A CASE STUDY OF SCIENCE COMMUNICATION IN THE LATE OTTOMAN PERIOD: ÇİFTÇİLER DERNEĞİ MECMUASI

Yıl 2025, Sayı: 10, 145 - 178, 15.10.2025

Kübra Sultan Yüzüncüyıl

https://doi.org/10.54462/kadim.1725294

Öz

This study reconsiders the Eurocentric assumptions of science communication through the Ottoman context, offering an alternative historical perspective. It focuses on the Çiftçiler Derneği Mecmuası (1916–1919), a key agrarian journal in the late Ottoman period, which aimed to disseminate modern agricultural knowledge to farmers with the language of farmers. Within the broader framework of Tanzimat-era modernization, and especially following the Second Constitutional Era, such publications functioned as tools for communicating state-endorsed scientific reforms to the peasantry. Using MAXQDA 2024, the journal’s content is analyzed through critical discourse analysis to uncover the shifting rhetorical strategies across time. The analysis reveals a shift from a contextual model, characterized by the integration of religious references, local cultural elements, and national identity during the years 1916 to 1917, toward a top-down deficit model that began to dominate in the latter half of 1918, marked by expert authority. This reverse shift challenges the assumption that science communication follows a universal, stage-based trajectory. The Ottoman case demonstrates that science communication is shaped by historical context, socio-cultural codes, and political conditions, evolving in plural, non-linear forms. This suggest that science communication needs to be approached not through Eurocentric fixed models but locally grounded, historically situated perspectives.

Anahtar Kelimeler

Science Communication , Eurocentrism , Ottoman Modernization , Agricultural Extension , Çiftçiler Derneği Mecmuası

Geç Dönem Osmanlı’da Bilim İletişimi Örneği: Çiftçiler Derneği Mecmuası

Öz

Bu çalışma, bilim iletişiminin Batı merkezli ve doğrusal ilerleme varsayımını Osmanlı bağlamında yeniden değerlendirerek alternatif bir tarihsel perspektif önermektedir. Tanzimat ile ivme kazanan modernleşme süreci, tarımsal üretimin rasyonelleşmesini hedeflemiştir. II. Meşrutiyet sonrasında yayımlanan ziraî yayınlar bu politikaların bir uzantısı olarak, çiftçiye bilimsel bilgi aktarmayı amaçlamıştır. Bu mecmualar arasında yer alan Çiftçiler Derneği Mecmuası ise (1916–1919) modern tarım bilgisini çiftçi diliyle aktaran özgün bir örnek olarak ele alınmıştır. Mecmua içerikleri, MAXQDA 2024 yazılımı kullanılarak eleştirel söylem analiziyle incelenmiştir. Bu sayede, mecmuanın bilim iletişimi stratejisinin hangi söylemler üzerinden inşa edildiği, bu söylemlerin yayımlandıkları tarihsel bağlamlar doğrultusunda nasıl bir dönüşüm geçirdiği ortaya konmuştur. Bu çerçevede 1916–1917 sayılarında yerel kültürel kodları, dini referansları ve toplumsal aidiyeti harmanlayan bağlamsal modelin egemen olduğu; 1918’in ikinci yarısından itibaren ise yukarıdan aşağı kurulan uzman merkezli eksiklik modeline geçildiği belirlenmiştir. Bu yönüyle çalışma, bilim iletişimi modellerinin evrensel ve ardışık biçimde ilerlediğini öne süren Batı merkezli varsayımın, incelenen örnek özelinde Osmanlı tecrübesiyle örtüşmediğini göstermekte; bu modellerin özgün tarihsel ve toplumsal koşullar doğrultusunda ileri ya da geri yönlü salınımlar sergileyebileceğini ortaya koymaktadır.

