Süleyman Şah’ı ‘Osmanlıların Atası’ Yapan Rivayetin Tarihî Menşei: Ca‘ber Kalesi Önündeki Mezar Süleyman Şah’a Mı Aitti?

Yıl 2022, , 133 - 182, 15.04.2022

Hakan Yılmaz

https://doi.org/10.54462/kadim.1080974

Cited By: 1

Öz

Bu makale Osmanlı hânedanının ilk temsilcisi olarak bilinen “Süleyman Şah” rivayetini ele almaktadır. Literatürdeki benzer yazınlarda bu efsanevî ismin başka büyük tarihî isimlerle karıştırılmış olabileceğine dair hipotezler mevcuttur. Araştırmamız, ilk safhada bu hipotezleri de irdeleyerek birincil kaynaklar ışığında Osmanlı atalar düğümünü çözme ve yanlış eklentilerden ayrıştırma amacını gütmektedir. Sonraki aşamada sorunun literatürel kökenine inilmekte ve “Süleyman Şah” rivayetinin içerdiği tüm bilgilerin aslî kaynakları, kökeni, hangi tarihî şahıs ve olayların karıştırılması sonucu kroniklere girdiği ve arka plandaki meçhul ataların aslî kimlikleri ortaya konulmaktadır. Bu merhalede makalenin amacı, olayların daha sağlam tarihî delillere dayanan düzgün bir anlatısını inşa etmektir. Bu hedef doğruldusunda çağdaş kaynaklar, etnografik kanıtlar ve arşiv kayıtları rehberliğinde, ona atfedilen Ca‘ber Kalesi önündeki mezarın da onunla herhangi bir ilgisi olup-olmadığı ortaya çıkarılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Süleyman Şah, Osmanlılar’ın atası, Anadolu'ya Göç, Mezar-ı Türk, Caber Kalesi

The Historical Origin of the Narration Making Suleiman Shah the 'Ancestor of the Ottomans': Does The Trump In Front Of Ca'ber Castle Belong To Suleyman Shah?

Öz

This study aims to investigate the narratives of Suleyman Shah, who was a central figure in the migration and settlement processes of the Ottomans’ ancestors. The narrative will be deconstructed in consideration of the contemporary sources, the ethnographical evidence, and the archival resources and accordingly, it will be figured out on what grounds it has emerged and incorporated into the main corpus of the Ottoman narrative sources. Moreover, it is attempted to identify to whom the tomb in the Qalat Jabar actually belongs, which is commonly attributed to Suleyman Shah. Contextualizing and problematizing the narrative of Suleyman Shah in the Ottoman sources and in the related literature, it seeks to shed more light on the issue of the origins of the Ottomans, which is one of the most important and yet obscure topics regarding the debates on the ancestors of the Ottomans. The intricate accounts and the narratives dispersed in the different chronicles has rendered the issue further complicated. The study aims to provide a suggestive step towards overcoming the inadequacy of the comparative and critical studies on the fundamental narratives concerning the founders of the state and in doing so, it is hoped to contribute to the discussions about the foundation of the Ottoman state.

Anahtar Kelimeler

Suleyman Shah, The Ancestors of the Ottomans, Mezar-ı Turk, Turkic Migration to Anatolia, Caber Castle (Qalat Jabar).

