Geo-Political Fragmentation Caused By The Rivalry Between The Shaybanids And The Baburids (1500-1599)

Yıl 2024, , 33 - 57, 02.07.2024

Abdulkadir Macit

https://doi.org/10.55805/kadimsbd.1476330

Öz

In Islamic history, the 16th century is remarkable for the emergence of new orders in Muslim societies. In this century, three great states, namely the Ottomans, Safavids and Baburids, and khanates such as the Uzbeks and Kazakhs emerged in the lands of the Timurids. These new orders have brought to the fore new areas of conflict and a multi-dimensional competition between them. In this competition, it created a blockade especially between the Safavids, Ottomans-Shaybanids, Ottomans-Baburids and Shaybanids-Baburids, and created a geo-political break between Eastern Islam on Iran-Azerbaijan-Basra and Ottoman Western Islam. Due to this rupture, the mobility and flow of people-society, information-idea and goods-commerce among Eastern Islam began to be blocked. In this study, it has been revealed that the rivalry between the Shaybanids and the Baburids among Eastern Islam was especially aimed at obtaining the legacy of the Timurids. Therefore, this study has investigated that all these conflicts centered in Transoxiana-Khorasan-Indian Subcontinent are the disintegration of political, geographical, commercial, scientific and cultural integrity, especially in Eastern Islam. In this way, the roots of the stagnation and contraction, the results of which we have directly observed in Muslims within a few centuries, will be made obvious, based on the example of the struggle between the Shaybanids and the Baburids.

Anahtar Kelimeler

History, Islamic History, Shaybanids, Baburids, Transoxiana, Khorasan, Indian Subcontinent.

Şeybânîler ve Bâbürlüler Rekabetinin (1500-1599) Meydana Getirdiği Jeo-Politik Parçalanma

Öz

İslam tarihinde 16. yüzyıl Müslüman toplumlarda yeni siyasal düzenlerin ortaya çıkması itibariyle dikkat çekicidir. Bu yüzyılda Osmanlılar, Safevîler ve Bâbürlüler şeklinde üç büyük devlet ve Timurluların özellikle Mâverâünnehir ve Türkistan topraklarında Özbekler ve Kazaklar gibi hanlıklar ortaya çıkmıştır. Bu yeni düzenler, beraberinde yeni çatışma alanlarını ve aralarında çok boyutlu bir rekabeti ön plana çıkarmıştır. Bu rekabette özellikle Şeybâniler-Bâbürlüler mücadelesi İslam dünyasının doğusunda bulunan Mâverâünnehir, Horasan ve Hint Alt Kıtası arasında jeo-politik bir kopuş meydana getirmiştir. Bu kopuş sebebiyle Şark İslam’ı arasında insan-toplum, bilgi-fikir ve mal-ticaret hareketliliği ve akışı tıkanmaya başlamıştır. Bu çalışmada Şark İslam’ı arasında bulunan Şeybânîler ile Bâbürlülerin rekabetinin özellikle Timurluların mirasını elde etmeye yönelik meydana geldiği ortaya konulmuştur. Dolayısıyla bu çalışma Mâverâünnehir-Horasan-Hint Alt Kıtası merkezli yaşanan tüm bu çatışmaların özelde Şark İslam’ında siyasî, coğrafî, ticarî, ilmî ve kültürel bütünlüğün parçalanması olduğunu tahkik etmiştir. Bu sayede Müslümanlarda sonuçlarını doğrudan birkaç yüzyıl içinde gözlemlediğimiz durağanlaşma ve daralmanın kökenleri Şeybânîler ve Bâbürlüler mücadele örnekleminden hareketle aşikar hale getirilmiş olacaktır.

Anahtar Kelimeler

Tarih, İslam Tarihi, Şeybânîler, Bâbürlüler, Mâverâünnehir, Horasan, Hint Alt Kıtası.

