ABDULHADİ EL-ARAŞKÎ VE “TEFSÎRU SURETİ LOKMÂN” ADLI ESERİNDE YER VERDİĞİ HADİSLER

Yıl 2019, Cilt: 3 Sayı: 1, 39 - 64, 26.06.2019

Ali Karakaş

Öz

Tarih boyunca büyük medeniyetlere beşiklik eden
Diyarbakır ve çevresi, İslami ilimler alanında da pek çok âlimin yetiştiği
münbit bir yerdir. Çünkü İslâm tarihi boyunca Diyarbakır çevresindeki
medreselerin bunda büyük etkisi olmuştur. Badıkî aşiretinin Araşkî kolundan olan
Abdülhadi Kaya el-Araşkî (ö. 1420/2000), bu medreselerde yetişmiş önemli bir
âlimdir. O, 1926 yılında Diyarbakır’ın Kulp ilçesinin Araşka köyünde doğmuştur.
İlköğrenimini babası Molla Halit’ten alan Araşkî, yörenin çeşitli
medreselerinde zamanın önde gelen âlimlerinden ders almıştır. Ardından o,
çeşitli köylerde ve daha sonra Diyarbakır’ın şehir merkezide yaşamış ve çok
sayıda talebe yetiştirmiştir. Araşkî, 2000 yılında Diyarbakır’da vefat ederek
meşhur Mardin Kapı mezarlığında defnedilmiştir. Defni esnasında onun telkinini
okuyan Emekli Müftü Molla Abdülbari, 
mezarının başında cemaate dönerek onun ilmi literatürdeki derinliği
hakkında şu cümleyi söylemiştir: “Biz, şu anda bir âlimi değil, aynı zamanda
yaşayan canlı bir kütüphaneyi kaybetmiş bulunuyoruz.” Muttaki ve âlim
olan Araşkî, geride pek çok ilmi eser de bırakmıştır. Onun eserlerinin çoğu,
hala basılmamış, el yazması halindedir. Çeşitli eserleri yazan Araşkî,
hadislere ayrı bir önem vermiştir. Onun yazmış olduğu şu iki risalesi, doğrudan
hadis ile ilgilidir: “Hadis Tahrici ile
İlgili Risale”, “Günümüzde
Peygamberimiz (s.a.v.)’in Hadisleriyle Nasıl Amel Edilir, Kaç Tane Şart ve
Kayıt Vardır ve Bu Şart ve Kayıtlar Nelerdir? Konularının Yer Aldığı Risale”.
Ayrıca o, “Tefsîru Sûreti Lokmân”
adlı kitabında da pek çok hadise yer vermiştir. Bu makalemizde, onun hadis
konusu ile ilgili olan bu iki risalesini kısaca tanıttıktan sonra, onun “Tefsîru Sûreti Lokmân” adlı kitabında
yer verdiği bazı hadislerin senet ve metin tenkidi üzerinde duracağız. Kur’ân
okumanın faziletii ihsan, anne baba hakkı ve mefâtîhu’l-ğayb ile ilgili
hadisler, bu hadislerin başında gelmektedir.

Anahtar Kelimeler

Diyarbakır, Abdülhadi Kaya el-Araşkî, Tefsiru Sûreti Lokman, Hadis

Kaynakça

• AĞIRMAN, Cemal, “Müksirûn”, DİA, XXXI, ss.534, İstanbul 2006.
• AHTERÎ, Mustafa b. Şemsuddin el-Karahisârî (ö1310), “adele”, Ahterî Kebîr, Dersaadet 1310.
• ATEŞ, Süleyman, Yüce Kur’ân’ın Çağdaş Tefsiri, Yeni Ufuklar Neşriyat, I-XII, İstanbul tsz.
• ATSIZ, Burhan, “Diyarbakır Medrese Ulemasından Abdulhâdî Kaya Araşkî’nin Hayatı ve Eserleri”, Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi,cilt: 4, sayı: VIII, ss. 67-87, Diyarbakır 2012.