Anahtar Kelimeler

Bilim İletişimi , Batı-merkezcilik , Osmanlı Modernleşmesi , Tarımsal Yayım , Çiftçiler Derneği Mecmuası

Kaynakça

• Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA) Dahiliye Nezareti İdare-i Umumiye Ekleri (BOA, DH.İ.UM.EK).
• “Avrupa’da ve Memleketimizde Ziraat Tahsili.” Çiftçiler Derneği Mecmuası 8 ( 31 Mayıs 1918).
• “Çiftçi kardeşler! Fazla Paralarımızı Dahili İstikraza Yatıralım.” Çiftçiler Derneği Mecmuası 7 (23 Nisan 1918).
• A.M. “Bahar Dönemi Ne Kadar Kara Buğday Tohumu Ekilir?” Çiftçiler Derneği Mecmuası 4 (24 Aralık 1916).
• A.M. “Kara Buğday Nasıl Ekilir ve Ne Vakit Ekmeli?” Çiftçiler Derneği Mecmuası 4 (23 Kasım 1916).
• Ahmet Tevfik. “Tahlil-i Tohum Nedir?” Çiftçiler Derneği Mecmuası 1 ( 29 Temmuz 1918).
• Ahmet Tevfik. “Yeni Zaman Çiftçiliği.” Çiftçiler Derneği Mecmuası 6 (30 Mart 1918).
• Çiftçiler Derneği Mecmuası. İstanbul: Evkâf-ı İslâmiye Matbaası, 1916–1919.
• Emin, Hamdullah. “Arıcılığa Dair.” Çiftçiler Derneği Mecmuası 7 (1 Nisan 1917).
• Emin, Hamdullah. “Çiftçi Takvimi.” Çiftçiler Derneği Mecmuası 6 (1 Mart 1917).
• Emin, Hamdullah. “Ziraatin Millet-i İslamiye Üzerine Şer’an Dahi Farz Olduğu.” Çiftçiler Derneği Mecmuası 4 (24 Aralık 1916).
• Ferid, Osman. “Ateşli Pulluklar.” Çiftçiler Derneği Mecmuası 5 (12 Mayıs 1918).
• Mushafi Sabri. “Çiftlik Sahiplerine.” Çiftçiler Derneği Mecmuası 1 (24 Eylül 1916).
• Nadi, Yunus. “Neler Yapalım ki Bizim de Çiftçiliğimiz Yükselsin.” Çiftçiler Derneği Mecmuası 6 (1 Mart 1917).
• Şefik, Osman. “Eski Zaman Çiftçiliği.” Çiftçiler Derneği Mecmuası 4 (1 Şubat 1918).
• Şefik, Osman. “Yeni Zaman Çiftçiliği.” Çiftçiler Derneği Mecmuası 2 (30 Kasım 1917).
• Tayfur, Hüseyin. “Çiftçi Takvimi.” Çiftçiler Derneği Mecmuası 5 (24 Ocak 1917).
• “Çiftçi Konuşması.” Çiftçiler Derneği Mecmuası 2 (30 Kasım 1917).
• “Ziraat ve Sulh.” Çiftçiler Derneği Mecmuası 4 (1 Şubat 1918).
• Nadi, Yunus. “Tavukçuluk.” Çiftçiler Derneği Mecmuası 4 (1 Şubat 1918).
• Asayiş ve Çiftçilerimiz.” Çiftçiler Derneği Mecmuası 11–12 (27 Ağustos 1918).
• Adas, Mic hael B. Machines as the Measure of Men: Science, Technology, and Ideologies of Western Dominance. Ithaca: Cornell University Press, 1989.
• Akagündüz, Seval Yinilmez. “Osmanlı Devleti’nde Okutulan İlk Fizik Ders Kitabı: Usûl-i Hikmet-i Tabiiye (Doğa Felsefesine Giriş)”. Türk Eğitim Tarihi Dergisi 2/2 (2013), 58-77.
• Altın, Hamza. “Klasik Dönem Sonrası Osmanlı’da Bilim”. Bingöl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 9 (2019), 140–157. https://doi.org/10.29029/busbed.659400.
• Altunel, Şeyma. Osmanlı Ziraat Dergilerinden Bir Örnek: Çiftçiler Derneği Mecmuası (1916- 1919). Balıkesir: Balıkesir Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2024.
• Arslan, Fatih. “Encümen-i Dâniş ve Osmanlı Aydınlanması”. Mustafa Kemal Üniversitesi S o s y a l Bilimler Enstitüsü Dergisi 6/11 (2009), 422–441.
• Aybaş, Gözde Cansu. Resimli Ziraat Gazetesi’nin Tasnifi (1905–1906). Aydın: Adnan Menderes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
• Ballı, Ergül. “İttihat ve Terakki’nin Tarım ve Toprak Politikası: Aydın Vilayeti Örneği”. Uluslararası İttihatçılar ve İttihatçılık Sempozyumu Bildiriler Kitabı 3 (2015), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 129-162.
