17. ve 18. YÜZYILLARDA OSMANLI MISIR HAC GÜZERGÂHI- KAHİRE’DEN MEKKE’YE HAC MENZİLLERİ

Yıl 2020, Cilt: 4 Sayı: 2, 39 - 63, 25.12.2020

Şerife Eroğlu Memiş

Öz

Mısırlı Müslümanlar ve haclarını Mısır üzerinden gerçekleştiren diğer ülkelerden Müslümanlar, haccın farz kılındığı 630 senesinden itibaren, zarûrî sebepler dışında, Mekke’ye, kuzeyden Sina Çölü’nü aşan rotayı takip ederek Kahire-‘Akabe-Mekke güzergâhı üzerinden ulaşmışlardır. Tarihi süreçte çeşitli nedenlerle zaman zaman değişen bu güzergâh, 1517 yılında Yavuz Sultan Selim’in Mısır, Suriye ve Hicaz seferleri sonrası Osmanlı hakimiyetine girmiştir. Hac, Osmanlı Devleti için dünyevi otoritesini ve İslam dünyasının en önemli gücü olma rolünü her yıl ifade etmenin bir aracıydı. Bu nedenle de Harameyn-i Şerifeyn’in hizmetkârı olan Osmanlı sultanları, haccın iyi işlemesini hem hac güzergâhlarının güvenli bir şekilde kullanılması hem de İstanbul ve Kahire’den yola çıkan surrelerin Mekke’ye güvenli bir şekilde ulaşmasını güvence altında tutma kaygısını hep taşıdılar. Bu bağlamda çalışma, Osmanlı döneminde Mısır hac yolu güzergâhı ve Kahire-Mekke arası hac menzillerini Nâbî’nin Tuhfetü’l-Harameyn’i ile Bosnalı Muhlis’in Delîlü’l-Menâhil ve Mürşidü’l-Merâhil adlı manzum hac seyahatnâmelerine referansla incelemeyi amaçlamaktadır. Bunun için öncelikle Mısır hac yolu güzergâhının tarihi süreçte değişiminden kısaca bahsedilecektir. İkinci bölümde, Osmanlı yönetimi döneminde hac organizayonu çerçevesinde Mısır hac yolu güzergâhının durumu incelenecektir. Son olarak 17. ve 18. yüzyılda bu güzergâhı takip ederek hacca giden Dîvân kâtibi ve şâir Yusuf Nâbî ile Bosnalı Kadı Mustafa Muhlis’in seyahatnâmelerinden bu güzergâhla ilgili anlatılarına yer verilerek, güzergâhın durumu tespit edilmeye çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