• ARAŞKÎ, Abdülhadi, Hulâsatu’l-Beyân fi Hakîkati’l-İslam ve İnsâniyyeti’l-İnsân, el-Mektebetu’lİslamiyye, Diyarbakır 1970.
• – Tefsîru Sureti Lokman, el-Mektebetu’l İslamiyye, Diyarbakır 1970.
• – Bir Meclis ve Tek Lafızla Gerçekleşen Üç Talak Meselesi ile İlgili Risale, basılmamış el yazması.
• – Borçların İadesi ile İlgili Risale, basılmamış el yazması.
• – el-Menhecu’l-Mubîn fî Tahkîki’t-Tasavvufi’l-İslamî ve Hakîkati Turuki’s-Sûfiyyeti’l-Muslimîn, basılmamış el yazması.
• – Hadis Tahrici ile İlgili Risale, basılmamış el yazması.
• – Araşkî, Günümüzde Peygamberimiz (s.a.v.)’in Hadisleriyle Nasıl Amel Edebiliriz? Bu konuda Kaç Tane Şart ve Kayıt Vardır ve Bu Şart ve Kayıtlar Nelerdir? Konularının Yer Aldığı Risale, basılmamış el yazması.
• AYDINLI, Abdullah, Hadis Istılahları Sözlüğü, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, İstanbul 2012.
• AYNÎ, Bedruddin Ebû Muhammed Mahmud b. Ahmed (ö. 855/1451), Umdetu’l-Kârî Şerhu Sahîhi’l-Buhârî, Dâru’l-Fikr, I-XVI, Beyrut 2002.
• AZÎMABÂDÎ, Ebû Abdirrahmân Şerefi’l-Hak Muhammed Eşref es-Sadîkî,(ö. 1329/1911), Avnü’l-Ma’bûd Şerhu Süneni Ebî Dâvûd, Darü’l-Feyhâi, I-XIV, Dımaşk 2013.
• A’ZÂMÎ, M. Mustafa, “Buhârî, Muhammed b. İsmâil”, DİA, VI, ss. 368-372, İstanbul 1992.
• – İlk Devir Hadis Edebiyatı, trc. Hulusi Yavuz, İz Yayıncılık, İstanbul 1993.
• BAYLER, Şehmus, “Melle Abdu’l-Hadî el-Araşki”, Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi, cilt: 3, sayı: V, ss. 140-148, Diyarbakır 2011.
• BİRIŞIK, Abdülhamit, “Medrese”, DİA, XXVIII, ss. 333-333, Ankara 2003.
• BOZKURT, Nebi, “Medrese”, DİA, XXVIII, ss. 323-327, Ankara 2003.
• BUHÂRÎ, Muhammed b. İsmail b. İbrahim b. el-Muğire (ö. 256/870), el-Câmiu’s-Sahih, Daru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, Beyrut tsz.
• BROCKELMANN, Carl, Târîhu’l-Edebi’l-Arabî, trc. Mahmut Fehmi Hicâzî, nşr. el-Hey’etu’l-Mısriyyetu’l-Âmme li’l-Kitab, I-XVII, Mısır 1993.
• – “Buhârî”, İslâm Ansüklopedisi, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul 1978.
• DÂRİMÎ, Ebû Muhammed Abdullah b. Abdirrahmân (ö. 255/869), Sünenu’d-Dârimî, thk. Mustafa Dîb el-Buğâ, Dâru’l-Mustafa, I-II, Dımaşk 2011.
• DOĞAN, Hüseyin, “Medrese Geleneği ve Modernleşme Sürecinde Medreseler”, Makâlât, sayı: VI, cilt:1, ss. 7-26, Rize 2013.
• ÇAĞLAYAN, Harun, “Medreseler Geleneği ve Medreseleşme Sürecinde Medreseler”, Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi, sayı: XI, ss. 156-182, Diyarbakır 2014.
• ÇAKAN, İsmail Lütfi, Hadis Edebiyatı, İFAV, İstanbul 2013.
• ÇAKIN, Kamil, “Kuteybe b. Said”, DİA, XXVI, ss.491-492, Ankara 2002.
• ÇELEBİ, İlyas, “Mugayyebât”, DİA, XXX, ss. 374-375, İstanbul 2005.
