Vakıf Kayıtlarına Göre Tire Behram Kethüda Camii

Yıl 2024, Cilt: 8 Sayı: 2, 77 - 94, 31.12.2024

Merve Kılıç

https://doi.org/10.55805/kadimsbd.1544764

Öz

XV. yüzyılda Osmanlı hâkimiyetine giren Tire, kısa sürede imparatorluğun en gözde şehirlerinden biri olmuştur. Bir Osmanlı şehri olmasında devlet yöneticilerinin kurdukları vakıfların rolü azımsanmayacak derecededir. Devlet ricalinin bazı önemli simaları ekonomik potansiyeli, yönetim merkezi olması, siyasi ve dini sürgünlerin yapılması gibi nedenlerle kazada ikamet etmiştir. Tire’yle olan yaşantıları sebebiyle bunların bir kısmı kazaya ve kamuya hizmet etmek amacıyla vakıflar kurmuşlardır. Bunlardan bir tanesi XVI. yüzyıl Osmanlı vezirlerinden olan Behram Kethüda’dır. Aydın beyi olan Behram Kethüda, Tire’de bir cami yaptırtarak vakfetmiştir. Halk arasında Yeni Camii olarak da bilinen ibadethane, Tire’nin Kurtuluş Mahallesi’nde yer almaktadır.
Bu makalede caminin inşa edildiği XVI. yüzyıldan Cumhuriyet’in ilanına kadar vakfa ait belgeler incelenerek caminin tarihi ele alınmıştır. Hurufat defterleri, şer‘yye sicilleri, muhasebe defterleri, vakfiyeler gibi defter ve belge fonundaki kaynaklar taranarak vakfiyesi bulunmayan caminin görevli kadrosu ve ekonomik yapısı değerlendirilmiştir. Ayrıca çalışmada camiye ilişkin on dokuz adet ilave vakfa yer verilerek bunların camide gördükleri hizmetler tespit edilmiştir. Böylece Tire’nin sosyokültürel tarihine katkı sağlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı, Vakıf, Camii, Tire, Behram Kethüda

Behram Kethüda Mosque Accordıng To Wakf Records

Öz

Tire, which came under Ottoman rule in the XVth century, quickly became one of the most popular cities of the empire. The foundations established by state administrators played a significant role in making it an Ottoman city. Some important figures of the state dignitaries resided in the city due to its economic potential, its position as a center of administration, and its political and religious exiles. Due to their experience with Tire, some of them have established foundations to serve the accident and the public. One of them is Behram Kethüda, one of the XVI. century Ottoman viziers. Behram Kethüda, a Aydın ruler, has been waqf by having a mosque in Tire. The place of worship, also known as the New Mosque among the people, is located in the Kurtuluş Neighborhood of Tire.
In this article, the history of the Behram Kethüda Mosque is examined by analyzing the document belonging to its foundation from the XVIth century, when the mosque was constructed, until the proclamation of the republic. Archival sources such as the hurufat register, şer‘iyye recods, accounting ledgers, and vakfiye were reviewed, and the mosque’s staff and economic structure were evaluated despite the absence of its foundation deed. In addition, the study included nineteen additional foundations for the mosque and the services they saw in the mosque were determined. Thus, it contributed to the sociocultural history of Tire.

