Where is the Ottoman City? The Place of Fiqh in Defining a City and Fina's Role in Determining its Borders

Yıl 2023, , 77 - 106, 15.10.2023

Turan Açık

https://doi.org/10.54462/kadim.1324505

Öz

The literature on the Ottoman city currently consists of a considerable corpus; however, questions like the exact location, boundaries, and the identity of a city are yet to be determined. The city has been examined from a socio-economic perspective and with an inherent "progressive perception of history", and has been evaluated as an economic unit within the framework of Marxist and liberal modernization theories and based on data obtained from land survey (tahrir) registers. These approaches result in anachronistic conclusions. This study starts from the question of how the Ottomans themselves conceptualized their cities and thus aims to draw the contours of the city, which was only vaguely noticed by modern researchers. For this purpose, a methodology that ensures a comprehensive picture of the city will be proposed. The functional role of fiqh as a comprehensive science enabling to capture the entirety of a city, and a comparative reading of tahrir registers, and Sharia court records are the two essential foundations of this methodology. Ultimately, by taking into account the concepts of "nefs (totality of houses) and "finâ" (courtyard), an attempt will be made to open up possibilities for a more comprehensive understanding of Ottoman urban history.

Anahtar Kelimeler

Urban History, Ottoman Empire, Fiqh, Nefs, Misr (Garrison Town), Finâ (Courtyard)

Osmanlı Şehri Neresi?: Fıkhın Şehri Tanımlamada ve Finâ’nın Şehrin Sınırlarını Belirlemedeki Yeri

Öz

Osmanlı şehri hakkında bu zamana kadar hatırı sayılır bir literatür oluşmuş, fakat hâlâ şehrin tam neresi olduğu, sınırları ve aslî hüviyeti ortaya çıkarılamamıştır. Sosyo-ekonomik perspektif ve “ilerlemeci tarih algısı”yla incelenen şehir, Marksist ve liberal modernleşme kuramları çerçevesinde ve tahrir defterlerinin temin ettiği verilerin de yardımıyla iktisadî bir birim olarak değerlendirilmiştir. Bu ise anakronik tespitleri beraberinde getirmiştir. Eldeki çalışma, bizzat Osmanlıların şehirlerini hangi ilim çerçevesinde anlamlandırdıkları sorusundan hareketle, modern araştırmacının uzaktan baktığı şehri görünür kılmayı hedeflemektedir. Bunun için de şehri bütünüyle görebilmeyi temin edecek bir metot öne sürülecektir. Küllî bir ilim olarak fıkhın şehrin bütününü görebilmekteki işlevselliği, tahrir defterleri ve şer‘iyye sicillerinin
mukayeseli vaziyette okunması, bu metodun iki mühim dayanağı olacaktır. En nihayetinde, “nefs”i (evlerin toplamı) ve “finâ”sı (avlusu) da hesaba katılarak daha bütüncül bir Osmanlı şehir tarihi yazımının imkânları üzerine düşünmenin yolu açılmaya çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Şehir Tarihi, Osmanlı İmparatorluğu, Fıkıh, Nefs, Mısr, Finâ

