Silahdar Kara Mustafa Paşa’nın Basra Seferleri ve Basra Eyaletinin İntizamı (1667-1671)

Yıl 2022, Sayı: 4, 1 - 25, 15.10.2022

Emirhan Özçelik

https://doi.org/10.54462/kadim.1134510

Öz

Bu makalenin ilk iki bölümünde, Basra’nın bir Osmanlı eyaleti olarak idari yapısının özellikleri açıklanacaktır. Osmanlılar fetihten sonra Basra’yı iyi yönetebilmek için belirli idari ve ekonomik kural ve düzenlemeler uygulamıştır. Ancak, çeşitli sıkıntılar nedeniyle Osmanlı valileri Basra’yı hakkıyla idare edememişti. Bunun üzerine, Osmanlılar Basra’nın idaresini bölgenin önde gelen ailelerinden Afrâsiyâblara tevdi etmişti. Fakat Afrâsiyâbların Basra’da muhtariyet kazanma girişimleri üzerine, Osmanlılar eyalette yeniden hakimiyet sağlamaya karar vermiş ve bu maksatla Bağdat valilerinin komutasında bölgeye birden fazla kez sefer düzenlenmişti. Makalenin üçüncü bölümünde, Silahdar Kara Mustafa Paşa’nın 1667 ve 1671 yıllarında yönettiği iki sefer incelenecektir. Onun, Afrâsiyâbların hakimiyetine son vermesi ve Basra’yı devlet kontrolünde idare edilen bir eyalet haline getirmesi, Osmanlı arşivinde bulunan belgeler ışığında değerlendirilecektir.

Anahtar Kelimeler

Basra Eyaleti, Afrâsiyâblar, Bağdat Valileri, Basra Seferleri, Silahdar Kara Mustafa Paşa

Silahdar Kara Mustafa Pasha’s Basra Campaigns and the Reorganization of Basra Province (1667-1671)

Öz

This article deals with the particularities of the administration of Basra as one of the Ottoman provinces in its first two parts. After the conquest of Basra, Ottoman State introduced specific administrative and economic rules and regulations to govern the province better. However, several factors have prevented Ottoman governors from governing Basra effectively. Therefore, the Ottomans preferred turning over the management of Basra province to Afrasiyabs, a local noble family of the region, at the beginning of the seventeenth century. After the Afrasiyabs attempted to gain autonomy in Basra, the Ottomans decided to exercise direct control over the province for this purpose again. Accordingly, they organized several military campaigns under the command of the Baghdad governors. The third part of this article focuses on two Basra campaigns launched by Silahdar Kara Mustafa Pasha between 1667 and 1671. It evaluates his success in ending the Afrasiyab rule and making Basra one of the state-controlled provinces in the light of archival documents from the state archives.

Anahtar Kelimeler

Basra Province, Afrasiyabs, The Governors of Baghdad, Basra Campaigns, Silahdar Kara Mustafa Pasha

