İki Bin Yıllık Geleneğin Sonu: 19. Yüzyıl Karadeniz’de Yunus Avcılığı ve Balık Yağı Endüstrisi

Yıl 2024, Sayı: 8, 115 - 142, 15.10.2024

Süleyman Uygun

https://doi.org/10.54462/kadim.1432556

Öz

Bu makalede insan ve yunusların etkileşimini tarih disiplini içerisinde araştırılmakta ve alanın sınırları denizcilik, biyoloji ve sosyolojiyle etkileşimlerle genişletilmektedir. Bölgedeki yunus avcılığının ve balık yağı endüstrisinin sosyo-ekonomik etkileri ele alınmakta, Sanayi Devrimi'nden sonra çevresel sonuçlarını ve gelişmelerini ortaya çıkarmayı amaçlamaktadır. Geleneksel olarak başta aydınlatma olmak üzere deri, demircilik ve gemi inşa sektöründe istifade edilen balık yağının kullanım alanı Endüstri Devrimi’nden itibaren genişlemiştir ve ekosistemin bozulmasına neden olmuştur. Avcılık, yüksek tonajlı buhar gemileri ve modern teknikler sayesinde artmış ve böylece doğayı zarara uğratmış ve o memeli türünün yok olma tehlikesi yaratmış ve türleri zarara uğratmıştır. Yunus avcılığı bir zanaat olarak Doğu Karadeniz ve Kafkasya şehirleri için hayati önem taşırken, Karadeniz'in batı bölgesi gelişmelere uyum sağlayamadı veya balık yağı endüstrisinden faydalanamamıştır. Bu makalede dönem kaynakları, görsel materyaller, yerel anlatılar ve olay incelemeleri temel kaynakları arasında yer almaktadır ve balık yağının kullanım alanlarının nasıl genişlediği ve bu endüstrinin yunus popülasyonu üzerindeki etkileri değerlendirilmektedir.

Anahtar Kelimeler

Yunus, Yunus Avcılığı, Balık Yağı Endüstrisi, Uluslararası Ticaret

The End of a Two-Thousand- Years-Old Tradition: Porpois Hunting and Fish Oil Industry in the Black Sea during the 19th century

Öz

This article investigates the human interaction with dolphins within the discipline of history by extending the field's limits and offering interaction with maritime, biology, and sociology. It explores the evolution of porpoise hunting and the fish oil industry in the Eastern Black Sea region from the 19th century to the hunting prohibition. It aims to reveal the socio-economic impacts of porpoise hunting and the fish oil industry on the area, along with the environmental consequences and developments after the Industrial Revolution. Since then, fish oil use has expanded beyond its traditional applications in the lighting, leather, blacksmithing, and shipbuilding industries. So, it initiated ecosystem degradation, hurting the species. While dolphin hunting was vital in Eastern Black Sea and Caucasian cities, the western part of the Black Sea region could not adapt to the advancements or benefit from the fish oil industry. Dolphin hunting has escalated due to high-tonnage steamships and modern techniques, thus damaging nature and creating a danger of extinction for that mammal species. The primary sources include contemporary sources of the period, visual materials, local narratives, and event analyses to describe how the industry expanded and how it affected the dolphin population.