• Bauer, Martin W. “The Evolution of Public Understanding of Science-Discourse and Comparative Evidence”. Science Technolog y and Society 14/2 (2009), 221-240.https://doi.org/10.1177/097172180901400202.
• Bevan, Bronwyn et al. “Broadening Perspectives on Broadening Participation: Professional Learning Tools for More Expansive and Equitable Science Communication”. Frontiers in Communication 5 (August 2020). https://doi.org/10.3389/fcomm.2020.00052.
• Braun, Virginia - Victoria Clarke. “Using Thematic Analysis in Psychology”. Qualitative Research in Psychology 3/2 ( July, 2008), 77–101. https://doi.org/10.1191/1478088706qp063oa.
• Brossard, Dominique - Lewenstein, Bruce ‘‘A Critical Appraisal of Models of PublicUnderstanding of Science: Using Practise to Inform Theory’’, Communicating Science : New Agendas in Communication ed. Lee Ann Kaholr - Patricia A. Stout. New York: Routledge, 2010, 11-39.
• Bucchi, Massimiano - Trench, Brian. “Rethinking Science Communication as the Social Conversation around Science”. Journal of Science Communication 20/03 (May, 2021). https://doi.org/10.22323/2.20030401.
• Budak, Derya Nil. Yeni Bir Akademik Disiplin Olarak Tarımsal İletişim: Türkiye Bağlamında Bir Araştırma. İstanbul: Maltepe Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
• Burns, T. W. et al. “Science Communication: A Contemporary Definition”. Public Understanding of Science 12/2 (April, 2003), 183–202. https://doi.org/10.1177/09636625030122004.
• Canfield, Katherine N. et al. “Science Communication Demands a Critical Approach That Centers Inclusion, Equity, and Intersectionality”. Frontiers in Communication 5 ( January 2020). https://doi.org/10.3389/fcomm.2020.00002.
• Charmaz, Kathy. Constructing Grounded Theory: A Practical Guide through QualitativeAnalysis. Londra: Sage Publications, 2006.
• Civelek, Nilay Kınay – Ertuş, Ayşe. “İslamcılık Panoramasından II.Meşrutiyet Basınına Bir Bakış: Beyânü’l Hak Gazetesi Külliyatı”. Osmanlı Araştırmaları Dergisi 11/1 (Aralık2020), 1–53.
• Cortassa, Carina. “In Science Communication, Why Does the Idea of a Public Deficit Always Return? The Eternal Recurrence of the Public Deficit”. Public Understanding of Science 25/4 (May, 2016), 447–459. https://doi.org/10.1177/0963662516629745.
• Çağlar, Burhan. “Crimean War to Empire’s Fall: The English Periodicals of Late Ottoman Capital”. Media History 30/4 (2024), 442–465. https://doi.org/10.1080/13688804.2024.2366187
• Çağman, Engin. “Ahmet Mithat Efendi’nin ‘Hallu’l-Ukad’ Adlı Eserinde Avrupalı İktisatçılara Yaklaşımı”. Dil ve Edebiyat Araştırmaları/Journal of Language and Literature Studies 18/18 (Ekim 2018), 321–340. https://doi.org/10.30767/diledeara.472632
• Çakan, Işıl. “Mesleki Temsil Arayışları İçinde Çiftçilerin Siyasal Temsiline İlişkin Çabalara Bakış: Osmanlı Çiftçiler Derneği’nden Türkiye Zürra Fırkası’na (1914–1920)”. Recent Period Turkish Studies 1 (Şubat 2013), 28–88.
• Çelik Kesmegülü, Müzeyyen. Edebî Yönden Hazine-i Evrak Dergisinin İncelenmesi. Afyon: Afyon Kocatepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2014.
• Dawson, Gowan – Topham, Jonathan R. “Introduction: Constructing Scientific Communities”. Science Periodicals in Nineteenth-Century Britain: Constructing Scientific Communities. ed. Gowan Dawson et al.. Chicago: University of Chicago Press, 2020, 1-32.