• EBÛ DÂVÛD, Süleyman b. Eşas es-Sicistânî el-Ezdî (ö. 275/888), Sünenü Ebî Dâvûd, thk. Muhammed Muhtiddin Abdülhamid, el-Mektebetü’l-İslâmiyye, I-IV, İstanbul tsz.
• EZHERÎ, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed b. el-Ezher el-Herevî (ö. 370/980), Tehzîbu’l-Luğa, thk. Ahmed Abdurrahman Muhaymir, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, I-XII, Beyrut 2004.
• GOLDZİHER, İgnazhe, Muslim Studies, trc. C.R. Barber - Samuel Miklos Stern, London 1971.
• – “Ebû Hüreyre”, İslâm Ansiklopedisi, Milli Eğitim Basım Evi, IV, ss. 32, İstanbul 1977.
• GÜRÂNÎ, Şemsuddin Ahmed b. İsmail b. Osman b. Muhammed (ö. 893/1488), “el-Kevserü’l-Cârî ilâ Riyâdi Ehâdîsi’l-Buhârî”, thk. Ahmed İzzu İnâye, Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, I-XI, Beyrut 2008.
• HALİL B. AHMED, el-Ferâhîdî (ö. 170/786), Kitabu’l-Ayn, thk. Abdulhamid Hendâvî, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, I-IV, Beyrut 2003.
• HATİPOĞLU, Haydar, Sünen-i İbn Mâce Tercemesi ve Şerhi, Kahraman Yayınları, I-X, İstanbul 2012.
• HATİBOĞLU, İbrahim, “Şu’be b. Haccâc”, DİA, XXXIX, ss.224-226, İstanbul 2010.
• ITR, Menhecü’n-Nakd fî Ulûmi’l-Hadis, Darü’l-Hadis, Beyrut 1992.
• İBN HACER, Ahmed b. Ali b. Hacer el-Askalânî (ö. 852/1448), Fethu’l-Bârî Şerhu Sahîhi’l-Buhârî, el-Mektebetu’l-Asriyye, I-XV, Beyrut 2005.
• – Hedyu’s-Sârî Mukaddimetu Fethi’l-Bârî el-Mektebetu’l-Asriyye, Beyrut 2005.
• – Tehzîbu’t-Tehzîb, thk. Mustafa Abdulkadir Ata, Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, I-XII, Beyrut 1994.
• – Takribü’t-Tehzîb, thk. Halil Me’mûn Şîhâ, Darü’l-Ma’rife, I-II, Beyrut 2001.
• İBN HANBEL, Ahmed b. Muhammed (ö. 241/855), Müsned, I-XXX, Beyrut tsz.
• İBN KESÎR, İsmail (ö. 774/1372), Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azîm, Daru’l-Kalem, I-IV, Beyrut tsz.
• – el-Bâisu’l-Hasis Şerhu İhtisâri Ulûmi’l-Hadis, thk. Ahmed Muhammed Şakir, Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut 1994.
• İBN MÂCE, Ebû Abdillah Muhammed b. Yezid el-Kazvînî (ö. 273/886), Sünen, İsa el-Bâbî el-Halebî ve Şurekâuh, I-II, Mısır tsz.
• İBN MANZÛR, Cemaluddin Muhammed b. Mukerrem (ö. 711/1311), Lisânu’l-Arab, Dâru Sadr, I-XVIII, Beyrut 2014.
• İBN SA’D, Ebû Abdillah Muhammed (ö. 230/844), et-Tabakâtü’l-Kübra, Daru Sadr, I-VIII, Beyrut 2014.
• İPŞİRLİ, Mehmet, “Medrese”, DİA, XXVIII, ss. 327-333, Ankara 2003.
• İSFAHÂNÎ, Hüseyin b. Muhammed b. el-Mufaddal er-Rağıb, (ö. 425/ 1033), Müfredâtu Elfâzi’l-Kur’ân, thk. Safvân Adnân Dâvûdî, ed-Dâru’ş-Şâmiyye, Beyrut 2011.