Kaynakça

• Ahmedov, Böribay. el-Arab ve’l-İslâm fî Uzbekistân Târîh-u Âsya’l-Vustâ min Eyyâmi’l-Üsrü’l-Hâkimeti hatte’l-Yevm. Arapça’ya çev. Zâhidullah Menruf. Beyrut: Şeriketü’l Matbuat li’t-Tevzi ve’n-Neşr, 1992.
• Aka, İsmail. “Zünnûn Argun”. İslam Ansiklopedisi. 13/656-658. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1986.
• Alam, Muzaffar. “Trade, State Policy And Regional Change: Aspects Of Mughal-Uzbek Commercial Relations, 1550-1750”. Journal of the Economic and Social History of the Orient. 37/202-227. Leiden: E. J. Brill, 1994.
• Alpargu, Mehmet. “Türkistan Hanlıkları”. Türkler Ansiklopedisi. ed. Hasan Celal Güzel vd. 8/229-312. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002.
• Anonim. Âlem Ârâ-yı Safevî. haz. Yadullah Şükri. Tahran: İntişârât-ı İttilâat, 1363.
• Bâbür, Zahîrüddîn Muhammed. Bâbürnâme (Bâbur’un Hatıratı). 3 Cilt. Doğu Türkçesinden çev. Reşit Rahmeti Arat. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1970.
• Bayur, Yusuf Hikmet. Hindistan Tarihi. Ankara: TTK, 1947.
• Bıyıktay, Halis. Timurlular Zamanında Hindistan Türk İmparatorluğu. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1991.
• Burton, Audrey. Bukharans A Dynastic, Diplomatic and Commercial History 1550-1702. İngiltere: Curzon Press, 1997.
• Çıkılı, Deniz. Kayıp Kıtanın Keşfi Hindistan Yazıları. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2023.
• Çınar, Gülay Karadağ. Safevî-Özbek Siyasî İlişkileri ve Osmanlı’nın Tesiri (1524-1630). Afyonkarahisar: Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2011.
• Demir, Hami. Bâbürlü Devleti'nde Hümâyûn Dönemi. Sakarya: Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Yeniçağ Tarihi Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, 2017.
• Deniz, Şefaattin vd. (ed.). Hint Alt Kıtası’nda Tarih Kaynakları ve Tarihyazımı. İstanbul: Fikir Kitap, 2024.
• Duğlat, Mirza Haydar. Tarih-i Reşidi. thk. Abbas Kulî Ğaffârî Ferd. Tahran: İntişarât-ı Mîrâs-ı Mektûb, 1383.
• Farooqi, Naimur Rahman. Bâbürlü-Osmanlı İlişkileri: Bâbürlü Hindistanı ile Osmanlı İmparatorluğu Arasındaki Politik ve Diplomatik İlişkiler Üzerine Bir İnceleme (1556-1748). çev. Mehmet Akif Erdoğdu. İstanbul: Selenge Yayınları, 2023.
• Fisher, Michael H. Bâbürlüler: Hindistan’da Bir Türk İmparatorluğu. çev. M. Fatih Çalışır. İstanbul: Kronik Yayıncılık, 2020.
• Fournieau, Vincent. “Özbek Fethi: Orta Asya Türk Toplulukların ve Siyasî İktidarların Teması”. X. Türk Tarih Kongresi Bildirileri. 3/803-809. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1991.
• Grammont, Jean-Louis Bacqué. “Bir Osmanlı Vesikasına Göre Orta Asya’da 1510’da Cereyan Eden Olaylar”. VII. Türk Tarih Kongresi, Bildiriler Kitabı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1972.
• Grenard, Fernand. Bâbür. haz. Orhan Yüksel. Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı, 1971.