Anahtar Kelimeler

Porpois, Porpois Hunting, Fish Oil Industry, International Trade

Kaynakça

• Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA). Cevdet Maliye (C.ML), 474/193/12.
• Dâhiliye İrade-i Umumiye (DH.İ.UM), 93/1.
• İrade Dâhiliye (İ. DH), 682/47514.
• Hariciye Nezareti Tahrirat (HR. TH. 71/25).
• Meclis-i Vâlâ (MVL), 645/31.
• Meclis-i Vâlâ (MVL), 683/88.
• Meclis-i Vâlâ (MVL), 836/38.
• Cumhuriyet Arşivi (CA.), 541, 44242, 210164, Sıra 1, 3, 5, 7,8, (16.01 1930); (02.01.1930).
• Cumhuriyet Arşivi (CA.), 61.4.13, (21. 01.1936).
• ACCIM (Archives de la Chambre de Commerce et d’Industrie Marseille)
• ACCIM, Anneles du Commerce Exterieur Turquie, Faite Commerciaux, S. 1, Ministres de l’Agriculture du Commerce et des Travaux Publics, 3. Seri Numarası: 190, (Paris: 1895).
• AFL (Archives de l’Association French Lines)
• AFL. 1997 002 4467, Rapport General de Service de Samsun, Chapitre 1, Personnel, 1906.
• Bilge, İbrahim. “Amatörlerin avlayacakları balıklar ve av araçları ile av yerleri”. Balık ve Balıkçılık. 21/2 (Nisan 1974), 35-41.
• Bilge, İbrahim. “Balık Ürünlerimiz ve Bizlere Düşen Görev”. Balık ve Balıkçılık. 23/4 (Ağustos 1975), 19-21.
• Bilge, İbrahim. “Su ürünleri Problemi ve Alınması Gereken Tedbirler”. Balık ve Balıkçılık, 22/5 (Ekim 1974), 33-35.
• Acara, Altan. “Balık Yağlarının İstihsali”. Balık ve Balıkçılık Mecmuası. 1/12 (Aralık 1956), 7-8.
• Bertrand, Le gerant du Consulat de Franmce a Trebizonde, Turquie d’Asie, Commerce de Trebizonde en 1889. Ministére du commerce, de l’industrie et des colonies, Bulletin consulaire Français recueil des rapports commerciaux. 20/2. Semestre, Paris: 1890.
• Bıjışkyan, Minas. Karadeniz Kıyıları Tarih ve Coğrafyası 1817-1819. trc. Hırand D. Andressyan. İstanbul: Edebiyat Fakültesi Basımevi, 1969.
• Bulletin mensuel de la Chambre de commerce française de Constantinople. 23/268. İstanbul: 31 Temmuz 1909.
• Bulletin mensuel de la Chambre de Commerce Française de Constantinople. 13/145. İstanbul: 30 Nisan 1899.
• Bulletin mensuel de la Chambre de Commerce Française de Constantinople. 19/219, İstanbul: 30 Haziran 1905.
• Bulletin mensuel de la Chambre de Commerce Française de Constantinople. 24/281. İstanbul: 31 Ağustos1910.
• Ahmet Mithat Efendi. Sayyadane bir Cevalan. ed. Davut Yılmaz. İstanbul: Kapra Yayıncılık, 2002.
• Alfred H. Allen. Commercial Organic Analysis. 2. Cilt.Philadelphia: P. Blakiston & Co., 1887.
• Alfred H. Allen, An Introduction to the Practice of Commercial Organic Analysis. 2. Cilt. London: 1882.
• Cuinet, Vital. La Turquie d'Asie, géographie administrative: statistique, descriptive et raisonnée de chaque province de l'Asie Mineure. 1. Cilt. Paris: E. Leroux, 1892.
• Evliya Çelebi b. Derviş Mehemmed Zıllî. Evliya Çelebi Seyahatnamesi. haz. Yücel Dağlı-Seyit Ali Kahraman-Robert Dankoff), 9. Cilt. İstanbul: YKY, 2005
• Evliya Çelebi b. Derviş Mehemmed Zıllî. Evliya Çelebi Seyahatnamesi. haz. Yücel Dağlı-Seyit Ali Kahraman-Robert Dankoff. 1. Cilt. İstanbul: YKY, 2005.
• Evliya Çelebi. b. Derviş Mehemmed Zıllî. Evliya Çelebi Seyahatnamesi. haz. Yücel Dağlı-Seyit Ali Kahraman. 3-4. Cilt. İstanbul: YKY, 1999.
• Department of Commerce and Labor-Bureauu of Manifactuures, Weekly Consular and Trade Reports. 1/1. Washington, 5 Mart 1910.
• Deveciyan, Karakin. Türkiye’de Balık ve Balıkçılık. çev. Erol Üyeparzarcı., İstanbul: Aras Yayınları, 5. Baskı, 2013. Devedjian, Karekin. Peche et Pecheries en Turquie. İstanbul: Imprimerie de l’Administration de la Dette Publique Ottomane. 1926.
• Ermin, Recai. “Karadeniz ve Balıkları”. Balık ve Balıkçılık Mecmuası 4/1 (Ocak 1956), 6-7.
• Evliya Çelebi Seyahatnamesi İstanbul. haz. Seyit Ali Kahraman. İstanbul: İTO Yayınları, 2021.