• DeBoer, George E. “Scientific Literacy: Another Look at Its Historical and Contemporary Meanings and Its Relationship to Science Education Reform”. Journal of Research in Science Teaching 37/6 (2000), 582–601.
• Deligöz, Osman. Osmanlı Ziraat ve Ticaret Gazetesi. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2008.
• Demir, Kenan. “Osmanlı Ziraat Dergilerinden Bir Örnek: Ekinci”. Osmanlı Bilimi Araştırmaları 19/1 (Aralık 2017), 54–74.
• Demir, Kenan. “Osmanlı’da Ziraat Dergiciliğine Bir Bakış (1880–1923)”. Journal of Turkish Studies 9/8 (2014), 385–401. https://doi.org/10.7827/turkishstudies.7086.
• Fairclough, Norman. “Critical Discourse Analysis as a Method in Social Scientific Research”. Methods of Critical Discourse Analysis, ed. Ruth Wodak - Michael Meyer,- London: SAGE Publications, 2001, 121–138.
• Finlay, Summer May et al. “From the Margins to the Mainstream: Deconstructing Science Communication as a White, Western Paradigm”. Journal of Science Communication 20/01 (February, 2021). https://doi.org/10.22323/2.20010302.
• García Rodrígez, José María. “Knowledge is Power: Francis Bacon to Michel Foucault”. Neohelicon 28/1 (2001), 109–121. https://doi.org/10.1023/a:1011901104984.
• Gökalp, Emrah. “Türk Milliyetçiliği Söylem(ler)inin Spor Basınında Yeniden İnşası (1990 2002)”. Kültür ve İletişim 10(2) / 20 (Temmuz, 2007), 9–62.
• Gregory, Jane-Miller Steve. “Practical Science Communication”. Handbook of Science Communication, ed. Anthony Wilson. Bristol and Philadelphia: Institute of Physics Publishing, 1998.
• Güran, Tevfik. 19. Yüzyılda Osmanlı Ekonomisi Üzerine Araştırmalar. haz. Derya Önder. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2014.
• Hobson, John M. The Eastern Origins of Western Civilisation. Cambridge: Cambridge University Press, 2004.
• Idahosa, Grace Ese-Osa- Mkhize, Zamambo. “Intersectional Experiences of Black South African Female Doctoral Students in STEM: Participation, Success and Retention”. Agenda 35/2 (2021), 110–122. https://doi.org/10.1080/10130950.2021.1919533.
• Işıl, Yeşim. Bir Aydınlanma Hareketi Olarak Mecmua-i Fünun. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1986.
• Judd, Karina - McKinnon, Merryn. “A Systematic Map of Inclusion, Equity and Diversity in Science Communication Research: Do We Practice What We Preach?”. Frontiers in Communication 6 (October, 2021). https://doi.org/10.3389/fcomm.2021.744365.
• Kago, Grace - Cissé, Mohamed. “Using African Indigenous Languages in Science Engagement to Increase Science Trust”. Frontiers in Communication 6 ( January, 2 022).https://doi.org/10.3389/fcomm.2021.759069.
• Kahan, David. Managing Risk in Farming. Roma: Food and Agriculture Organization of the United Nations, 2008.
• Karaçavuş, Ahmet. Tanzimat Dönemi Osmanlı Bilim Cemiyetleri, Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2006.
• Karaman, Hayrettin vd. Kur’an Yolu Türkçe Meal ve Tefsir 3.Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 2020.
• Khan, Faisal R. “Science Communication in the Muslim World: Challenges and Opportunities”. Journal of Science Communication & Diplomacy 2/1 (2024), 1–5, https://doi.org/10.5281/zenodo.15037937.
• Koç, Erkan. 19. Yüzyılda Osmanlı Devleti’nde Tarım. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2005.