Kaynakça

• Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA). Bursa Şer‘iyye Sicilleri (B.Ş.S.), nr. B/18, B/132, B/150. BOA. Divan-ı Hümayun Sicilleri Mühimme Defterleri (A.DVNS.MHM.d), nr. 2. BOA. Tapu Tahrir Defterleri (TT.d.), nr. 166. BOA. Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü Defterleri (TK.GM.d.), nr. 194. BOA. Trabzon Şer‘iyye Sicilleri (T.Ş.S.), nr. 1821-4, 1822, 1824, 1826, 1827, 1828, 1831.
• Açık, Turan. “Bir Yeniden İnşa Denemesi: 18. Yüzyılın Ortalarında Trabzon Evleri Hakkında Bazı Tespitler”. Trabzon Kent Mirası: Yer-Yapı-Hafıza. der. Ömer İskender Tuluk-Halil İbrahim Düzenli. 215-235. İstanbul: Klasik Yayınları, 2010.
• Açık, Turan. Gelenek ve Modernlik Arasında Bir Osmanlı Şehri: 17. Yüzyılın İlk Yarısında Trabzon’da Siyaset. Trabzon: Karadeniz Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2012.
• Açık, Turan. “Mahalle ve Câmii: Osmanlı İmparatorluğu’nda Mahalle Tipleri Hakkında Trabzon Üzerinden Bir Değerlendirme”. OTAM 35 (2014), 1-39.
• Açık, Turan- Düzenli, Halil İbrahim. “XVI-XVII. Yüzyıl İstanbul Evlerine Dair”. Antikçağ’dan XXI. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi. ed. Coşkun Yılmaz. 8/244-263. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi-İBB Kültür A.Ş. Yayınları, 2015.
• Açık, Turan. “Şehirköy: Osmanlı İmparatorluğu’nda Şehir Hükmünde Köyler”. History Studies 13/1 (2021), 51-68.
• Akgündüz, Ahmed. Osmanlı Kanunnânemeleri ve Hukukî Tahlilleri: 2. Kitap II. Bâyezid Devri Kanunnâmeleri. İstanbul: Fey Vakfı Yayınları, 1990.
• Akgündüz, Ahmed. Osmanlı Kanunnâmeleri ve Hukukî Tahilleri: 3. Kitap Yavuz Sultan Selim Devri Kanunnâmeleri. İstanbul: Fey Vakfı Yayınları, 1991.
• Aktüre, Sevgi. “17. Yüzyıl Başından 19. Yüzyıl Ortasına Kadarki Dönemde Anadolu Osmanlı Şehrinde Şehirsel Yapının Değişme Süreci”. M.E.T.U. Journal of the Faculty of Architecture 1/1 (1975), 101-128.
• Ali Efendi. Açıklamalı Osmanlı Fetvâları: Fetâvâ-yı Ali Efendi. Cild-i Evvel. haz. H. Necati Demirtaş. İstanbul: Kubbealtı Neşriyatı, 2014.
• Aşıkpaşazâde. Tevârih-i Âl-i Osman (Osmanlı Tarihleri I’in içinde). haz. Nihal Atsız. İstanbul: Türkiye Yayınevi, 1949.
• Bakkal, Ali - Zehra Sula. “Mecelle’deki Küllî Kaidelerin Genel Kural Tipi Diğer Kavramlarla İlişkisi ve Bunların Delil Oluş Keyfiyeti”. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 43 (2019), 92-110.
• Barkan, Ömer L. XV. ve XVI.ıncı Asırlarda Osmanlı İmparatorluğunda Zirai Ekonominin Hukuki ve Mali Esasları, I. Kanunlar. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları, 1943.
• Bayındır, Abdülaziz. “Bey‘ bi’l-vefâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6/20-22. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Büyük İslâm İlmihali. İstanbul: Bilmen Basım ve Yayınevi, 1986.
• Braudel, Fernand. Uygarlıkların Grameri. çev. Mehmet Ali Kılıçbay. Ankara: İmge Yayınları, 2014.
• Calvino, İtalo. Görünmez Kentler. çev. Işıl Saatçioğlu. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2019.
• Cansever, Turgut. Osmanlı Şehri. İstanbul: Timaş Yayınları, 2010.
• Döndüren, Hamdi. “Cuma Namazı ve Kılınma Şartları”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/2 (1987), 141-150.
• Ebel, Kathryn Ann. City Views, Imperial Visions: Cartography and the Visual Culture of Urban Space in the Ottoman Empire, 1453-1603. Austin: The University of Texas, Doktora Tezi, 2002.
• Emecen, Feridun M. Osmanlı Klasik Çağında Siyaset. İstanbul: Timaş Yayınları, 2009.
• Ergenç, Özer. XVI. Yüzyılın Sonlarında Bursa. Ankara: TTK Yayınları, 2006.
• Evliya Çelebi Seyahatnâmesi. 2. Kitap. haz. Zekerya Kurşun vd. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 1998.
• Faroqhi, Suraiya. Osmanlı’ da Kentler ve Kentliler. çev. Neyyir Berktay. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2000.
• Gencer, Bedri. “Sosyal Devletten Kerim Devlete”. Bilgi 19 (2009), 1-18.
• Gencer, Bedri. Hikmet Kavşağında Edmund Burke ile Ahmed Cevdet. İstanbul: Kapı Yayınları, 2011.
• Gencer, Bedri. “Filolojiden Sosyolojiye Türkiye’de Beşerî Bilimin Kaderi”. Türkiye’de Sosyolojinin Yüzyıllık Birikimi. ed. Erkan Çav-Elif Süreyya Genç. 119-201. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2020.
• Gökalp, Ziya. “Köy ve Şehir”. Makaleler VII. haz. M. Abdülhalûk Çay. 128-132. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1982.
• Göyünç, Nejat. XVI. Yüzyılda Mardin Sancağı. İstanbul: İÜ Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1969.
• Harvey, David. Postmodernliğin Durumu. çev. Sungur Savran. İstanbul: Metis Yayınları, 1997.