• Gündoğdu, Abdullah. “Şîbân Han Sülalesi ve Özbek Ulusunun Teşekkülü”. Türkler Ansiklopedisi. ed. Hasan Clal Güzel vd. 8/606-615. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002.
• Hafız Taniş İbn Mir Muhammed Buhârî. Şerefnâme-i Şâhî. Sâzmân-ı Esnâd ve Kitâbhâne-i Millî Cumhûr-ı İslâm-i İran. Tahran: İntişarât-ı Bahş-i İranşenâsi, 1983.
• Hândemîr, Gıyaseddin b. Hamidüddinü’l-Hüseynî. Târîh-i Habîbü’s-Siyer Fî Ahbârı Efrâd-ı Beşer. haz. Celaleddin Hümaî. Tahran: İntişârât-ı Hayyam, 1380.
• Hayit, Baymirza. Türkistan: Rusya ile Çin Arasında. Ankara: Otağ Yayınevi, 1975.
• Hazar, Mehmet. Hermann Wambery Buhara Yahud Maveraünnehr Tarihi Özbek Türkçesi (Transkribsiyon-Dil Özellikleri-Sözlük). Malatya: İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1994.
• Holzwarth, W. “The Shaybanids and the Khan Princedoms”. Islam Art and Architecture. ed. Markus Hatstein- Peter Delius. Cologne: Konemann, 2002.
• Huncî, Fazlullah b. Ruzbehân. Mihmânnâme-i Buhara (Târîh-i Padişahî Muhammed Şeybânî). haz. Menuçehr Sutude. Tahran: İntişarât-ı İlmî ve Ferhengî, 1384.
• İsfahanî, Muhammed Yusuf Vâle-i. Holdeberrîn (Iran Der Devre-yi Safevîye). haz. Mir Haşim Muhaddis. Tahran: İntişârât-ı Movkufat, 1372.
• Kafalı, Mustafa. “Şîbân Han Sülalesi ve Özbek Ulusu”. Atsız Armağanı. haz. Erol Güngör ve Mustafa Kafalı. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 1976.
• Khan, Iqtidar A. “İnter-State Relation (1500-1850)”. History of Civilization of Central Asia. 5/ . Paris: Unesco Publishing, 2003.
• Kılıç, Nurten. Siyasal Kültürde Değişim: Şeybânî Han ve Özbek Siyasal Oluşumu: 1500-1510. Ankara: A. Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1999.
• Kılıç, Nurten. “XVI. Yüzyıl Avrasya Dünyasında Bölgesel Birlik ve Çeşitlilik Osmanlı, Özbek, Safevî ve Hint-Bâbürlü İmparatorlukları: Bütünsel Bir Yaklaşım”. Osmanlı. 1/431-432. Ankara: Semih Ofset, 1999b.
• Kırca, Umut. Nadir Şah Döneminde Afşarlıların Bâbürlüler ve Türkistan Hanlıkları ile İlişkileri (1736-1747). İstanbul: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Genel Türk Tarihi Programı, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• Konukçu, Enver. “Bâbürlüler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi.4/400-404. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1991.
• Köprülü, M. Fuat. “Bâbür”. İslam Ansiklopedisi. 2/181-183. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1979.
• Kutgan, Muhammed Yar bin Arap. Musahharü’l-Bilâd, (Târîh-i Şeybânîyân). haz. Nadir Celalî. Tahran: İntişarât-ı Mîrâs-ı Mektûb, 1385.
• Macit, Abdulkadir. Şeybânî Özbek Hanlığı (1500-1599). Genişletilmiş 2. Baskı. Ankara: İLEM Yayınları, 2023. Mahmud b. Emir Vâlî Belhî. Bahru’l-Esrâr fî Menâkibu’l-Ahbâr. haz. Hâkim Muhammed Said vd. Karaçi: Historikal Sosayeti, 1984.
