. In this study continued with explanations about the historical events mentioned in the Quran and the background of these historical events was discussed. Then, it was argued that historical events or narratives do not have a structure that would prevent universality, and are explained with features that can be applied in different times and places depending on their purpose. It has been stated that if the provisions of the Quran are handled by ensuring historical expression and universal message unity, these provisions can be presented to our century without falling into anachronism. It has been taken into account that many studies have been done on the subject, but it is thought that the approach tried to be presented is different from other interpretation styles and will bring a different perspective to the relevant field. With this approach, it is aimed to bring dynamism to the Quran in a way that appeals to today without deviating from its principles.

Anahtar Kelimeler

Historicity , Universality , Anachronism , Quran , Rational interpretation

Kaynakça

• Abduh, Muhammed – Rıza, Reşit. Tefsîru’l-Kur’ani’l-Hâkîm. 12 Cilt. Kahire: y.y., 1947.
• Akalın, Şükrü Halûk vd. Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 11. Basım, 2011.
• Akarsu, Bedia. Felsefe Terimleri Sözlüğü. Ankara: Ankara Üniversitesi. Basımevi, 1975.
• Arsel, İlhan. Kur’an’ın Eleştirisi 1. İstanbul: Kaynak Yayınları, ts..
• Audi, Robert (ed.). “Historicism”. The Cambridge Dictionary of Philosophy. 1/386. Cambridge: Cambridge University Press, 2. Edition, 1999.
• Aydın, Mehmet Âkif - Hamîdullah, Muhammed. "Köle". Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 26/237-248. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Baljon, J. M. S. “Qur’anic Antropomorphisms”. İslamic Studies 27/2 (1988), 119-127.
• Bebel, August. Hz. Muhammed ve Arap İslam Kültürü. İstanbul: Arya Yayıncılık, 2011.
• Blackburn, Simon. “universalism in ethics”. Oxford Dictionary of Philosophy. 1/375. Great Britan: Oxford University Press, 2. Edition, 2005.
• Cevizci, Ahmet. Felsefe Sözlüğü. İstanbul: Paradigma Yayınları, 1999.
• Cuevas, Bryan J. “Meditatıon, Nirvana”. Encyclopedia Of Buddhis. ed. Robert E. Buswell Jr. New York: Thomson Gale, 2004.
• Cürcânî, Ebû Bekr Abdülkāhir b. Abdirrahmân. Delâilü'l-iʻcâz. thk. Mahmud Muhammed Şakir. Kahire: y.y. 2004.
• Demir, Recep. “Kur’an Tefsirinde Tarihselci Yöntem”. Tarih Kültür ve Sanat Araştırmaları Dergisi 1/1 (Mart 2012), 33-105.
• Dîneverî, Ebû Muhammed Abdullāh b. Müslim b. Kuteybe. Teʾvîlü müşkili’l-Ḳurʾân. nşr. Seyyid Ahmed Sakr. Kahire: el-Mektebetü'l-İlmiyye, ts..
• Esed, Muhammed. Kur'an Mesajı. çev. Cahit Koytak-Ahmet Ertürk. İstanbul: İşaret Yayınları, 9. Basım, 2015.
• Fazlur Rahmân. Islamic Methodology in History. İslamabad: Islamic Research Institute, 2. Basım, 1995.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid. Cevâhirü’l-Ḳurʾân. thk. Muhammed Reşîd Rızâ el-Kabbânî, Beyrut: y.y., 3. Basım, 1411/1990.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid. İlcamû'l-avâm an ilmi'l-kelâm. Beyrut: Dâru’l-Minhâc, 2017/1439.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid. Tehâfüt el-felâsife (Filozofların Tutarsızlığı). çev. Bekir Karlığa. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1981.
• Hacımüftüoğlu, Halil. Kral Tanrı Allah'ın Krallığı. İstanbul: İletişim Yayınları, 2011.
• Hançerlioğlu, Orhan. “Anachronism”. Felsefe Ansiklopedisi. 1/57. İstanbul: Remzi Kitabevi, 1976.