• Heller, Agness. “Where are we at home?”. Thesis Eleven 41 (1995), 1-18.
• Imber, Colin. Şeriatten Kanuna: Ebussuud ve Osmanlı’da İslami Hukuk. çev. Murtaza Bedir. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2004.
• İbrahim Halebî. İzahlı Mülteka el Ebhur Tercümesi. çev. Mustafa Uysal. 1 Cilt. Konya, 1980.
• İnalcık, Halil. “Istanbul: An Islamic City”. Journal of Islamic Studies 1 (1990), 1-23. İstanbul Kadı Sicilleri İstanbul Mahkemesi (1664-1663). Nr. 12, haz. Rasim Erol vd. İstanbul: İsam Yayınları, 2010. http://www.kadisicilleri.org/
• Johansen, Baber. “The All-embracing Town and its Mosques: al-misr al-gâmi‘”. Revue de l’Occident musulman et de la Méditerranée 32 (1981), 139-161. Johansen, Baber. “Urban Structures in the View of Muslim Jurists: The Case of Damascus in the Early Nineteenth Century”. Revue du monde musulman et de la Méditerranée 55-56 (1990), 94-100.
• Kafesçioğlu, Çiğdem. “Osmanlı Şehir Tahayyülünün Görsel ve Edebi İzleri: Onaltıncı ve Onyedinci Yüzyıl Menzilname ve Seyahatnamelerinde Şehir İmgeleri”. Günsel Renda’ya Armağan. ed. Zeynep Yasa Yaman-Serpil Bağcı. 139-150. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Yayınları, 2011.
• Kınalızâde Ali Çelebi. Ahlâk-ı Alâî. ed. Mustafa Koç. İstanbul: Klasik Yayınları, 2007.
• Lowry, Heath W. Trabzon Şehrinin İslamlaşma ve Türkleşmesi 1461-1583. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınları, 2005.
• Mevlânâ Mehmed Neşrî. Cihânnümâ. haz. Necdet Öztürk. İstanbul: Çamlıca Yayınları, 2008.
• Michon, Jean-Louis. “Dinî Kurumlar”. İslâm Şehri. ed. R.B. Serjeant, çev. Elif Topçugil. 13-47. İstanbul: İz Yayıncılık, 1997.
• Molla Hüsrev. Gurer ve Durer Tercümesi. çev. Arif Erkan. 1 Cilt. İstanbul: Eser Neşriyat, 1979.
• Mumford, Lewis. Tarih Boyunca Kent: Kökenleri, Geçirdiği Değişimler ve Geleceği. çev. Gürol Koca- Tamer Tosun. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2013.
• Nasûhü’s-Silâhî (Matrâkçı). Beyân-ı Menâzil-i Sefer-i Irâkeyn. haz. Hüseyin Gazi Yurdaydın. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2014.
• Necipoğlu, Gülru. Sinan Çağı: Osmanlı İmparatorluğu’nda Mimarî Kültür. çev. Gül Çağalı Güven. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2013.
• Öcalan, Hasan Basri. “Kaybolan Tarih: Süleyman Çelebi Türbesi ve Yoğurtlu Baba Dergâhı Haziresi”. Süleyman Çelebi ve Mevlid: Yazılışı, Yayılışı ve Etkileri. ed. Mustafa Kara-Bilal Kemikli. 24-33. Bursa: Osmangazi Belediyesi Yayınları, 2007.
• Öz, Mehmet. “Osmanlı Klasik Döneminde Anadolu Kentleri”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi Şehir Tarihi 3/6 (2005), 57-88. Rosenthal, Erwin I. J. Ortaçağ’ da İslâm Siyaset Düşüncesi. çev. Ali Çaksu. İstanbul: İz Yayınları, 1996.
• Sjoberg, Gideon. “The Preindustrial City”. American Journal of Sociology 60/5 (Mar., 1955), 438-445.
• Şahin, İlhan vd. “Şehir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 38/441-451. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Şentürk, Recep. Türk Düşüncesinin Sosyolojisi: Fıkıhtan Sosyal Bilimlere. İstanbul: Etkileşim Yayınları, 2008.
• Tanyeli, Uğur. Rüya, İnşa, İtiraz: Mimari Eleştiri Metinleri. İstanbul: Boyut Yayınları, 2013.
• Tanyeli, Uğur. Anadolu-Türk Kentinde Fiziksel Yapının Değişimi (11-15. Yüzyıllar). Ankara: İdealkent Yayınları, 2021.
• Taşar, Emin Selçuk. Tahrir, Tasnif ve Tavsif: Evliya Çelebi Seyahatnamesinde Şehir ve Mimari. Mardin: Mardin Artuklu Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Doktora Tezi, 2020.
• Turner, Bryan S. Marx ve Oryantalizmin Sonu. çev. H. Çağatay Keskinok. İstanbul: Kaynak Yayınları, 2001.
• Uğur, Yunus. “Şehir Tarihi ve Türkiye’de Şehir Tarihçiliği: Yaklaşımlar, Konular ve Kaynaklar”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 3/6 (2005), 9-26.
• Uğur, Yunus. “Tarihsel Kaynaklar, Temsil ve Osmanlı Şehirleri: 937/1530 Tarihli Muhasebe-i Vilâyet Defterleri’ni Dönemin Benzeri Kaynakları Arasında Konumlandırmak”. Dîvân Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi 24/48 (2020/1), 37-69.
• Uğur, Yunus. “Tarihçilikte ‘Mekânın Yeniden Keşfi’: Osmanlı Şehir Çalışmaları İçin Öneriler”. İdealkent 11/30 (2020/2), 678-700.
• Weber, Max. Şehir: Modern Kentin Oluşumu. çev. Musa Ceylan. İstanbul: Bakış Kitaplığı Yayınları, 2003.
• Yerasimos, Stefan. “Tanzimat’ın Kent Reformları Üzerine”. Modernleşme Sürecinde Osmanlı Kentleri. ed. Paul Dumont-François Georgeon. çev. Ali Berktay. 1-18. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1999.
• Yırtıcı, Hakkı - Uluoğlu, Belkıs. “Mekânın Altyapısal Dönüşümü”. İTÜ Dergisi 3/1 (2004), 43-52.