Revisiting the 1826 Bektaşi Purge: Political-Economy of Confiscating Endowment Lands

Yıl 2024, Sayı: 7, 71 - 91, 15.04.2024

Hasan Fatih Öyük

https://doi.org/10.54462/kadim.1259593

Öz

This paper analyzes Mahmud II's famous purge of Bektashi lodges after the Vâkâ-yı Hayriyye (Auspicious Event) in the first half of the nineteenth century with a novel approach. In the current scholarship, the government's attempt to confiscate Bektashi properties has been discussed mainly in the economic and fiscal contexts. Furthermore, the ulema was depicted as indifferent to the confiscation of the Bektashi lodges in this narrative. Instead, this article sheds light on three essential aspects of the confiscation process. Firstly, it argues that many members of the ulema showed active and passive resistance to the abolishment of Bektashi lodges, managing to limit certain policies of the central government over the Bektashi lodges. The second argument of the paper is that the government took the ulema seriously throughout the process and created a careful religio-legal language to justify the procedure. Finally, it asserts that the Bektashi purge of Mahmud II did not reach its immediate aim to abolish Bektashism and create an additional financial resource for the newly established central army. However, this event became the starting point of a new government policy over religious endowments by redefining the central government's limits over the religious sphere.

Anahtar Kelimeler

Bektaşi Order, Auspicious Event, Religious Endowments, Ottoman Ulema

Bektaşi Tekkelerinin Kapatılmasını Yeniden Düşünmek: Vakıf Mülklerinin Kamulaştırılmasının Politik-Ekonomisi

Öz

Bu makale, II. Mahmud döneminin önemli olaylarından Vâkâ-yı Hayriyye’nin ardından Bektaşi tekkelerinin kapatılmasını yeni bir bakış açısıyla inceleyecektir. Mevcut çalışmalar, Bektaşi tekkelerinin kapatılması ve mülklerine el konulmasını genel olarak ekonomik sebeplerle ilişkilendirmektedir. Yine bu tarihyazımında, merkezi ulemanın Bektaşi tekkelerinin kapatılmasına karşı kayıtsız kaldığı düşüncesi hakimdir. Bu bakış açısına nazaran, bu çalışma müsadere sürecinin üç temel yönüne ışık tutuyor. Öncelikle, ulemadan pek çok ismin hükümetin Bektaşi tekkelerine yönelik müdahalelerine aktif ve pasif olarak direniş gösterdiği ileri sürülmektedir. Bu direncin, merkezi hükûmetin Bektaşi tekkeleri üzerindeki belli politikalarını sınırlandırmayı başardığı görülmektedir. İkinci olarak bu çalışma hükûmetin de tüm süreç boyunca ulemayı ciddiye aldığı ve prosedürü meşrulaştırmak için dikkatli bir dini-hukuki dil kurguladığını iddia etmektedir. Son olarak, II. Mahmud'un Bektaşi tasfiyesinin, Bektaşiliği ortadan kaldırma ve yeni kurulan merkezi ordu için ek bir mali kaynak yaratma yönündeki amacına ulaşamadığını ileri sürüyor. Ancak bu olay, merkezi hükümetin dini alandaki sınırlarını yeniden tanımlayarak, vakıflara ilişkin yeni bir hükümet politikasının başlangıç noktası olmuştur.