Kaynakça

• Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA). Tahrir Defteri (TD), nr. 69; nr. 110; nr. 166; nr. 177; nr. 228; nr. 263; nr. 397; nr. 401; nr. 474; nr. 969; nr. 1023; nr. 16016.
• Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi Defter (TSMA). TSMA.d, 9291/1.
• İstanbul Büyükşehir Belediyesi Arşivi. Atatürk Kitaplığı, Muallim Cevdet, O.117.
• Tapu Kadastro Genel Müdürlüğü Arşivi (TKGMA). Tahrir Defteri (TD), nr. 114.
• Abdülbâkî Sa‘dî Efendi. Tercemeʾ-i Heşt Behişt. I. Ketîbe. İstanbul: Süleymaniye Ktp. Hamîdiye, 928.
• Ahî Evrân Hâce Nâsırüddîn Mahmûd el-Hôyî. Kitābu’ l-Menāhicü’s-Seyfiyye (Menāhic-i Seyfī). Süleymaniye Kütüphanesi, Hâlet Efendi Eki, 92/1.
• Āl-i ʿOsmān İbtidāsı -Türkīdür-. Dresden: Dresden Saaatsbibliothek, MS Ea.111.
• ‘Alâeddîn Ata Melik Cüveynî. Tārīh-i Cihān-güşā. Paris: Bibliothèque Nationale, Supp. Persian, 205.
• ‘Alâeddîn Ata Melik Cüveynî. Tārīh-i Cihān-güşā. nşr. Mîrzâ M. Kazvînî. Leiden/London 1912.
• Anonim Tevārīh-i Āl-i ʿOsmān. İstanbul: İBB Atatürk Kitaplığı, Muallim Cevdet, Yz. K.84.
• Anonim Tevārīh-i Āl-i ʿOsmān. İBB Atatürk Kitaplığı. Muallim Cevdet ,Yz. K.255.
• Anonim Tevārīh-i Āl-i ʿOsmān. İstanbul: İstanbul Araştırmaları Enstitüsü Kütüphanesi, Şevket Rado Yazmaları, 250.
• ‘Ârif ‘Alî. Dānişmendnāme (Ḥikāyet-i Melik Ġāzī). İBB Atatürk Kitaplığı, Muallim Cevdet, Yz. K-441.
• ‘Âşıkpaşazâde. Neseb-i Āl-i ʿOsmān Sulṭān Bāyezīd’e Gelince / Neseb-i Şerīf ve Silsileʾ-i Hānedān-ı Münīf-i Āl-i ʿOsmān (= Muhtasar Menāḳıb-ı Yahşī Faḳīh ve Zeyli). Bibliothèque Nationale, Turc, 118.
• ‘Âşıkpaşazâde. Tevārīh-i Āl-i ʿOsmān’dan ʿĀşıḳ Paşa-zāde Tārīhi. nşr. ‘Âlî Beg. İstanbul: Matba‘a’-i ‘Âmire, 1332.
• ‘Âşıkpaşazâde. Die Altosmanische Chronik des ‘Āšiḳ Pašazāde. ed. Friedrich Giese. Leipzig: Otto Harrasowitz, 1929.
• Bayburtlu Osman (Osman). Tevârîh-i Cedîd-i Mir’ ât-ı Cihan. nşr. H. Nihal Atsız. İstanbul: Küçükaydın Matbaası, 1961.
• Bayburtlu Za‘îm Osman. Tevārīh-i Cedīd-i Mirʾāt-ı Cihān. Süleymaniye Kütüphanesi, Fotokopi Arşivi, 88.
• Behiştî Ahmed Çelebi. Vāridāt-ı Sübḥānī ve Fütūḥāt-ı ʿOsmānī. es-Sifrü’ l-Evvel. İstanbul: İstanbul Araştırmaları Enstitüsü Kütüphanesi, Şevket Rado, 293/1.
• Celâlzâde Sâlih Çelebi. Ḥadīḳatü’s-Selāṭīn. İstanbul Üniversitesi (İÜ) Ktp., TY, 430.
• Celâlzâde Sâlih Çelebi. Ḥadīḳatü’s-Selāṭīn. haz. Hasan Yüksel - H. İbrahim Delice, Ankara: TTK Yayınları, 2013.
• Ebû’l-Gâzî Bahâdır Hân. Şecereʾ-i Terākime. Rusya Bilimler Akademisi Doğu Yazmaları Enstitüsü, A-895.
• Ebû’l-Hayr-ı Rûmî. Fetiḥnāme. Paris: Bibliothèque Nationale, Ancien Fonds Turc, 117.
• Ebû’l-Hayr-ı Rûmî. Ṣaltuḳnāme. İstanbul: Topkapı Sarayı Müzesi Ktp. (TSMK), Hazîne, 1612.
• Enverî. Düstūrnāme. Paris: Bibliothèque Nationale, Ancien Fonds Turc, 250.
• Enverî. Düstūrnāme. İzmir: İzmir Millî Kütüphanesi, 22/401.
