Hakkârili Nasturilerin Osmanlı Merkez Otoritesi İle İlişkileri

Yıl 2021, Cilt 5, Sayı 2, 84 - 108, 28.12.2021

İbrahim ÖZCOŞAR Mehmet Sabri DENİZ

Öz

Nasturi Kilisesinin patriklik merkezi, 16. yüzyılın başlarından itibaren Osmanlı Devleti’nin hâkimiyet sahasında yer almaya başlamıştır. Katolik misyonerlerin müdahalesi sonucu oluşan kilisedeki bölünme ile beraber Mar Şimun unvanlı Nasturi patrikleri, önce Diyarbakır’ı daha sonra Siirt’teki Mar Yakup Manastırı’nı ve 17. yüzyılın başından itibaren ise günümüz Hakkâri şehir merkezi yakınlarındaki Koçanis köyünü 20. yüzyılın başına kadar kalıcı ikametgâh (patriklik merkezi) olarak kullanmaya başladılar. Kabaca üç asır boyunca Osmanlı Devleti’nin hâkimiyet sahasında yer almasına rağmen Hakkâri Nasturi Kilisesinin ve mensupları olan Hakkârili Nasturilerin millet sistemi bağlamında Osmanlı merkez otoritesi ile ilişkilerinin ne düzeyde olduğu hususu literatürde tartışmalı bir konu başlığıdır. Bu çalışmanın amacı Hakkârili Nasturilerin Osmanlı merkez otoritesi ile ilişkilerini ve konu ile ilgili tartışmaları Osmanlı arşiv vesikaları üzerinden açıklığa kavuşturmaktır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Devleti, Nasturiler, Hakkâri

