Osmanlı Hukukunda Bürokratik Geleneğin Tesisi: Bursa Kadılığı ve Kadı Sicillerinin Oluşumu

Yıl 2024, Sayı: 7, 157 - 175, 15.04.2024

Habibullah Habib

https://doi.org/10.54462/kadim.1401785

Öz

Osmanlı adli ve idari bürokrasisinde defter ve sicillerin doğuşu meselesi henüz belirsizliğini koruyan bir husus olarak Osmanlı tarihçiliğinin gündeminde yer almaktadır. Bu çalışmada da ilgili hususun, Osmanlı Devleti’nde Edirne’nin fethi ve Kazaskerlik’in teşkil edilmesine kadar önemli bir mevkide olup devletin en yüksek hukukî makamı durumunda olan Bursa kadılığı ve sicillerinden hareketle incelenmesi hedeflenmektedir. Zira Bursa, Osmanlı adli teşkilatı ve buna bağlı bürokratik yapının şekillendiği bir şehir olarak büyük önem taşımakta olup günümüze ulaşan kadı sicilleri arasında en erken tarihli sicilleri barındırmaktadır. Özellikle XV. yüzyıla ait olan Bursa kadı sicilleri, defter formunda günümüze ulaşan İslam dünyasının yegâne sicil koleksiyonu olarak defter geleneğinin teşekkülü konusunda önemli bir konumda olup İslam ve Osmanlı hukuku araştırmalarının vazgeçilmez bir kaynağını teşkil etmektedir. Bu makalede, ifade edilen hedef doğrultusunda Bursa kadılığının tesisi, tarihçesi ve Osmanlı bürokratik geleneğin tesisindeki yeri, ilk Bursa kadıları, kadı sicillerinin oluşumu ve önemi ile günümüze ulaşan en erken tarihli Bursa sicilleri, arşiv kayıtları esas alınarak incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Bürokrasisi, Osmanlı Hukuku, Kadı Sicilleri, Bursa Kadılığı

The Institutionalization of Bureaucratic Practices in the Ottoman Legal System: A Case Study of the Bursa Court and the Development of Court Registers

Öz

The emergence of records and registers in the Ottoman judicial and administrative bureaucracy remains a relatively unexplored question within Ottoman history. This study aims to examine this question with reference to the judicial registers of the Bursa court, which was the highest legal authority until the conquest of Edirne and the establishment of the office of kazasker (military judge). Bursa is of great importance as it was the city where the Ottoman judicial organization and the related bureaucratic structure were shaped, and it contains the earliest dated registers among the surviving judicial records and documents. Bursa's judicial registers, especially those from the 15th century, are the only surviving collection of registers in a book form in the Islamic world, and they constitute an indispensable source for Islamic and Ottoman legal studies. This article discusses the establishment of the Bursa court, its history, and its role in the establishment of the Ottoman bureaucratic tradition, along with the first judge of Bursa, the formation and importance of the judicial registers, and the earliest surviving registers of Bursa based on archival records.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Bureaucracy, Ottoman Law, Court Registers, Bursa Court