• Evliya Çelebi. Seyāḥatnāme. İstanbul: Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Bağdat Köşkü, 305.
• Hasan el-Bayatî. Cām-ı Cem-Āyīn. Millet Kütüphanesi. Ali Emîrî, Târih, 203.
• Hoca Sa‘deddin Efendi. Tācü’t-Tevārīh. İÜ Ktp., TY, 5970.
• Hvândmîr, Gıyâseddin. Tārīh-i Ḥabībü’s-Siyer fī Ahbār-ı Efrād-ı Beşer. nşr. Muhammed Debîr-i Siyâkî. Tehrân: Kitâb-fürûş-ı Hayyâm, 1362/1983.
• İbn Bibî. el-Evāmirü’ l-ʿAlāʾiyye fī’ l-Umūri’ l-ʿAlāʾiyye. Süleymaniye Ktp., Ayasofya, 2985.
• İbn Bibî. el-Evāmirü’ l-ʿAlāʾiyye fī’ l-Umūri’ l-ʿAlāʾiyye. (Tıpkıbasım). nşr. S. Adnan Erzi. Ankara: TTK Yayınları, 1956.
• İbn Kemâl (Kemalpaşazâde). Tevârih-i Âl-i Osman. (I-X. Defter), I. Defter. haz. Şerafettin Turan. Ankara: TTK Basımevi, 2. Baskı, 1991.
• İbn Şeddâd. Baypars Târihi: al-Malik al-Zâhir (Baypars) Hakkındaki Tarihin İkinci Cildi. çev. M. Şerefüddin Yaltkaya. İstanbul: Maarif Matbaası, 1941.
• İbn Vâsıl. Müferricü’ l-Kürūb fī Ahbāri Benī Eyyūb. Süleymaniye Ktp. Molla Çelebi, 119.
• İbn Vâsıl. Müferricü’ l-Kürūb fī Ahbāri Benī Eyyūb. nşr. Haseneyn Muhammed Rebî‘. Kahire: Vizâratu’s-Sakāfe, 1977.
• İbnü’l-‘Adîm. Zübdetü’ l-Ḥaleb min Tārīh-i Ḥaleb. thk. Sâmî ed-Dehhân. Dımaşk: el-Ma‘hedü’l-Frensî bi-Dımaşk, 1968.
• İbnü’l-‘Adîm. Buġyetü’ṭ-Ṭaleb fī Tārīh-i Ḥaleb: Selçuklular’ la İlgili Hâl Tercümeleri. nşr. Ali Sevim. Ankara: TTK Yayınları, 1976.
• İbnü’l-Esîr. Histoire des Atabegs de Mosul. ed. Casimir Adrien Barbier de Meynard. RHC, Or., 2/2, 28-31.
• İbnü’l-Fuvâtî, Kemâleddin Ebî’l-Fazl ‘Abdü’r-Rezzâk. el-Ḥavādisü’ l-Cāmiʿatü ve’t-Tecārübi’n- Nāfiʿati fī’ l-Mīʾeti’s-Sābiʿa. thk. Mehdî en-Necm, Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1424/2003.
• İdrîs-i Bitlisî. Heşt Bihişt. 1. Ketîbe. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Hâlet Efendi Eki, 191/1.
• İlk Anonim Tevârih-i Âl-i Osman (Edirne Nüshası). haz. Hasan Yüksel vd. Sivas: Sivas Cumhuriyet Üniversitesi Yayınları, 2021.
• Kitābu Tārīh-ī Āl-i ʿOsmān. Paris: Bibliothèque Nationale, Turc, 98.
• Kitābu Tevārīh-i Āl-i ʿOsmān. Edirne: Selimiye Yazmalar Kütüphanesi, 1189/2091.
• Kitābu Tevārīh-i Āl-i ʿOsmān. Paris: Bibliothèque Nationale, Supp. Turc, 1047.
• Mehmed bin Hacı Halîl el-Konevî. Tārīh-i Āl-i ʿOsmān ve’s-Selçūḳ. Paris: Bibliothèque Nationale, Supp. Persian, 1394.
• Nesevî, Muhammed. Sīretü’s-Sultān Celālü’d-dīn Mengübertī. Texte Arabe, Par: O. Houdas. Paris: 1891.
• Nesevî, Muhammed. Histoire du Sultan Djelal ed-din Mankobirti. Traduit de l’Arabe, par. O. Houdas. Paris: 1895.
• Nesevî, Muhammed. Sīret-i Celālü’ d-dīn Mingburnī. nşr. Müctebâ Mînovî. Tehrân: 1344/1965.
• Neşrî, Mehmed. Ğıhānnümā: Die Altosmanische Chronik des Mevlānā Meḥemmed Neschrī. nşr. Franz Taeschner. Leipzig: 1951.
• Oruç bin ‘Âdil. Tevārīh-i Āl-i ʿOsmān. Manisa: Manisa İl Halk Ktp. Genel, 5506/2.
• Şehrîzâde Mehmed Said Efendi. Tārīh-i Nev-Peydā. İÜ Ktp., TY, 3291.