Kaynakça

• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA): Ali Emirî Tasnifi Belgeleri (AE. SMMD. IV.).
• Bâb-ı Defterî, Başmuhâsebe Bağdat Hazinesi Kalemi Defteri (D.BŞM.BGH.d.), nr. 16732.
• Bâb-ı Defterî, Başmuhâsebe Cebehâne-i Amire Eminliği Defterleri (D.BŞM.CBH.d.), nr. 18367.
• Bâb-ı Defter, Evâmir-i Maliye Defterleri Kalemi Defteri (D.EVM.d.), nr. 26285.
• Divan-ı Hümâyûn Sicillatı Mühimme Defterleri (A.DVNSMHM.d.), nr. 26/9, 10; 29/157, 171, 180, 209, 460; 78/1671, 1809; 87/314, 443.
• Divan-ı Hümâyûn Sicilleri Mühimme Zeyli Defterleri (A.DVNSMHM.ZYL.d.), nr. 7/65, 66.
• Kâmil Kepeci Tasnifi Defterleri (KK.d.), nr. 266.
• Maliyeden Müdevver (MAD.d.), nr. 3075, 3575.
• Muallim Cevdet Tasnifi Belgeleri (C.DH.); (C.ML.).
• Nişan ve Tahvil Kalemi Defterleri (A.NŞT.d.), nr. 1141.
• İbnülemin Tasnifi Belgeleri (İE.AS.); (İE.HAT.); (İE.HR.); (İE.ŞKRT.).
• Topkapı Sarayı Arşivi: Evrak (TSMA.e.).
• Allahverdi, Reyhan Şahin. Özdemiroğlu Osman Paşa ve Dönemi (1527-1585). İstanbul: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2012.
• Bacqué-Grammont, Jean-Louis – Rahmé, Viviane – Hamza, Salam. “Notes and documents sur le raillement de la principauté de Basra à l’Empire Ottoman (1534-1538)”. Anatolia Moderna 6 (1996), 85-95.
• Bayatlı, Nilüfer. “XVI. Yüzyılda Basra Eyaleti’nin Osmanlı Devleti İçin Önemi”. Türk Dünyası Araştırmaları 144 (2003), 91-104.
• De Thevenot. The Travels of Monsieur de Thevenot into the Levant. London, 1686.
• Derin, Fahri Çetin. Abdurrahman Abdi Paşa Vekâyi‘nâme’si (Tahlil ve Metin). İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1993.
• Eravcı, H. Mustafa. “Osmanlılar ve Huzistan’daki Şii Arap Kabilesi Müşaʻşalar”. XVIII. Türk Tarih Kongresi, Kongreye Sunulan Bildiriler 1-5 Ekim 2018, Osmanlı Tarihi, haz. Semiha Nurdan- Muhammed Özler. 581-587, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2022.
• Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi: Bağdad, Basra, Bitlis, Diyarbakır, Isfahan, Malatya, Mardin, Musul, Tebriz, Van, 4. Kitap. haz. Seyit Ali Kahraman-Yücel Dağlı. Cilt 2. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2010.
• Hallaçoğlu, Yusuf. “Basra”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1992. 5/112-114.
• Karaçay Türkal, Nazire. Silahdar Fındıklılı Mehmed Ağa Zeyl-i Fezleke (1065–22 Ca. 1106/ 1654–7 Şubat 1695). İstanbul: Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Doktora Tezi, 2012
• Karataş, Mehmet. Nazmî-zâde Murteza’nın Gülşen-i Hulefâ’sının Tenkitli Transkripsiyonu. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2001.
• Kunt, İ. Metin. “An Ottoman Imperial Campaign: Suppressing the Marsh Arabs, Central Power and Peripheral Rebellion in the 1560s”. Osmanlı Araştırmaları 43 (2014), 1-18.
• Kurşun, Zekeriya. “Osmanlı Devleti’nin Basra Körfezi Siyaseti: Bağdat, Basra ve Lahsa Beylerbeylikleri (1534-1672)”. FSM İlmi Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi 12 (2018), 1-27.
• Küpeli, Özer. Osmanlı-Safevi Münasebetleri. İstanbul: Yeditepe Yayınevi, 2014.
• Mantran, Robert. “Réglements fiscaux ottomans: La province de Bassora (2e moitié du XVIe s.)”. Journal of the Economic and Social History of the Orient 10 (1967), 224-277.
• Matthee, Rudi. “1600-1700 Yıllarında Araplar, Türkler ve İranlılar Arasında Basra Şehri”. çev. İlker Külbilge, Cihannüma: Tarih ve Coğrafya Araştırmaları Dergisi 4/1 (2018), 155-193.
• Matthee, Rudi. “Between Arabs, Turks and Iranians: The town of Basra, 1600–1700”. Bulletin of the School of Oriental and African Studies 69/1 (2006), 53-78.
• Nâimâ Mustafa Efendi. Târih-i Na‘îmâ (Ravzatü’l-Hüseyn fî Hulâsati Ahbâri’l-Hâfikayn). haz. Mehmet İpşirli. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2007. I-VI.
• Okuyucu, Cihan. “Muhlisî’nin Çerkes Yusuf Paşa’nın Basra Valiliği Dolayısı ile Yazdığı Seyahatname”. Türk Dünyası Araştırmaları 69 (1990), 115-134.
• Özbaran, Salih. “XVI. Yüzyılda Basra Körfezi Sâhillerinde Osmanlılar: Basra Beylerbeyliğinin Kuruluşu”. Tarih Dergisi 25 (1971), 51-78.
• Özbaran, Salih. “XVI. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu'nda İltizam: Yemen, Basra ve Lahsa Eyaletlerindeki Uygulamalardan Örnekler”. V. Milletlerarası Türkiye Sosyal ve İktisat Tarihi Kongresi Tebliğler, TTK, Ankara, 1990, 453-457.
• Özdemir, Coşkun. Fransız Milli Kütüphanesinde Bulunan ‘Sefernâme’ (Turc-127) El Yazmasının Minyatürleri. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Ensitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2014.
• Sağırlı, Abdurrahman. “Cezâyir-i Irâk-ı Arap veya Şatt’ül-Arab’ın Fethi - Ulyanoğulları Seferi – 1565-1567”. Tarih Dergisi 41 (2005) s. 43-94.
• Sultan Dördüncü Murad’ın Hatt-ı Hümâyûnları (Suver-i Hutût-ı Hümâyûn). haz. Önder Bayır. İstanbul: Çamlıca Basım Yayın, 2014.
• Topçular Kâtibi Abdülkadir (Kadrî) Efendi Tarihi (Metin ve Tahlil). haz. Ziya Yılmazer. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2003.
• Vatin, Nicolas. “Un territoire ‘bien gardé’ du sultan? Les Ottomans dans leur vilâyet de Basra, 1565-1568”. The Ottoman Middle East: Studies in Honor of Amnon Cohen. ed. Eyal Ginio-Elie Podeh. Leiden: Brill, 2013, 63-92.