Kaynakça

• Devlet Arşivleri (BOA), A.DVNS.GMC.d (Şurût-ı Milel-i Muhtelife Defterleri) No: 1.
• Devlet Arşivleri (BOA), HR.SYS, Dosya No: 2819, Gömlek No: 7.
• Devlet Arşivleri (BOA), İ.MSM, Dosya No: 48, Gömlek No: 1229.
• Devlet Arşivleri (BOA), İ.MSM, Dosya No: 49, Gömlek No: 1238.
• Devlet Arşivleri (BOA), İ.MSM, Dosya No: 82, Gömlek No: 2351.
• Devlet Arşivleri (BOA), MŞH.ŞSD.d, Defter No: 3828, s. 6.
• Devlet Arşivleri (BOA), MVL, Dosya No: 569, Gömlek No: 129.
• Devlet Arşivleri (BOA), Y.EE, Dosya No: 38 Gömlek No: 69.
• Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, Def‘a: 1, Tab‘hâne-i Amire, İstanbul, 1263.
• Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, Def‘a: 2, İstanbul, 1264.
• A. Frazee, Charles, Katolikler ve Sultanlar Kilise ve Osmanlı İmparatorluğu 1453 - 1923, Çeviren: Cemile Erdek, Küre Yayınları, İstanbul 2009.
• Akbal, Fazıla, “1831 Tarihinde Osmanlı İmparatorluğunda İdarî Taksimat ve Nüfus”, Belleten, Türk Tarih Kurumu Basımevi, C. XV, S. 60, 1951, s. 617-628.
• Akgündüz, Ahmet, Osmanlı Kanunnameleri ve Hukuki Tahlilleri, 4. Kitap Kanuni Devri Kanunnameleri, 1. Kısım Merkezi ve Umumi Kanunnâmeler, Fey Vakfı Yayınları, İstanbul 1992.
• Albayrak, Kadir, “Nesturiler ve Nesturi Kilisesi”, Demokrasi Platformu, Yıl 2, S. 8, Güz 2008, s. 241-246.
• Albayrak, Kadir, Keldanîler ve Nasturîler, Vadi Yayınları, Konya 1997.
• Anzerlioğlu, Yonca, Nasturiler, Tamga Yayıncılık, Ankara 2000.
• Aprim, Frederick, Asurlular, Çeviren: Vedii İlmen, Yaba Yayınları, İstanbul 2008.
• Atiya, Aziz Suryal, Doğu Hıristiyanlığı Tarihi, Çev. Nurettin Hiçyılmaz, Doz Yayınları, İstanbul, 2005.
• Averyanov, P. İ., Osmanlı İran Rus Savaşlarında Kürtler, Çev. İbrahim Kale, 1.Baskı, Avesta Yayınları, İstanbul 2010.
• Barkan, Ömer Lütfi, “H. 933-934 (M. 1527-1528) Mali Yılına Ait Bir Bütçe Örneği”, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, C. 15, S. 1-4, 1954, s. 251-329.
• Baykara, Tuncer, Anadolu’nun Tarihi Coğrafyasına Giriş I, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara 1988.
• Bruinessen, Martin Van, Ağa, Şeyh, Devlet, Çev. Banu Yalkut, İletişim Yayınları, İstanbul 2006.
• Cuinet, Vital, La Turquie D’Asie Gêographie Administrative Statisique Descriptive et Raisonnêe De Chaque Province De L’Asıe-Mineure, Vol. 2, Paris 1891.
• Çelik, Mehmet, Süryani Tarihi I, Ayraç Yayınevi, Ankara 1996.
• Çelik, Tuma, “Nasturiler ve 1924 Nasturi Sürgünü”, Mardin Tebliğleri, Ed. Emre Ayvaz, Altuğ Yılmaz, Hrant Dink Vakfı Yayınları, İstanbul 2013, s. 233 - 241.
• Dabağyan, Levon Panos, Türkiye Ermenileri Tarihi, IQ Kültür Sanat Yayıncılık, 4. Baskı, İstanbul 2005.
• Demirci, Kürşad, Nesturi Hristiyanlık ve Antakya Teolojisi, Ayışığıkitapları, İstanbul 2018.
• Doru, Nesim, Doğu’dan Batı’ya Süryaniler Felsefe ve Çeviri Geleneği, Dipnot Yayınları, Ankara 2007.
• Emecen, Feridun M., Yavuz Sultan Selim, Kapı Yayınları, İstanbul 2016.
• Fortescue, Adrian, The Lesser Eastern Churches, London 1913.
• Gaunt, David, Katliamlar, Direniş, Koruyucular: I. Dünya Savaşında Doğu Anadolu’da Müslüman-Hıristiyan İlişkileri, Çev. Ali Çakıroğlu, İstanbul 2007.
• Göyünç, Nejat, “Diyarbekir Beylerbeyliği’nin İlk İdarî Taksimatı”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, C. 23, 1969, s. 223-34.
• Hoca Sadettin Efendi, Tacü’t-Tevarih, Haz. İsmet Parmaksızoğlu, Kültür Bakanlığı Yayınları, C.4, İstanbul 1979.
• İdris-i Bidlîsî, Selim Şah-nâme, Haz. Hicabi Kırlangıç, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 2001.
• Joseph, John, The Nestorians and Their Muslim Neighbors, Princeton University Press, New Jersey 1961.
• Kenanoğlu, M. Macit, Osmanlı Millet Sistemi Mit ve Gerçek, Klasik Yayınları, İstanbul 2004.
• Kyle, Richard, “Nestorius: The Partial Rehabilitation of a Heretic”, Journal of The Evangehcal Theological Society,32/1, 1989, s. 73-83.