• Şükrullah Çelebi. Behcetü’t-Tevārīh. İstanbul: Nûruosmâniye Kütüphanesi, 3059.
• Şükrullah Çelebi. Behcetü’t-Tevārīh. Manisa: Manisa İl Halk Kütüphanesi. Genel, 6382.
• “Tārīh-i ʿOsmān (Otmān)”. Vilāyetnāme. İstanbul: Millet Ktp. Ali Emîrî, Şer‘iyye, 1076.
• “Tārīh-i ʿOsmān”. Vilāyet-nāmeʾ-i Ḥacı Bektāş-ı Velī. Ankara: Millî Kütüphane. Yzm. A.8597.
• Tevārīh-i Āl-i ʿOsmān (Zeyl-i Tārīh-i ʿĀşıḳ Paşa). İstanbul: Yapı Kredi Sermet Çifter Araştırma Ktp., 773.
• Tevārīh-i Selāçıḳa bi’r-Rūm. Paris: Bibliothèque Nationale, Supp. Persian, 1553.
• Tayyâr-zâde ‘Atâ Beg. Tārīh-i ʿAṭāʾ / Enderūn Tārīhi. İstanbul: Matba‘a’-i ‘Âmire, 1293/1876.
• Ünsî. Şeh-nāmeʾ-i Selçuḳ. nşr. Mesud Koman. Konya: Ülkü Basımevi, 1942.
• Yazıcızâde ‘Alî. Selçūḳnāme. TSMK, Revan, 1391.
• Barkan, Ömer Lütfi - Meriçli, Enver. Hüdâvendigâr Livâsı Tahrir Defterleri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1988.
• Camcı, Hicran. Osmanlı Klasik Çağında Atalar Tarihine Dönüş: Yahyazâde İbrahim’in Hilye-i Hâkânî’si. İstanbul: İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• De Frémery, Charles François. “Recherches sur Quatre Princes d’Hamadan”. Journal Asiatiques (1847), 177-185.
• Gibbons, Herbert Adams. Osmanlı İmparatorluğunun Kuruluşu. çev. Ragıp Hulusi Özden. Ankara: Altınordu Yayınları, 2017.
• Hartmann, M.- Yınanç, M. Halil. “Câber”. İslam Ansiklopedisi. 3/1-2. İstanbul: Millî Eğitim Basımevi, 1988.
• İğci, Alper. Anonim Tevarih-i Âl-i Osman (687-920/1288-1514). İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2007.
• Emecen, Feridun, İlk Osmanlılar ve Batı Anadolu Beylikler Dünyası. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 3. Basım, 2005.
• Emecen, Feridun, İlk Osmanlılar ve Batı Anadolu Beylikler Dünyası. İstanbul: Timaş Yayınları, Gözden geçirilmiş ve genişletilmiş yeni baskı, 2012.
• Emecen, Feridun, İlk Osmanlılar ve Batı Anadolu Beylikler Dünyası. İstanbul: Kapı Yayınları, İlâveli yeni baskı, 2021.
• İnalcık, Halil. “Osman Gazi’nin İznik Kuşatması ve Bafeus Muharebesi”. Osmanlı Beyliği (1300-1389). ed. Elizabeth A. Zachariadou. 78-195. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1997.
• İnalcık, Halil. “Osman I”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 33/443-453. Ankara: TDV Yayınları, 2007.
• Kaplanoğlu, Raif vd. 1455 Tarihli Kirmastî Defteri’ne Göre Osmanlı Kuruluş Devri Vakıfları. Bursa: Avrasya Etnografya Vakfı Yayınları, 2014.
• Köprülü, Mehmed Fuad. Osmanlı İmparatorluğunun Kuruluşu. Ankara: Akçağ Yayınları, 5. Basım, 2009.
• Sevim, Ali. Anadolu Fatihi Kutalmışoğlu Süleymanşah. Ankara: TTK Yayınları, 1990.
• Sümer, Faruk. “Yıva Oğuz Boyuna Dair”. Türkiyât Mecmûası 9 (1951), 151-166.
• Sümer, Faruk. Türk Devletleri Tarihinde Şahıs Adları. 2 Cilt. İstanbul: TDAV Yayınları, 1999.
• Şeşen, Ramazan. Salahaddin’den Baybars’a Eyyûbîler-Memlûklar (1193-1260). İstanbul: İSAR Yayınları, 2007.