hac,, menzil,, Mısır, hac seyahatnâmesi, Osmanlı Tarihi

Kaynakça

• Armağan, A. Latif, “XVIII. Yüzyılda Hac Yolu Güzergâhı ve Menziller (Menâzilü’l-Hacc)”, Osmanlı Araştırmaları, XX, İstanbul 2000, s.73-118.
• Atalar, Münir, Osmanlı Devleti’nde Surre-i Hümâyûn ve Surre Alayları, Diyanet İşleri Başkanlığı Yay., Ankara 1991.
• Bakhit, Muhammad Adnan, The Ottoman Province of Damascus in the Sixteenth Century, Librairie du Liban, Beirut 1982.
• Bilkan, Ali Fuat, “Nâbî’nin sanat çevreis ve sanatçı dostları, Yedi İklim, 65 (Ağustos 1995).
• Buzpınar, Ş, Tufan, “Surre”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 37, İstanbul 2009, s. 567-569.
• Barbir, Karl, Ottoman Rule in Damascus, 1708-1758, Princeton University Press, Princeton 1980.
• Coşkun, Menderes, “Stations of the Pilgrimage Route From Istanbul to Mecca via Damascus on the Basis of the Menâzilü’t-Tarîk ilâ Beyti’llâhi’l-‘Atîk by Kadrî (17th century),” Osmanlı Araştırmaları, XXI, İstanbul 2001, s. 307-322.
• Coşkun, Menderes, Bosnalı Muhlis’in Manzum Seyahatnamesi Delîlü’l-Menâhil ve Mürşidü’l-Merâhil, Fakülte Kitabevi, Isparta 2007.
• Coşkun, Menderes, Manzum ve Mensur Osmanlı Hac Seyahatnameleri ve Nâbî’nin Tuhfetü’l-Harameyn’i, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara 2002.
• Çetin, Cemal, “İşlevleri ve Özellikleri Bakımından Konya Menzilleri (XVII-XVIII. Yüzyıllar)”, Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S. 21, s. 295-344.
• Doğan, Esra “Osmanlı-İran Hac Yolları Sisteminde Fonksiyonları Yönüyle Konya-Ilgın ve Kirmanşah-Sahne Menzilleri”, I. Ulusal Ilgın Sempozyumu Bildirileri, s. 282-286.
• Ergün, Saddeddin Nüzhet, Türk Şairleri, 1, İstanbul 1936.
• Erol, Burak Gani, “Memlûkler Zamanında Mısır Hac Güzergâhı-Kâhire’den Mekke’ye Uzanan Kutsal Yolculuk”, Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 16(2019), s. 305-306.
• Erol, Burak Gani, “Memlukler Zamanında Mısır Mahmili”, İstanbul Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türkiyat Mecmuası 29/1 (2019), s. 63-65.
• Evliyâ Çelebi, Seyahatnâme, C. 10 (1672–1680), Devlet Matbaası, Istanbul, 1935, s. 393-405.
• Faroqhi, Suraiya, Hacılar ve Sultanlar, (1517-1638), Tarih Vakfı Yurt Yay., İstanbul 1995.
• Güler, Mustafa, “XVIII. Asırda Hac Yolunun Güvenliği Kapsamında Ürdün’deki Menziller ve Kaleler”, Yeni Türkiye, C. 22, S. 85, s. 704-711.
• Güler, Mustafa, Osmanlı Devletinde Haremeyn Vakıfları (16. Ve 17. Yüzyıllar), Çamlıca Yayınları, İstanbul 2011.
• Gürdoğan, Nazif, “Üsküdar’ı Kabe Toprağı Kılmak”, Üsküdar Sempzoyumu I, Bildiriler, C.1, s. 243-246.
• Halaçoğlu, Yusuf, Osmanlı İmparatorluğunda Menzil Teşkilatı ve Yol Sistemi, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, İstanbul 1982.
• Hourani, Albert, Arap Halkları Tarihi, İletişim Yay., 5. Baskı, İstanbul 2005.
• Jomier, Jacques, “Mahmel”, The Encyclopedia of Islam, Brill, Leiden 1991, s. 146-47.Mikhail, Alan, “Anatolian Timber and Eygptian Grain: Things That Made the Ottoman Empire”, Early Modern Things, Objects and Their Histories, 1500-1800, yay. Haz. Paula Findlen, Routledge, New York 2013, s. 274-93.
• Mikhail, Alan Nature and Empire in Ottoman Eygpt: an Environmental History, Cambridge University Press, 2011, s. 113-22.
• Mikhail, Alan, Osman’ın Ağacı Altında: Osmanlı İmparatorluğu, Mısır ve Çevre Tarihi, çev. Seda Özdil, Türkiye İş Bankası Kültür Yay., İstanbul 2019.
• El-Moudden, Abderrahmane, “The ambivalence of rihla: community integration and self-definition in Moroccan travel accounts, 1300-1800,” in Muslim Travellers: pilgrimage, migration, and the religious imagination, eds. Dale F. Eickelman and James Piscatori Routledge, London 1990, s. 69-84.
• Orhonlu, Cengiz, Osmanlı İmparatorluğunda Derbend Teşkilatı, Eren Yay., İstanbul 1990.
• Özuygun, Ali Rıza ve Şefika Yapıcı, “Bosnalı Hacı Yusuf Livnjak’ın Hac Seyahatnamesi”, Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, (1), 2004, s. 36-74.
• Pakalın, Mehmed Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, Cilt I, MEB Yay., İstanbul 2004, s. 425.
• Rafeq, Abdul-Karim, “Damascus and the Pilgrim Caravan,” in Modernity and Culture: From the Mediterranean to the Indian Ocean, eds., Leila Fawwaz and Christopher A. Bayly, Columbia University Press, New Yok 2002, s. 130-43.
• Raymond, Andre, Osmanlı Döneminde Arap Kentleri, Çev: Ali Berktay, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1995.
• Sak, İzzet ve Cemal Çetin, “XVII. ve XVIII. Yüzyıllara Osmanlı Devleti’nde Menziller ve Fonksyionları: Akşehir Menzilleri Örneği”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S. 16, s. 179-221.
• Shaw, Stanford J., The Financial and Administrative Organization and Developmetn of Ottoman Eygpt, 1517-1798, Princeton 1962.
• Tok, Özen, “Osmanlı Döneminde Mağrib Hacıları ve Mısır Hac Kafilesi”, Osmanlı Döneminde Mağrib ve Batı Akdeniz Milletlerarası Kongre Tebliğleri, Rabat 12-14 Kasım, IRCICA, İstanbul 2009, s. 153-169.
• Turay, Esra Doğan, “Anadolu Hac Güzergâhı: Antakya Menzili”, Kadim Akademi Sosyal Bilimler Dergisi, C. 1, S. 2, 2017, s. 109-124.
• Tütüncü, Mehmet, “İstanbul-Kudüs-Mekke Hac Yolunun İzmit Güzergâhı Üzerine”, Uluslar arası Kara Mürsel Alp ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu, Bildiriler II, Kocaeli Büyükşehir Beledeiyesi, Kocaeli 2020, s. 989-1000.
• Uslu, Özge, 1144 numaralı Kudüs-i Şerif surre defteri (M. 1620-21/H. 1030) (Transkripsiyon-değerlendirme), Kırklareli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Bölümü, Kırklareli 2019, s. 21-22.
• Utku, Nihal Şahin, Çöl, Gemi ve Tacir, Kızıldeniz, Klasik Yay., İstanbul 2012.
• Uzunçarşılı, İ. Hakkı, Mekke-i Mükerreme Emirleri, II. Baskı, Ankara 1984.
• Yağcı, Zübeyde G., “Hac ve Askeri Yol Üzerinde Bir Menzil”, Çukurova Araştırmaları Dergisi, C.1, S. 1, s. 58-74.
• Yaşayanlar, İsmail “Hac Yolunda Bir Durak: Şâm-ı Şerîf Süleymaniye Külliyesi”, Kanuni Sultan Süleyman Döneminde Bursa, ed. Bucu Kurt, Gaye Kitabevi, Bursa 2019, s. 536-547.