Anahtar Kelimeler

Ottoman, Waqf, Mosque, Tire, Behram Kethuda

Kaynakça

• BOA, Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri, Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı. Cevdet Evkaf (C. EV). No. 473, Gömlek No. 23943. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr/Sayfalar/eSatis/BelgeGoster.aspx?ItemId=22312402&Hash=13BBD5BB9CAA0EBEE4BCFADC248CC87B24C935F30705E76E00561A23E2F24355&A=2&Mi=0
• BOA, Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri, Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı. Cevdet Maarif (C. MF). No. 62. Gömlek No. 3090. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr/Sayfalar/eSatis/BelgeGoster.aspx?ItemId=22508986&Hash=3F627CA9A51D2EBFE9B9120D3303FF0FC976504A528001FE4F49089B07A68D16&A=2&Mi=0
• BOA, Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri, Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı. Cevdet Maarif (C. MF). No. 93. Gömlek No. 4604. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr/Sayfalar/eSatis/BelgeGoster.aspx?ItemId=22510501&Hash=0672BF165500D1DFB1F131457B52C539FD5838882DC4E7AC23725EB6CC839ED4&A=2&Mi=0
• BOA, Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri, Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı. Cevdet Maarif (C. MF). No. 7. Gömlek No. 317.-. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr/Sayfalar/eSatis/BelgeGoster.aspx?ItemId=22506212&Hash=69DCFEA1862B544C9CC014FF89DA48502A7914F43B500CFAAD0284F2D8C9DDA0&A=2&Mi=0
• BOA. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri, Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı. Divanı Hümayun Mühimme Defteri (A. (DVNSMHM. d). 1. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr/Sayfalar/eSatis/BelgeGoster.aspx?ItemId=30730681&Hash=B8A000550DD7E7546DE211D82D9F4EFCE85E905650BFC4AE8D3BA7DA5F24E278&A=2&Mi=0
• BOA, Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri, Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı. Evkaf Defteri (EV. d). 10851. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr/Sayfalar/eSatis/BelgeGoster.aspx?ItemId=21500175&Hash=F71A334C0036E0BBA383B3A59D2987FB1D1398DF8C7AD47BBFD4FE92C84EB7BE&A=2&Mi=0
• BOA, Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri, Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı. Evkaf Defter (EV. d). 14075. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr/Sayfalar/eSatis/BelgeGoster.aspx?ItemId=21503399&Hash=DF223032642F6FB99F085EA94590957A2E41D44D4A3DC3969BB67E7901BF8CF1&A=2&Mi=0
• BOA, Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri, Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı. Evkaf Defter (EV. d). 23770. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr/Sayfalar/eSatis/BelgeGoster.aspx?ItemId=21513094&Hash=F0548A0C0AD91E9BCAF86D35862B7E2BE588E5C531B984721153A8BF6B523415&A=2&Mi=0
• BOA, Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri, Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı. Meşihat Arşivi Şer‘iyye Sicil Defteri (MŞH.ŞSC.d). 8260. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr/Sayfalar/eSatis/BelgeGoster.aspx?ItemId=23384297&Hash=E10C5F1121138BA78CC889E720D874409E4CFA124D9AEEF5DEFF0D67D731896B&A=2&Mi=0
• BOA, Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri, Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı. Meşihat Arşivi Şer‘iyye Sicil Defteri (MŞH.ŞSC.d). 8268. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr/Sayfalar/eSatis/BelgeGoster.aspx?ItemId=23384300&Hash=96BC4445FF4D862B6D12ABDEF56FF923A7E32337C03301107A52FEFFB290B057&A=2&Mi=0
• BOA, Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri, Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı. Meşihat Arşivi Şer‘iyye Sicil Defteri (MŞH.ŞSC.d). 8282. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr/Sayfalar/eSatis/BelgeGoster.aspx?ItemId=23384319&Hash=85A296C4AE1E8FB46864D21CE0AF1213AFF0B04EA563F8577A0C2720F4F346F6&A=2&Mi=0
• BOA, Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri, Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı. Meşihat Arşivi Şer‘iyye Sicil Defteri (MŞH.ŞSC.d). 8283. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr/Sayfalar/eSatis/BelgeGoster.aspx?ItemId=23384320&Hash=2EB7059E559565F952270B0FEEC2AA855A704169E46B410E46ABDD7D8A2088F7&A=2&Mi=0
• BOA, Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri, Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı. Meşihat Arşivi Şer‘iyye Sicil Defteri (MŞH.ŞSC.d). 8296. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr/Sayfalar/eSatis/BelgeGoster.aspx?ItemId=23384333&Hash=FA72CAA79BF75AEE255018920E4025454343E24F4E59DE9A0926CA282579DC38&A=2&Mi=0
• BOA, Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri, Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı. Meşihat Arşivi Şer‘iyye Sicil Defteri (MŞH.ŞSC.d). 8305. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr/Sayfalar/eSatis/BelgeGoster.aspx?ItemId=23384342&Hash=772CD6C6E43DF666933FDED096D01AD8F61E4D3BCFEA1F8B7F4C9491F8BFA3D6&A=2&Mi=0