• McChesney, Robert D. “Central Asia in the 10th-12th/16th-18th Centuries”. Encyclopædia Iranica, 5/2/176-193. Erişim: 30 Nisan 2024. http://www.iranicaonline.org/articles/central-asia-vi
• Mirza Şems Buharayî. Târîh-u Buhara, Hokand ve Kâşğar der şerh-i hükümrânî Emir Mir Haydar der Buhara, Muhammed Ali Han der Hokand ve Cihangir Hace der Kaşgar. haz. Muhammed Ekber Aşık. Tahran: İntişarât-ı Ayne-i Mîras, 1377.
• Moosvi, S. “Southern Central Asia”. History of Civilizations of Central Asia, Development in contrast: from the sixteenth to the mid-nineteenth century. 5/397-412. ed. Chahryar Adle vd. Paris: Unesco Publishing, 2003.
• Muhammed Hakîm Han. Muntehabu’t-Tevârîh. tsh. Yâyûî Kâvâherâ ve Kûîçî Hânedâ. Tokyo: İntişarât-ı Müessese-i Mutâlaât Ferhenghâ ve Zebânhâ-yı Âsyâ ve Âfrîkâ, 2009.
• Münşî, İskender Bey. Âlem Ârâ-yı Abbasî. haz. M. İ. Rıdvanî. Tahran: İntişârât-ı Dünya-yı Kitâb, 1377.
• Münşî, Muhammed Yusuf. Tezkire-i Mukîm Hânî Siyeri Târîh-i Ferhengî ve İctimâî Mâverâünnehir der ahd-i Şeybânîyân ve İşterhâniyân. tsh. ve thk. Fereşte Sarrâfân. Tahran: İntişarât-ı Mirâs-i Mektûb, 1961.
• Özcan, Azmi. “Hint-Türk (Babürlü-Osmanlı) İlişkilerinin Tarihyazımına Yansımaları”. Hint Alt Kıtası’nda Tarih Kaynakları ve Tarihyazımı. ed. Şefaattin Deniz vd. İstanbul: Fikir Kitap, 2024.
• Özcan, Azmi. “Kandehar”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 24/293-294. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2001.
• Richards, John F. Bâbür Türk İmparatorluğu: Tarih, Kültür, Teşkilat. çev. Yasin Tekin. İstanbul: Selenge Yayınları, 2021.
• Rumlu, Hasan Bey. Âhsenü’t-Tevârîh. 2 Cilt. haz. Abdu’l-Hüseyin Nevaî. Tahran: İntişârât-ı Esâtîr, 1384.
• Seyfi Çelebi. L’Ouvrage de Seyfi Çelebi, Historian Ottoman du XVI e Siecle. ed. J. Matuz. Paris: Institut Français d'archeologi, 1968.
• Şahin, H. Hilal. Hindistan’da Türk Rönesans’ı Ekber Şah ve Dîn-i İlâhî’si. İstanbul: Selenge Yayınları, 2020.
• Şahin, H. Hilal. “Ekber Şah Döneminde (1542-1605) Tarih Kaynakları ve Tarihyazıcılığı”. Hint Alt Kıtası’nda Tarih Kaynakları ve Tarihyazımı. 251-280. ed. Şefaattin Deniz vd. İstanbul: Fikir Kitap, 2024.
• Togan, Zeki Velidi. Bugünkü Türkili ve Türkistan Yakın Tarihi. İstanbul: Enderun Kitabevi, 1981.
• Togan, Zeki Velidi. “Hândmîr”. İslâm Ansiklopedisi. 5/1/210-211. İstanbul: Millî Eğitim Basımevi, 1987.
• Togan, Zeki Velidi. Umumî Türk Tarihi’ne Giriş. İstanbul: Enderun Kitabevi, 1985.
• Türkoğlu, İsmail. “Şeybânîler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 39/45-47. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2010.
• Vambery, Arminius Hermann. History of Bokhara from the Earliest Period Down to the Present: Composed for the First Time After Oriental Known and Unknown Historical Manuscripts. Londra: Kraus Reprint Corporation, 1979.
• Vasıfî, Zeyneddîn Mahmud. Bedâyiu’l-Vekâyî. haz. Aleksandır Bolderof. Tahran: İntişârât-ı Bünyâd-ı Ferheng-i İran, 1349.