Anahtar Kelimeler

Bektaşi Tekkeleri, Vâkâ-yı Hayriyye, Vakıflar, Osmanlı Uleması

Kaynakça

• T.C. Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi (Presidency State Archives of the Republic of Turkey, Department of Ottoman Archives), (BOA).
• Cevdet Adliye (C. ADL).
• Cevdet Evkaf (C. EV).
• Hatt-ı Hümayun (HAT).
• Maliyeden Müdevver Defterler (MAD. d.).
• Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi Evrakı (TS. MA. e).
• Ahmet Lûtfi. Vak'anüvis Ahmed Lütfi Efendi Tarihi. ed. Ahmet Hezarfen. 8 Volumes. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 1999.
• Alkan, Mustafa. “Hacı Bektaş-ı Velî Tekkesine Nakşibendî Bir Şeyhin Tayini: Merkezî Bir Dayatma ve Sosyal Tepki”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş-ı Veli Araştırma Dergisi 57 (2011), 213–223.
• Aşıkpaşazade. Osmanoğulları’nın Tarihi. trans. Kemal Yavuz - M. A. Yekta Saraç. İstanbul: K Kitaplığı, 2003.
• Ayar, Talip. Sahhâflar Şeyhîzâde Mehmed Es’ad Efendi’nin “Üss-i Zafer” Adlı Eserinin Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi. Kayseri: Erciyes University, Institute of Social Sciences, Master’s Thesis, 2005.
• Barnes, John Robert. Evkaf-ı Hümayun : Vakıf Administration Under The Ottoman Ministry for Imperial Religious Foundations 1839 to 1875. Los Angeles: University of California, Ph.D. Dissertation, 1980.
• Baş, Eyüp. “Ahmed Yesevî’nin Bektaşîlik, Alevîlik Üzerindeki Etkileri ve Osmanlı Dini Hayatındaki İzleri”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 52/2 (2011), 21–53. https://doi.org/10.1501/Ilhfak_0000001077
• Berkes, Niyazi. Türkiye' de Çağdaşlaşma. ed. Ahmet Kuyaş. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 7th Ed., 2005. Beydilli, Kemal. “Yeniçeri”. TDV İslâm Ansiklopedisi. Accessed July 12, 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/yeniceri
• Birge, John Kingsley. Bektaşilik Tarihi. trans. Reha Çamuroğlu. İstanbul: Ant Yayınları, 1991.
• Bosworth, C. E. et al. “Siyāsa”. Encyclopaedia of Islam (2. Edition). ed. P. Bearman et al. Brill, 2012. https://referenceworks.bri llonline.com/entries/encyclopaedia-of-islam-2/ siyasa-COM_1096?lang=en
• Çamuroğlu, Reha. Yeniçerilerin Bektaşiliği ve Vaka-i Şerriye. İstanbul: Kapı Yayınları, 2006.
• Cezar, Yavuz. “Tanzimat’ta Mali Durum”. İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası 38/3–4 (1984), 291–342.
• Esat Efendi. Vak'a-Nüvis Es'ad Efendi Tarihi: Bâhir Efendi’nin Zeyl ve İlâveleriyle: 1237-1241/1821-1826. ed. Ziya Yılmazer. İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı, 2000.
• Faroqhi, Suraiya. Anadolu’da Bektaşilik. trans. Nasuh Barın. İstanbul: Simurg, 2003.
• Faroqhi, Suraiya. “Bir Bektaşi Merkezinde Tarımsal Faaliyetler: Kızıldeli Tekkesi 1750-1830”.trans. Deren Başak Akman Yeşilel and Ergün Cihat Çorbacı. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş-ı Veli Araştırma Dergisi 53 (2010), 35-58.
• Gül, Abdulkasım. “Bir Efsanenin Gücü: Yeniçeri-Bektaşîlik Münasebetinin Tarihî Gelişiminin İncelenmesi”. Tarih Dergisi 77 (July 2022), 107–163. https://doi.org/10.26650/iutd.1080819
• H. Yunus, Apaydın. “Siyâset-i Şer’iyye”. TDV İslâm Ansiklopedisi. Access 22 October 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/siyaset-i-seriyye
• Hasluck, F.W. Christianity and Islam Under the Sultans. Oxford: Clarendon Press, 1919.
• Heyd, Uriel. “The Ottoman Ulama and Westernization in the Time of Selim III and Mahmud II”. The Modern Middle East: A Reader. ed. Albert Hourani et al. Berkeley: University of California Press (1993), 30–57.