• Turan, Osman. “Kılıç Arslan I”. İslam Ansiklopedisi. 6/681-688. İstanbul: Millî Eğitim Basımevi, 1952.
• Turan, Osman. “Süleyman-Şah I. (b. Kutalmış)”. İslam Ansiklopedisi. 11/201-219. İstanbul: Millî Eğitim Basımevi, 1993.
• Turgut, Vedat. “Batı Anadolu Beyliklerinin Menşei Meselesi”. Sosyal ve Kültürel Araştırmalar Dergisi (SKAD) 2/3 (Bahar 2016), 55-89.
• Turgut, Vedat. “Osman Gazi’ nin Kimliği Meselesi ve Cihanşümûl Bir Devlete İsminin Verilmesinin Sebepleri Üzerine”. Sakarya Üniversitesi Akademik İncelemeler Dergisi 2/1 (2016), 83-120.
• Turgut, Vedat. “Cemalüddin Musa Savî/Zilî ve Şeyh Osman-i Velî ile Ahfadına Dair Vakfiyeler ve Düşündürdükleri (Vahdet-i Tarikat). Vakanüvis 5/2 (Güz 2020), 1029-1073.
• Turgut, Vedat. “Renklerin Efendileri: XIII. Yüzyıl Anadolusu’nun Tasavvuf Dünyası’na Prosopografik Bir Yaklaşım”. Osmanlı Araştırmaları 57 (2021), 35-80.
• Uzunçarşılı, İsmâil Hakkı. Osmanlı Tarihi 1. Cilt. Ankara: TTK Yayınları, 8. baskı, 2003.
• Walls, A. G. “The Turbat Barakat Khān or Khalidi Library”. Levant 6/1 (1974), 25-50.
• Wittek, Paul. Osmanlı İmparatorluğu’nun Doğuşu. Türkçeye çeviren ve Oğuz Boyları ve Osman Oğulları Şeceresi’ni ekleyen: Fahriye Arık. İstanbul: Şirket-i Mürettibiye Basımevi, 1947.
• Yılmaz, Hakan. “Kuruluş Devri Osmanlı Tarih Yazıcılığında ‘Oğuz-nâme’lerin Etkisi ve Osmanlı Devleti’nin Kuruluşunu Anlatan En Eski Osmanlı Kroniği/1-2”. Hakikat Aylık İslâm Dergisi 20/230-231 (Kasım-Aralık 2012), 43-45; 44-46.
• Yılmaz, Hakan. “Yeni Tarihî Bulgularda Osmanlı Ataları/2: Mâhân’da Hüküm Süren Son Ata: ‘Buka’ veya ‘Kızıl Boğa’ Hân”, Türk Dünyası Tarih Kültür Dergisi 68/405 (Ekim 2020), 52-59.
• Yılmaz, Hakan. “Yeni Tarihî Bulgularda Osmanlı Ataları / 4: “Anadolu’ya Yerleşen İlk Ata: ‘Şeh-Melik Kaya Alp’ ya da “Kayır Hân’ (II)”. Türk Dünyası Tarih Kültür Dergisi 69/408 (Ocak 2021), 44-53.
• Yılmaz, Hakan. “Anadolu’ya Yerleşen İlk Ata: ‘Şah-Melik Kaya Alp’ ya da ‘Kayır Hân’ (III)”. Türk Dünyası Tarih Kültür Dergisi 69/409 (Şubat 2021), 36-43.
• Yılmaz, Hakan. “Yeni Tarihî Bulgularda Osmanlı Ataları / 6: Anadolu’ya Yerleşen İlk Ata: ‘Şah-Melik Kaya Alp’ ya da ‘Kayır Hân’ (IV)”. Türk Dünyası Tarih Kültür Dergisi 69/410 (Mart 2021), 44-49.
• Yılmaz, Hakan. “Osmanlı Tarih Yazımında Çelebi Sultan Mehmed Devri”. Bursa Günlüğü 13 (Haziran-Temmuz-Ağustos 2021), 8-19.
• Yılmaz, Hakan. “Yeni Tarihî Bulgularda Osmanlı Ataları/8: Bizans Uçlarında Savaşıp Beylik Alan İlk Ata: Kayır Hân-oğlu ‘Emîr Gündüz Alp (Alpî)’ / I”. Türk Dünyası Tarih Kültür Dergisi 70/416 (Eylül 2021), 32-39.
• Yılmaz, Hakan. “Göç, Fetih ve Yerleşim Yollarının Kesiştiği En Stratejik Nokta: ‘Sultan-önü’”. Fetih ve Medeniyet Dergisi1/4 (Ekim 2021), 204-235.
• Yılmaz, Hakan. “Babaîler, İsyan ve Kuruluş”, Aktüel Tarih 1 (Ocak-Şubat 2022), 36-48.
• Yinanç, M. Halil. “Ertuğrul Gazi”. İslam Ansiklopedisi. 4/328-337. İstanbul: Millî Eğitim Basımevi, 1988.