• Faits commerciaux, S. 24, Ministere de l’agriculture du commerce et des travaux public 3. Serie des avis divers, N. 1654. Nisan 1866, Annales du commerce exterieur Turquie (Fait commerciaux S. 15-26). Paris: Publies par le Departement de Agriculture et du Commerce, 1869.
• Karapınar, Şeref. “California’daki Akvaryumlar”. Balık ve Balıkçılık Mecmuası 22/4 (Ağustos 1975), 23-24.
• Karapınar, Şeref. “Yunus Balıkları”. Balık ve Balıkçılık Mecmuası 24/1 (Şubat 1976), 36-38.
• “Les Marsouins”. Le Petit Bastias, Journal Quotidien 21/17 (19 Ocak 1896).
• E. G. “Marsouins”. Bulletin mensuel de la Chambre de commerce française de Constantinople 25/290, İstanbul: 31 Mayıs 1911.
• Nüman, W. “Doğu Karadeniz Bölgesinde Türk Balıkçılığı”. Balık ve Balıkçılık 1/4 (İstanbul 1952), 14-15.
• “Peche au fusil des marsouins”. La Croix des Marins 4/148 (31 Ocak 1897).
• Revue des sciences naturelles appliquées : bulletin bimensuel de la société nationale. 1/1. Dönem. Paris: Société nationale d'acclimatation de, 1889.
• Tezel, Rıdvan. “Dünyanın Muhtelif Denizlerinde Yaşayan Balıklar”. Balık ve Balıkçılık Mecmuası 9/1 (Ocak 1961), 21-28.
• Tournefort. Pitton de, Relation d’un voyage du Levant fait par ordre du roy. 2. Cilt. Lyon 1717.
• Trabzon vilayet salnamesi. 1318 (1900).
• Trabzon Vilayet Salnamesi. 1311 (1894).
• Trabzon Vilayet Salnamesi. 1319 (1901).
• Trabzon Vilayet Salnamesi. 1320 (1902).
• Trabzon Vilayet Salnamesi. 1321 (1903).
• Trabzon Vilayet Salnamesi. 1322 (1904).
• Trade Reports of the Trebizond Province 1830 – 1914. Derleyen Musa Şaşmaz. 2-3. Cilt. Ankara: TTK, 2014.
• Üner, Sıtkı. “Balıklar Düşmanlarından ne Şekilde Korunmaya Çalışırlar”. Balık ve Balıkçılık Mecmuası 4/6-7 (Haziran-Temmuz 1856), 7-10.
• Wattel, C. Raveret. Atlas de Posche des poissons de mer de la France et de la Belgique. Paris: Librairie de Sciences Naturelles, 1909.
• Ksenophon. Anabasis. Onbinlerin Dönüşü Ksenephon. çev. Sinem Deniz. İstanbul: Parola Yayınları, 2014.
• Arianus. Arianus’un Karadeniz Seyahati. çev. Murat Aslan. İstanbul: Odin yayıncılık, 2005.
• Yenişehirlizade Halit Eyüp. Kayıkla Bir Cevelan. haz. Ahmet Koçak. İstanbul: Akıl Fikir Yayınları, 2016. Le Temps. 36/12636, Cumartesi 4 Ocak 1896.
• T.C. Resmî Gazete. 8221, 1 Ekim 1952.
• Strabon. Antik Anadolu Coğrafyası, (Geographika: 12-13-14). çev. Adnan Pekman. İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları, 2000.
• Balık ve Balıkçılık, 4/1 (Eylül 1952).
• Balık ve Balıkçılık, 23/2 (Nisan 1975).
• Balık ve Balıkçılık, 23/6 (Aralık 1975).
• Aça, Mustafa. Denizin Çocukları, Giresun ve Trabzon Yöresi Balıkçılarının Meslek Folkloru. Trabzon: Türkiye Alim Kitapları, 2015.
• Aça, Mustafa. “Giresun ve Trabzon yöresi Balıkçılarının Yunus Avcılığı ile İlgili İnanışları”. Balık Kitabı (İstanbul: Kitapevi, 2015), 333-361.
• Bursa, Pınar. Antikçağ’da Anadolu’da Balık ve Balıkçılık. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, SBE, Doktora Tezi, 2007. Gümüş, Özdemir Şenay. Osmanlı Sularında Balık Avcılığı. İstanbul: Kitapyayınevi, 2019.
• Öksüz, Melek. Onsekizinci Yüzyılın İkinci Yarısında Trabzon, Toplum-Kültür-Ekonomi. Trabzon: Serander Yayınları, 2006.
• Zengin, Mustafa. “Karadeniz Türk Balıkçılığı’nın Yüz Yıllık Tarihine Genel Bir Bakış”. Karadeniz Araştırmaları Enstitüsü Dergisi 5/7 (2019), 31-67.
• Zengin, Mustafa. “Karadeniz’de Yunus Avcılığı”. Sümae Yunus Araştırma Bülteni 8/1 (Mart 2008), 8-12.
• “Dolphins”. Erişim 26. 02. 2024. Dolphin Facts (nationalgeographic.com).
• Knowles, Michael David. “Henry II, King of England”. Erişim 16. 02. 2024. Henry II | Biography, Accomplishments, & Facts | Britannica.
• Greenblatt, Steohen J. - Morrill, John S. “Elizabeth I, Queen of England”. Erişim 16. 02. 2024. Elizabeth I | Biography, Facts, Mother, & Death | Britannica.