• Hüseyinoğlu, Emin - Dağ, Asiye Nurşen. “Ölüm Cezası Hakkında Güncel Bir Değerlendirme”. Akademik Düşünce Dergisi 5 (Bahar-2022), 47-84. https://doi.org/ 10.53507/akademikdusunce.1096796.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem el-Ensârî. Lisânü’l-ʿArab. 18 Cilt. nşr. Edebil Havze. Kum: y.y., 1415/1994.
• İsfehânî, Râğıb. el-Müfredât fi ğarîbi’l-Kur’an. thk. Mustafa el-Baz. Riyad: y.y., 2009.
• İzmirli, Celaleddin. İzmirli İsmail Hakkı. nşr. İbrahim Hilmi Çığıraçan. İstanbul: Hilmi Kitabevi, 1946.
• Kırca, Celal. Kur'an ve Fen Bilimleri. İstanbul: Marifet Yay., 5. Basım, ts.
• Kutsal Kitap: Tevrat, Zebur, İncil. İstanbul: Kitabı Mukaddes Şirketi-Yeni Yaşam yayınları, 2008.
• Koç, Zeynep Hümeyra. “Teklîf ve Adâlet Temelinde Hüsün-Kubuh: Âfet Olgusu”, Kader Dergisi 21/2 (2023), 413-743.
• Kurtubi, Muhammed b. Ahmed. el-Câmiu li ahkâmi'l-Kur'an. thk. Abdellah b. AbdelMuhsin et-Turkî. 24 cilt. Beyrut: y.y., 2006.
• Mâtûrîdî, Ebû Mansûr. Te’vilâtu Ehli’s-Sünne. thk. Mucdî Basellûm. 10 cilt. Beyrut: y.y., 2005.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed el-Basrî. Tefsîrü’l-Ḳurʾân (en-Nüket ve’l-ʿuyûn). 6 Cilt. nşr. Seyyid Abdulmaksud b. Abdurrahim. Beyrut: y.y., 1412/1992.
• Mukātil b. Süleymân, el-Ezdî el-Belhî. et-Tefsîrü’l-kebîr. 5 Cilt. thk. Abdullah Mahmûd Şehhâte. Beyrut: y.y., 1423/2002.
• Özsoy, Ömer. “Kur’an Hitabının Tarihselliği ve Hitabın Nesnel Anlamı Üzerine”. İslami İlimler Dergisi 1/2 (Güz 2006), 135-143.
• Öztürk, Mustafa. “Kur’an’ın Tarihsel Bir Hitap Oluş Keyfiyyeti”. İslami İlimler Dergisi 1/2 (Güz 2006), 59-77.
• Öztürk, Mustafa. Kur’an’ı Kendi Tarihinde Okumak. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2016.
• Palmer, Richard E.. Hermenötik. çev. İbrahim Görener. İstanbul: Ağaç Kitabevi Yayınları, 3. Basım, 2008.
• Râzî, Muhammed b. Ömer b. Hüseyin Fahreddîn. Tefsîru’l-Fahri’r-Râzî (Tefsîru’l-kebîr/Mefâtîhu’l-ğayb). 33 Cilt. Beyrut: y.y., 1401/1981.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed. Kitabu’l-Mebsût. Beyrut: Dâru’l-Mearif, ts..
• Serinsu, Nedim. Tarihsellik ve Esbab-ı Nüzul. İstanbul: Şûle Yayınları, 1996.
• Serrâc, Ebû Nasr Abdullah b. Alî b. Muhammed et-Tûsî. el-Lüma’. nşr. Abdülhalîm Mahmûd ve Tâhâ Abdülbâkī Sürûr. Kahire: y.y., 1380/1960.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî. el-Itkān fî ulûmi'l-Kur'an. thk. Şuayb Arnavut. Beyrut: y.y., 2008.
• Şâtıbî, Ebû İshâk İbrâhîm b. Musâ b. Muhammed el-Lahmî el-Gırnâtî. el-Muvâfâkāt. nşr. Ebû Ubeyde Meşhûr b. Hasan Âlü Selmân. 7 cilt. Kahire: Dâru İbn Affân, 1417/1997.
• Taberî, Muhammed b. Cerîr. Tefsîru’t-Taberî (Câmiu’l-beyân an te’vili’l-Kur’ân). 24 Cilt. thk. Abdellah b. Abdelmuhsin et-Turkî. Kahire: y.y., 2001.
• Taslaman, Caner. Tarihselcilik: Çelişkiler Bataklığında. İstanbul: İstanbul Yayınevi, 2016.
• Tekin, Arif. Kur’an’da Kadın ve Hz. Muhammed’in Hanımları. İstanbul: Berfin Yayınları, 2. Baskı, 2013.
• Türk, Aydın. Ateizmi Anlamak. b.y.: Propaganda Yayınları, 2012.
• Verbeeck, Georgi. “Anachronism and rewriting of history: the South Africa case”. The Journal for Transdisciplinary Research in South Africa 2/1 (2006), 184-185.
• Wadud, Amine. Qur’an and Woman. New York: Oxford University Press, 1999.
• Yavuz, Ömer Faruk. “Gazâlî ve İlmî Tefsîr”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 31 (2011). 39-59.
• Yazır, Elmalılı M. Hamdi. Hak Dini Kur'an Dili. 10 Cilt. Sadeleştirenler: İsmail Karaça vd., İstanbul: Zehraveyn Yayınları, ts.
• Zehebî, Muhammed Hüseyin. et-Tefsîr ve’l-müfessirûn. 3 cilt. nşr. Mektebetü Vehbe. Kahire: y.y., 2020.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kasım Cârûllah Mahmud. el-Keşşâf ʿan hakāʾikı ğavâmizi’t-tenzîl ve ʿuyûni’l-ekāvîl fî vücûhi’t-eʾvîl. 6 Cilt. thk. Âdil Ahmed Abdulmevcûd-Alî Muhammed Muavvız. Riyâd: y.y., 1418