• Koloğlu, Orhan, 1908 Basın Patlaması, İstanbul: Gazeteciler Cemiyeti Yayınları, 2005.
• Lewenstein, Bruce V. “Science Communication in a Diverse World”. Journal of Science Communication 23/05 (August 2024). https://doi.org/10.22323/2.23050401.
• Massarani, Luisa - Merzagora, Matteo. “Socially Inclusive Science Communication”. Journal of Science Communication 13/02 (May 2014). https://doi.org/10.22323/2.13020301.
• Melikoğlu, Gölcü vd. “Baytar Mecmuası / Baytarî Mecmua (1923–1933) Üzerine Bir İnceleme”. Osmanlı Bilimi Araştırmaları 19/1 (Aralık 2017), 75–134.
• Menezes, Sunshine et al. “Making Science Communication Inclusive: An Exploratory Study of Choices, Challenges and Change Mechanisms in the United States from an Emerging Movement”. Journal of Science Communication 2 1/05 ( August 2 022). https://doi.org/10.22323/2.21050203.
• Metcalfe, Jennifer. “Science Communication: A Messy Conundrum of Practice, Research and Theory”. Journal of Science Communication 21/07 (November 2022). https://doi.org/10.22323/2.21070307.
• Miller, Steve. “Science Communication’s Burnt Bridges”. Public Understanding of Science 12/1 (2003), 105–108. https://doi.org/10.1177/0963662503012001412.
• Orthia, Lindy. “Strategies for Including Communication of Non-Western and Indigenous Knowledges in Science Communication Histories”. Journal of Science Communication 19/02 (March 2020). https://doi.org/10.22323/2.19020202.
• Önsoy, Rıfat. “Osmanlı İmparatorluğu’nun Katıldığı İlk Uluslararası Sergiler ve Sergi-i Umumi-i Osmani (1863 İstanbul Sergisi)”. BELLETEN 47/185 (Ocak 1983), 195-236.
• Özkan, Keskin. “Osmanlı İmparatorluğu’nda Modern Ziraat Eğitiminin Yaygınlaşması: Ankara Numune Tarlası ve Çoban Mektebi”. OTAM Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi 28 (Şubat 2010), 8 7–106. https://doi.org/10.1501/otam_0000000557.
• Rasekoala, Elizabeth. “Responsible Science Communication in Africa: Rethinking Drivers of Policy, Afrocentricity and Public Engagement”. Journal of Science Communication 21/04 ( June 2022). https://doi.org/10.22323/2.21040301.
• Rasekoala, Elizabeth. Race and Sociocultural Inclusion in Science Communication: Innovation, Decolonisation, and Transformation. UK: Bristol University Press, 2025.
• Rauchfleisch, Adrian - Schäfer, Mike S. “Structure and Development of Science Communication Research: Co-Citation Analysis of a Developing Field”. Journal of Science Communication 17/03 (September 2018). https://doi.org/10.22323/2.17030207.
• Saldana, Johnny. The Coding Manual for Qualitative Researchers. 3rd ed. London: SAGE Publications, 2015.
• Secko, David M. et al. “Four Models of Science Journalism”. Journalism Practice 7/1 (2013), 6 2 – 80. https://doi.org/10.1080/17512786.2012.691351.
• Sherard, Max K. - Azevedo, Flávio S. “A Method for the Critical Analysis of Science Communication Texts”. International Journal of Science Education Part B 13/4 (March 2023), 328–344. https://doi.org/10.1080/21548455.2023.2179378.
• Soydan Hasan. Zirai Matbuat. III. Cilt. Ankara: Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, Eğitim Yayım ve Yayınlar Dairesi Başkanlığı, 2015.
• Sturgis, Patrick - Allum, Nick. “Science in Society: Re-Evaluating the Deficit Model of Public Attitudes”. Public Understanding of Science 13/1 ( January 2004), 55–74. https://doi.org/10.1177/0963662504042690.