• Layard, Austen Henry, Ninova ve Kalıntıları, Çev. Zafer Avşar, Avesta Yayınları, İstanbul 2000.
• Masters, Bruce, Christians and Jews in the Ottoman Arab World: The Roots of Sectarianism, Cambridge University Press, New York 2001.
• Matfiyef, Konstantin Petroviç, Asurlar ve Modern Çağda Asur Sorunu, Çev. Vahap Kelat, Kaynak Yayınları, İstanbul 1996.
• Galletti, Mirella, Kürdistan Hristiyanları, Çeviren: Heval Bucak, Avesta Yayınları, İstanbul 2016.
• Molitor, Joseph, Kildaniler ve Doğu Süryani Kilisesi, Çeviren: Erol Sever, Yaba Yayınları, İstanbul 2004.
• Murre-van den Berg, Hendrika Lena, “The Patriarchs of the Church of the East from the Fifteenth to Eighteenth Centuries,” Hugoye: Journal of Syriac Studies, Vol. 2.2, Beth Mardutho: The Syriac Institute and Gorgias Press, 1999, s. 146-164.
• Nikitine, Basil, “Nestûrîler”, İslâm Ansiklopedisi, C. 9, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, Eskişehir 1997, s. 207-212.
• Ortaylı, İlber, “Osmanlılar’da Millet Sistemi”, İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, C. 30, İstanbul 2005, s. 66-70.
• Özcoşar, İbrahim, “Osmanlı’da Hristiyan Cemaatler Arası İlişkiler: Ermeni-Süryani Örneği”, Mukaddime, C. 5, S. 2, 2014, s. 1-14.
• Özcoşar, İbrahim, “Papalığın Müdahalesi ve Süryani Kiliselerinde Bölünme: Keldanî. ve Süryani Katolik Patriklikleri”, Süryaniler ve Süryanilik I, Hazırlayanlar: Ahmet Taşğın, Eyyüp Tanrıverdi, Canan Seyfeli, Orient Yayınları, Ankara 2005, s. 219-244.
• Özcoşar, İbrahim, Bir Yüzyıl Bir Sancak Bir Cemaat 19. Yüzyılda Mardin Süryanileri, Beyan Yayınları, İstanbul, 2008.
• Özdemir, Bülent Süryanilerin Dünü Bugünü I. Dünya Savaşı’nda Süryaniler, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2014.
• Pakalın, Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, Milli Eğitim Basımevi, C. 1, İstanbul, 1983.
• Petroviç Matfiyef, Konstantin, Asurlar ve Modern Çağda Asur Sorunu, Çeviren: Vahap Kelat, Kaynak Yayınları, İstanbul 1996.
• Sanjian, Avedis K., The Armenian Communities in Syria under Ottoman Dominion, Harvard University Press, Cambridge-Massachusetts 1965.
• Sevgen, Nazmi, “Kürtler III”, Belgelerle Türk tarihi Dergisi, S. 7, 1968, s. 57-61.
• Seyfeli, Canan, “Keldani Patrikliği’nin İdaresi ve Osmanlı Devlet Salnâmeleri (1847-1918)”, Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi, S. 32, Güz 2018, s. 89-126.
• Silbernagl, Isidor, Verfassung und Gegenwärtiger Bestand Sämtlicher Kirchen des Orients. Eine Kanonistisch-statistische Abhandlung, Ed. Joseph Schnitzer, Regensburg, 1904.
• Smith, Eli and Dwight, H.G.O., Missionary Researches in Armenia, Vol. 2, Boston 1833.
• Soane, E. B., Mezopotamya ve Kürdistan’a Gizli Yolculuk, Çev. Fahriye Adsay, Avesta Yayınları, İstanbul 2007.
• Surma Hanım, Ninova’nın Yakarışı Doğu Asur Kilise Gelenekleri ve Patrik Mar Şamun’un Katli, Çev. Meral Barış, Avesta Yayınları, İstanbul 2015.
• Şeref Han, Şerefname Kürt Tarihi, Çev. Mehmet Emin Bozarslan, Ant Yayınları, İstanbul, 1971.
• Theodore d’Mar Shimun, The History of the Patriarchal Succession of the d’Mar Shimun Family, Xlibris Corporation, USA 2008.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Tarihi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, C. 2, Ankara 1988.
• Vine, Aubrey R., The Nestorian Churches, Indepent Press, London 1937.
• Wigram, W.A. ve Wigram, Edgar T.A., İnsanlığın Beşiği Kürdistan’da Yaşam, Çev. İbrahim Bingöl, Avesta Yayınları, İstanbul 2004.
• Yılmazçelik, İbrahim, XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Diyarbakır (1790-1840) (Fiziki, İdari ve Sosyo-Ekonomik Yapı), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1995.
• Yohannan, Abraham, Mezopotamya’nın Kayıp Halkı Nasturiler, Çeviren: Meltem Deniz, Beybûn, Ankara 2006.