• İbn Abidin. Redd’ül Muhtar. trans. Ahmed Davudoğlu. 18 Volumes. İstanbul: Şamil Yayınları, 1983.
• İpşirli, Mehmet. “Mekkîzâde Âsım Efendi”. TDV İslâm Ansiklopedisi. Access 6 January 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/asim-efendi-mekkizade
• Kara, Cem. Sınırları Aşan Dervişler: Bektaşiliğin Kültürel İlişkileri 1826-1925. İstanbul: İletişim Yayınları, 2023.
• Küçükyalçın, Erdal. Turna’nın Kalbi: Yeniçeri Yoldaşlığı ve Bektaşilik. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi, 2010.
• Levy, Avigdor. “The Ottoman Ulema and the Military Reforms of Sultan Mahmud II”. Asian and African Studies 7 (1971), 13–39.
• Maden, Fahri. Bektaşi Tekkelerinin Kapatılması (1826) ve Bektaşiliğin Yasaklı Yılları. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2013.
• Maden, Fahri. “Hacı Bektaş Velî Tekkesi’nde Nakşî Şeyhler ve Sırrı Pasha’nın Lâyihası”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş-ı Veli Araştırma Dergisi 59 (2011), 159–180.
• Maden, Fahri. “Yeniçerilik-Bektaşilik İlişkileri ve Yeniçeri İsyanlarında Bektaşiler”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş-ı Veli Araştırma Dergisi 73 (2015), 173–202.
• Ocak, Ahmet Yaşar. “Bektaşilik”. TDV İslâm Ansiklopedisi. Access 21 February 2021. https://islamansiklopedisi.org.tr/bektasilik
• Ocak, Ahmet Yaşar. “Hacı Bektâş-ı Veli”. TDV İslâm Ansiklopedisi. Access 13 July 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/haci-bektas-i-veli
• Orhonlu, Cengiz. “Hazine”. TDV İslâm Ansiklopedisi. Access 27 November 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/hazine
• Ortaylı, İIber. “Tarikatlar ve Tanzimat Dönemi Osmanlı Yönetimi”. OTAM Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi 6 (1995), 281–287. https://doi.org/10.1501/OTAM_0000000247
• Özcan, Serpil. XIX. Yüzyıl İstanbul Tekkeleri ve Mekânsal Konumlanışları. İstanbul: İstanbul Şehir University, Institute of Social Sciences, Master’s Thesis, 2020.
• Özel, Oktay. “Limits of the Almighty: Mehmed II’s ‘Land Reform’ Revisited”. Journal of the Economic and Social History of the Orient 42/2 (1999), 226–246.
• Öztürk, Nazif. “Evkâf-ı Hümâyun Nezâreti”. TDV İslâm Ansiklopedisi. Access 12 June 2022. https://islamansiklopedisi.org.tr/evkaf-i-humayun-nezareti
• Tanman, M. Baha. “Hacı Bektaş-ı Veli Külliyesi”. TDV İslâm Ansiklopedisi. Access 9 January 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/haci-bektas-i-veli-kulliyesi
• Tanman, M. Baha. “İstanbul Tekkeleri”. Büyük İstanbul Tarihi. 8/410–427. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş Yayınları, 2016. https://istanbultarihi.ist/319-istanbul-tekkeleri
• Tanman, M. Baha. “Şahkulu Sultan Tekkesi”. TDV İslâm Ansiklopedisi. Access 10 January 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/sahkulu-sultan-tekkesi
• Turhan, Fatma Sel. Rebelling for the Old Order: Ottoman Bosnia, 1826-1836. İstanbul: Boğaziçi University, Institute of Social Sciences, Ph.D. Dissertation, 2009.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Devleti Teşkilâtından Kapukulu Ocakları. 2 Volumes. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 3rd Ed., 1988.
• Varol, Muharrem. Islahat Siyaset Tarikat: Bektaşiliğin İlgası Sonrasında Osmanlı Devleti’nin Tarikat Politikaları (1826-1866): Yanya, Selanik ve Edirne Tatbikatı. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2013.
• Yücer, Hür Mahmut. Osmanlı Toplumunda Tasavvuf: 19. Yüzyıl. İstanbul: İnsan Yayınları, 2003.