Kaynakça

• Arşiv Kaynakları: Bursa Kadı Sicilleri (B.K.S)47; A/199, Muharrem 860 - Şaban 860 / Aralık 1455 - Temmuz 1456) Tarihli; A/01, Cemâziyelâhir 867 - Rebiulâhir 868 (Mart 1463-Aralık 1463) Tarihli; A/02, Zilhicce 871-Rebiulevvel 872 (Temmuz 1467-Ekim 1467) Tarihli; A/03, Safer 883 - Muharrem 886 (Mayıs 1478 - Mart 1481) Tarihli; A/04, Muharrem 889 - Zilhicce 890 (Ocak 1484 - Ocak 1486) Tarihli; A/11, Muharrem 898 - Zilkade 899 (Ekim 1492 - Ağustos 1494) Tarihli.
• Akgündüz, Ahmed. Osmanlı Kanunnâmeleri ve Hukukî Tahlilleri. 11 Cilt. İstanbul: Fey Vakfı, 1990.
• Aktepe, M. Münir. “Çandarlı İbrâhim Paşa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 8/213-214. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Alan, Ercan - Atçıl, Abdurrahman. Erken Dönem Osmanlı İlmiye Teşkilatı Kaynakları: XVI. Yüzyıl Osmanlı Ulema Defterleri. ed. Bilgin Aydın. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi (TÜBA), 2018.
• Amasî, İbrahim b. Ahmed. Tercüme-i Şakâ’ik-i Nu‘mâniyye. ed. Derya Örs. çev. Gökhan Alp. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2021.
• Arif Bey. “Devlet-i Osmâniyye’nin Teessüs ve Takarrürü Devrinde İlim ve Ulema”. Darulfünun Edebiyat Fakültesi Mecmuası 1/2 (1332).
• Aşık Paşazâde. Âşıkpaşaoğlu Tarihi. İstanbul: Millî Eğitim Basımevi, 1970.
• Aydın, İbrahim Hakkı. “Molla Fenârî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/245-247. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Çakar, Enver. “Kanunî Sultan Süleyman Kanun-nâmesine Göre 1522 Yılında Osmanlı İmparatorluğu’nun İdarî Taksimatı”. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 12/1 (2002), 261-282.
• Çetin, Osman. “XV. Yüzyıla Ait Bursa Kadı Sicilleri ve A 199/208 Nolu Kadı Sicili”. Fatih Sultan Mehmed Han ve Dönemi. ed. Ayşenur Bilge Zafer. 517-531. Bursa: Osmangazi Belediyesi Yayınları, 2016.
• Döndüren, Hamdi. “Fenârî, Alâeddin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12/337. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Gökbilgin, M. Tayyib. “Murad I. Tesisleri ve Bursa İmareti Vakfiyesi”. Türkiyat Mecmuası 10 (1953), 217-234.
• Gökçe, Turan. 934 (1528) Tarihli Bir Deftere Göre Anadolu Vilayeti Kadılıklar ve Kadıları (3 Mayıs 1944 50. Yıl Türkçülük Armağanı isimli eserin içinde). İzmir: Akademi Kitabevi, 1994.
• Gökçe, Turan. “Anadolu Vilâyetine Dair 919 (1513) Tarihli Bir Kadı Defteri”. Tarih İncelemeleri Dergisi 9/1 (1994), 215-259.
• İnalcık, Halil. “15. Asır Türkiye İktisadî ve İctimaî Tarihi Kaynakları”. İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası 15/1-4 (Ekim 1953), 51-75.
• İnalcık, Halil. “Bursa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6/445-449. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• İnalcık, Halil. “Bursa Şer‘iyye Sicillerinde Fatih Sultan Mehmed’in Fermanları”. Belleten 11/44 (Ekim 1947), 693-708.
• İnalcık, Halil. “Osmanlı İdare, Sosyal ve Ekonomik Tarihiyle İlgili Belgeler: Bursa Kadı Sicillerinden Seçmeler (I. Sicil: 1 Muharrem 889-29 Zilhicce 890, Bursa Arkeoloji Müzesi, Şer‘iyye Sicilleri, no. A-4/4)”. Belgeler: Türk Tarih Belgeleri Dergisi 10/14 (1981 1980), 1-91.
• İnalcık, Halil. “Osmanlı İdare, Sosyal ve Ekonomik Tarihiyle İlgili Belgeler: Bursa Kadı Sicillerinden Seçmeler (II. Sicil 1 Safer 883-Muharrem 886)”. Belgeler: Türk Tarih Belgeleri Dergisi 13/17 (1988), 1-41.
• İpşirli, Mehmet. “Kazasker”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/140-143. Ankara: TDV Yayınları, 2022.
• İpşirli, Mehmet. “Medrese”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/327-333. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Kepecioğlu, Kâmil. Bursa Kütüğü. 4 Cilt. Bursa: Bursa Büyükşehir Belediyesi, 1. Basım, 2009.
• Köseoğlu, Neşet. Tarihte Bursa Mahalleleri: XV ve XVI. Yüzyıllarda. Bursa: Bursa Halkevi, 1946.
• Maydaer, Saadet. Klâsik Dönemde Bursa’da Bir Semt: Hisar. Bursa: Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2008.
• Özcan, Abdülkadir. “Molla Yegân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/265-266. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Özdeğer, Hüseyin. 1463-1640 Yılları Bursa Şehri Tereke Defterleri. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Rektörlük Yayınları, 1988.
• Selânikî Mustafa Efendi. Tarih-i Selânikî. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1999.
• Şahin, İlhan - Emecen, Feridun. II. Bayezid Dönemine Ait 906/1501 Tarihli Ahkâm Defteri. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, 1994.
• Taşköprüzâde. Eş-Şakâ’iku’n-Nu‘mâniyye fî-Ulemâ’i’d-Devleti’ l-Osmâniyye. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l- Arabî, 1975.
• Unan, Fahri. “Mevleviyet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/467-468. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Çandarlı Vezir Ailesi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2. Basım, 1986.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Devletinin İlmiye Teşkilâtı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 5. Basım, 2022.
• Yaşaroğlu, M. Kâmil. “Molla Gürânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/248-250. Ankara: TDV Yayınları, 2020.