• BOA, Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri, Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı. Meşihat Arşivi Şer‘iyye Sicil Defteri (MŞH.ŞSC.d). 8330. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr/Sayfalar/eSatis/BelgeGoster.aspx?ItemId=23384367&Hash=4A57FE26ED712A84300132DD802D5810F7B195487590C17F34E81EBE616A78CC&A=2&Mi=0
• BOA, Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri, Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı. Meşihat Arşivi Şer‘iyye Sicil Defteri (MŞH.ŞSC.d). 8344. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr/Sayfalar/eSatis/BelgeGoster.aspx?ItemId=23384381&Hash=7381EDB57B5B234856F713ECF94653742EBEF24540D51BC156231CDF488E3A51&A=2&Mi=0
• VGMA, Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi. Defter (d). 480.
• VGMA, Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi. Defter (d). 578.
• VGMA, Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi. Defter (d). 2988.
• VGMA, Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi. Defter (d). 2990.
• VGMA, Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi. Hurufat Defterleri (HRF.d). 539.
• VGMA, Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi. Hurufat Defterleri (HRF.d). 541.
• VGMA, Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi. Hurufat Defterleri (HRF.d). 568.
• VGMA, Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi. Hurufat Defterleri (HRF.d). 1075.
• VGMA, Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi. Hurufat Defterleri (HRF.d). 1093.
• VGMA, Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi. Hurufat Defterleri (HRF.d). 1094.
• VGMA, Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi. Hurufat Defterleri (HRF.d). 1100.
• VGMA, Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi. Hurufat Defterleri (HRF.d). 1138.
• VGMA, Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi. Hurufat Defterleri (HRF.d). 1144.
• VGMA, Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi. Hurufat Defterleri (HRF.d). 1158.
• Akgündüz, Ahmet. “İcareteyn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. XXI/389-391. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Altun, Ara. “Behram Paşa Camii”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. V/356-357. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Armağan, A. Munis. Devlet Arşivlerinde Tire. İstanbul: Bilkar Bilge Karınca Matbaa, 2003.
• Başaran, Mehmet. “Tire’de Bulunan Camiler, Temettuat Defterlerine Göre Görevliler ve Mal Varlıkları”. Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi III/VIII (1998), 359-383.
• Erdoğan, Meryem Koçan. “XVI. Yüzyılda Halep’te Bir Osmanlı Vakfı: Behram Paşa Külliyesi”. Türk Kültürü İnceleme Dergisi XXII (2010), 1-26.
• Erdoğru, M. Akif. Kanuni Sultan Süleyman Devri Aydın İli Evkaf Defteri (Metin ve İnceleme). İzmir: Ege Üniversitesi Yayınları, 2016.
• Evliya Çelebi. Evliya Çelebi Seyahatnamesi: Kütahya, Manisa, İzmir, Antalya, Karaman, Adana, Halep, Şam, Kudüs, Mekke, Medine. Haz. Seyit Ali Kahraman. II. Bs. IX/II. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2017.
• Faroqhi, Suraiya. Osmanlı’da Kentler ve Kentliler. III. Bs. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2000.
• Gelibolulu Mustafa Ali. Künhü’l-Ahbar’nda II.Selim, III.Murad ve III.Mehmed Devirleri. Haz. Faris Çerçi. Kayseri: II. Erciyes Üniversitesi Yayınları, 2000.
• Kazıcı, Ziya. Osmanlı’da Vakıf Medeniyeti. İstanbul: Kayıhan Yayınları, 2014.
• Köç, Ahmet. “Osmanlı Devleti’nde Yönetici Sınıfın Hayırseverliği: Ümera ve Ulema Vakıfları Üzerine Bazı Düşünceler”. Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi XIX/XXXV (Temmuz 2016), 303-322.
• Küpeli, Özgür. “Tire Voyvodası Yeğen Mehmed Ağa ve Muhallefatı”. Cihannüma IV/I (Temmuz 2018), 19-33.
• M. Necip. “Tire Asar-ı Hayriyesinden Yeni Cami ve Behram Kethüda”. Yeşil Tire VI (1931), 6-8.
• Mehmed Süreyya. Sicil-i Osmaniye. Haz. Nuri Akbayar. II. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1996.
• Mehmed Süreyya. Sicil-i Osmaniye. Haz. Nuri Akbayar. V. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1996.
• Mete, Zekai. “Tire”. Diyanet İslam Ansiklopedisi. XXXXI 195-197. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Önkal, Hakkı. vd. “Tire Minarelerinin Beylikler ve Erken Osmanlı Dönemi Minareleri Arasındaki Yeri”. Türk Kültüründe Tire II. Ed. Mehmet Şeker vd. 245-259. İzmir: Birleşik Matbaa, 2008.
• Pullukcuoğlu Yapucu, Olcay. “Bir Ticaret Merkezi Olarak Tire”. Tire Araştırmaları Sempozyumu Bildiriler 12-13 Mart 2015. Ed. Mehmet Akif Erdoğru, vd., II: 209-218. İstanbul: Tire Belediyesi Kültür Yayınları, 2016.
• Ülker, Necmi. “Tire Kitabeleri ve Türk Tarihindeki Yeri”. Türk Kültüründe Tire II. Ed. Mehmet Şeker vd., 97-112. İzmir: Birleşik Matbaa, 2008.
• Yılmazçelik, İbrahim. “Osmanlı Hâkimiyeti Süresince Diyarbakır Eyalet Valileri”. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. X/I (2000): 233-287.
• Kürkçüoğlu, Cihat. vd., Şanlıurfa Çarşıları-Hanları ve El Sanatları. Şanlıurfa Belediyesi Başkanlığı Kültür ve sosyal İşler Müdürlüğü Yayınları: Şanlıurfa, 2011.