• Sürgevil, Sabri. “İttihat ve Terakki’den Milli Mücadele’ye”. Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi 1/2 (Haziran 1992), 329–338.
• Şah, Ufuk. “Eleştirel Söylem Analizi: Temel Yaklaşımlar”. Kültür Araştırmaları Dergisi 7 (Aralık, 2020), 210–231. https://doi.org/10.46250/kulturder.819362.
• Şeker, Necmettin. “Hz. Peygamber’in Hadislerinde Koruyucu Hekimlik: Hacamat Örneği”. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2 1 ( Mart 2 013), 156-188.
• Tayeebwa, William et al. “Theories and Models of Science Communication”. CABI eBooks. 14–22, 2022. https://doi.org/10.1079/9781789249675.0002.
• The British Essayists: Rambler. London: J. Richardson and Company, 1823. Uçar, Yusuf. Osmanlı Ziraat ve Ticaret Gazetesinin Transkripsiyonu ve Değerlendirmesi (Mayıs– Temmuz 1913). Kilis: Kilis 7 Aralık Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, 2017.
• Uybadın, Aynülhayat. “16. Yüzyıl Seyahat Yazınında Osmanlı’yı Görmek: Dernschwam Ve Busbecq’in Karşılaştırmalı Etnografisi”. Kadim 9 ( Nisan 2 025), 7 1-96. https://doi.org/10.54462/kadim.1641863.
• Uzun, Ahmet. “19. Yüzyıl Osmanlı Tarımına İlişkin Çalışmalar”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 1 (Mayıs 2003), 205-218.
• van Dijck, José - Poell, Thomas. “Understanding Social Media Logic”. Media and Communication 1/1 (August 2013), 2–14. https://doi.org/10.17645/mac.v1i1.70.
• Vurgun, Ayşegül. “II. Abdülhamit Döneminde Zirai Eğitim Hamlesi: Hüdavendigar Hamidiye Ziraat Ameliyat Mektebi ve Numune Çiftliği”. Selçuk Türkiyat 51 (Nisan 2021), 83 - 114.
• Wodak, Ruth. “The Discourse-Historical Approach”. Methods of Critical Discourse Analysis, ed. Ruth Wodak – Michael Meyer. London: Sage, 2001, 63–94.
• Yakışık, Necdet. “İlim ve İrfan Aşiyanı Medreseler”. Medrese Geleneği ve Modernleşme Sürecinde Medreseler ed. Fikret Gedikli, 502–520. Muş: M.Ş.Ü. Yayınları, 2013. Yay, Büşra. Osmanlı Ziraat ve Ticaret Nevsâli: Transkripsiyon ve Tahlili. İstanbul: İstanbul Medeniyet Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Yazan, Özlem. “19. yy. Sonlarında Osmanlı Tarım İşletmelerinde Yönetim ve Muhasebe Uygulamaları: ‘Çiftlik İdaresi’ Örneği”. Accounting and Financial History Research Journal 9 (Eylül 2 018), 280–332.
• Yıldız, Fatih - Hassan, Mehmet Şahin. “Bilim İletişimi Bağlamında Öncü Bir Dergi: Yeni Adam”. İnif E-Dergi 8/1 (Mayıs 2023), 132–153 https://doi.org/10.47107/inifedergi.1146739.
• Yıldız, Halil. “II. Meşrutiyet Dönemi Din ve Modernleşme Tartışmaları: Sebilürreşad Dergisi ve İslam Mecmuası Örneği”. Journal of Turkish Studies 13/ 2 (2018), 107–126. https://doi.org/10.7827/turkishstudies.13185.
• Yıldız, Özgür. “II. Abdülhamid Döneminde Zirai Eğitime Bir Bakış”. Journal of Turkish Studies 7/4 (2012), 3273–3289. https://doi.org/10.7827/TurkishStudies.3710.
• Yurtoğlu, Bilal. “Mecmûa-ı İber-i İntibâh ve Osmanlı Popüler Bilim Dergileri Arasında İlk Polemikler”. Osmanlı Bilimi Araştırmaları 23/1 ( 2022), 1 03–125. https://doi.org/10.26650/oba.998466.
• Yurtoğlu, Bilal. “Osmanlının Üçüncü Popüler Bilim Dergisi Mir’ât”. Dört Öge 21 (Haziran 2 022), 1–38.
• Yüksel, Özlem. “Osmanlı Türkiye’sinde Yayımlanmış Bir Çiftçilik Dergisi: Felâhat (1913 1919)”. Osmanlı Bilimi Araştırmaları 24/1 (2023), 165–197. https://doi.org/10.26650/oba.1189043.