• KAHRAMAN, Hüseyin, "İtikâdî Düşünce ve Mezhep Mensubiyetinin Hadislerin Değerlendirilmesine Etkisi", Uludağ Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, cilt: 14, sayı: 2, Bursa 2005.
• KANDEMİR, M. Yaşar, “Abdullah b. Ömer b. Hattâb” DİA, I, ss.126-128, İstanbul 1988.
• – “Ebû Hüreyre”, DİA, X, ss. 160-167, İstanbul 1994.
• KARAKAŞ, Ali, “Oksidentalizmde Etik Değerler”, Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi, Akader, yıl: 13, sayı: 26, ss. 175-200, Diyarbakır 2015.
• – Hadis Oksidentalizmi ve Fuat Sezgin, Ensar Neşriyat, İstanbul 2017.
• KÂSIMÎ, Muhammed Cemâluddîn, Kavâidu’t-Tahdîs min Funûni Mustalahi’l-Hadîs, thk. Muhammed Behçet el-Baytar, Daru’n-Nefâis, Beyrut 1987.
• KASTALANÎ, Şehâbuddin Ebu’l-Abbas Ahmed b. Muhammed (ö. 923/1517), İrşâdu’s-Sârî li Şerhi Sahîhi’l-Buhârî, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, I-XV, Beyrut 2012.
• KESKİN, Halife, İslâm Düşüncesinde Kader ve Kaza, Beyan Yayınları, İstanbul 1997.
• KİRMâNÎ, Şemsuddin Muhammed b. Yusuf b. Ali b. Said (ö. 787/1384), Şerhu’l-Kirmânî alâ Sahîhi’l-Buhârî, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, I-XV, Beyrut 2010.
• KOÇYİĞİT, Talat, “Sünnet”, Hadis Terimleri Sözlüğü, Rehber Yayıncılık, Ankara 1992.
• – Hadis Tarihi, Türkiye Diyânet Vakfı Yayınları, Ankara 2011.
• KÖSE, Saffet, “İbn Vehb”, DİA, XX, ss. 441-442, İstanbul 1999.
• KURTUBÎ, Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed el-Ensârî (ö. 671/1272), el-Câmi’ li Ahkâmi’l-Kur’ân, Daru’l-Kutubi’l-Arebî, I-XX, Beyrut 2006.
• LUVİS, Ma’lûf el-Yesûî (ö. 1367/1947), el-Muncid fi’l-Luğati ve’l-A’lâm, Daru’l-Meşrik, Beyrut 1986.
• MALİK, Ebû Abdillah b.Enes (ö. 179/795), el-Muvatta, Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, I-II, Beyrut tsz.
• MÂVERDÎ, Ebu’l-Hasan Ali b. Muhammed b. Habib (ö. 450/1058), en-Nuketu ve’l-Uyûn, thk. es-Seyyid Abdulmaksûd b. Abdirrahim, Dârü’l-Kutubi’l-İlmiyye, I-VI, Beyrut 2012.
• MÜSLİM, Ebü’l-Hüseyn b. el-Haccâc el-Kuşeyrî en-Nisâbûrî (ö. 261/874), Sahihu Müslim, Dâru İbn Hazm, Beyrut 1998.
• NAZLIGÜL, Habil, Hadiste Metin İnşası ve Metin İnşası Açısından Cibril Hadisi Rivayetleri, Laçin Yayınları, Kayseri 2005.
• NESÂÎ, Ebû Abdirrahman b. Şuayb (ö. 303/915), Sünenü’n-Nesâî, Şirketu Mektebe ve Matbaati Mustafa el-Bâbî el-Halebî, I-VIII, Mısır 1964.
• NEVEVÎ, Muhyiddin Ebû Zekeriya Yahya b. Şeref (ö. 676/1277), el-Minhâc Şerhu Sahîh-i Müslimi’bni’l-Haccâc, thk. Rıdvan Câmi’ Rıdvân, el-Mektebetu’s-Sakâfî li’n-Neşri ve’t-Tevzî’, I-XVIII, Kahire 2001,
• – Tehzîbü’l-Esmâ ve’l-Luğât, thk. Abdeh Ali Kûşk, Dâru’l-Feyhâ, I-III, Dımaşk 2006, NASIF, Mansûr Ali, et-Tâc el-Câmiu li’l-Usûl fî Ehâdîsi’r-Resûl, Dâru İhyâi’l-Kutubi’l-Arabiyye, Mısır 1961.
• RAMEHURMÛZÎ, Ebû Muhammed el-Hasan b. Abdirrahman, el-Muhaddisu’l-Fâsıl Beyne’r-Râvî ve’l-Vâî, thk. Muhammed Accac el-Hatib, Daru’l-Fikr, Beyrut 1971.
• SÂBÛNÎ, Muhammed Ali, (ö. 1436/2015), eş-Şerhu’l-Muyesser li Sahîhi’l-Buhârî el-Musemma ed-Dureru ve’l-Leâlî bi Şerhi Sahîhi’l-Buhârî, el-Mektebetu’l-Asriyye, I-V, Beyrut 2014.
• – Fethü’l-İlâhi’l-Mün’im fî Şerhi Sahîhi Müslim, editör: Ahmet Oğuz, Kalkan Matbaacılık, Ankara tsz.
• SALİH, Subhi, Hadis ilimleri ve Istılahları, trc. Yaşar Kandemir, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara 1986.
• SEVGİ, Abdülkerim, Abdulhâdî el-Araşkî ve Tefsîru Sûreti Lokman Adlı Eseri, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Diyarbakır 2017.
• SEZGİN, M. Fuat, Buhârî’nin Kaynakları Hakkında Araştırmalar, Otto Yayınları, Ankara 2012.
• TAŞKÖPRÜZADE, Ahmed Efendi, Mevzûâtu’l-Ulûm, trc. Kemaleddin Muhammed Efendi, İstanbul 1313.
• TABERÎ, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr (ö. 310/922), Camiu’l-Beyân an Te’vîli Ayi’l-Kur’ân, thk. Mahmud Şakir, Dâru İbn Hazm, I-XXX, Beyrut 2013.
• TATLI, Bekir, Cibril Hadisi ve İslâm Düşüncesine Yansımaları, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 2015.
• – “Modern Hadis Tenkit Üslubu Üzerine – Cibril Hadisi İle İlgili Temelsiz Bir Eleştirinin Eleştirisi”, Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, cilt: 10, sayı: 1, ss. 67-84, Adana 2010.
• TOPALOĞLU, Bekir, “İslâm”, DİA, XXIII, ss.5-10, İstanbul 2001.
• TUĞ, Salih, “Ebû Hayseme, Züheyr b. Harb”, DİA, X, ss.151, İstanbul 1994.
• TURGAY, Nurettin, “Abdulhadi el-Araşkî ve Tefsiru Sureti Lokman Adlı Eseri”, Uluslararası Silvan Sempozyomu, Artuklu Üniversitesi Yayınları, ss. 408-414, İstanbul 2012.
• ÜNAL, Yavuz, Hadisin Doğuş ve Gelişim Tarihine Yeniden Bakış, Ensar Neşriyat, İstanbul 2010.
• YAZIR, Elmalılı Muhammed Hamdi (ö. 1361/1942), Hak Dini Kur’ân Dili, sadeleştiren: M. Nur Çetin vdğ., Çelik-Şura, I-X, İstanbul tsz.
• YILDIRIM, Celal, İlmin Işığında Asrın Kur’ân Tefsiri, Anadolu Yayınları, I-XIV, İzmir 1991.
• YİĞİT, İsmail, “Osman”, DİA, XXXIII, ss. 438-443, İstanbul 2007.
• ZEBÎDÎ, Muhibbuddin Ebu’l-Feyz Muhammed Murtaza, Tâcu’l-Arûs min Cevâhiri’l-Kâmûs, Mısır 1306.
• ZEYDAN, Abdulkerim ve Abdulkahhar Davud Abdullah, Ulûmu’l-Hadîs, Müessesetü’r-Risâle, Dımeşk 2011.
• ZEYDAN, Corci, İslâm Medeniyeti Tarihi, trc. Zeki Megâmiz, Üçdal Neşriyat, I-V, İstanbul 1978.