Mu’tezile’nin İ’câz Algısı ve İ’câzın Teşekkül Sürecine Etki Eden Mu’tezilî Âlimler

Yıl 2024, Cilt: 8 Sayı: 2, 209 - 231, 31.12.2024

Mehmet Mesut Kaplan

https://doi.org/10.55805/kadimsbd.1584196

Öz

Bu çalışmada; Mu’tezile mezhebinin i’câz algısı belirlenmeye çalışılmıştır. Bu bakımdan öncelikle hicri ikinci yüzyılda yaşayan Mu’tezilî âlimlerin i’câz ile ilgili çalışmalarına değinilmiştir. Bu dönemde yaşayan Mu’tezilî âlimlerinin eserleri genel olarak günümüze ulaşmadığı için daha çok üçüncü ve dördüncü yüzyılda yaşayan Mu’tezilî âlimlerinin çalışmalarına ağırlık verilmiştir. Ayrıca i’câz konusunun daha iyi bir şekilde anlaşılabilmesi için öncelikle i’câz ve mûcize kavramları ifade edilmiş ve bu iki kavram arasındaki ilişki, ayetler esas alınarak izah edilmeye çalışılmıştır. Ayrıca, i’câz ilminin doğuşuna sebep olan hususlara ve Müslüman âlimlerin i’câzı temellendirmek için gösterdikleri çabalara, telif ettikleri eserlere değinilmiştir. Bu bağlamda öncelikle erken dönem Mu’tezilî âlimlerinden Vâsıl b. Atâ, Dırâr b. Amr, Ebû Bekr b. Keysân el-Esam ve Bişr b. Mu’temir’in i’câz konusundaki ifadeleri ve eserleri belirlenmiştir. Daha sonra ise Nazzâm, Abbâd b. Süleyman, Câhız, Rummânî ve Kādî Abdülcebbâr’ın bu konuda yaptıkları çalışmalar ifade edilmiştir. Rummânî ve Kādî Abdülcebbâr’ın eserlerinin günümüze ulaşması sebebiyle bu iki âlime daha çok vurgu yapılmıştır. Böylece i’câzü’l-Kur’ân ilminin teşekkül sürecinde katkı sağlayan âlimler belirlenmiş, dolayısıyla i’câz konusunda Mu’tezile mezhebinin etkisi de ifade edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Kelâm, Mu’tezile, İ’câz, Mûcize, Sarfe, Nazm.

Etik Beyan

-

Destekleyen Kurum

-

Teşekkür

-

Mu'tazilite Perception of I'jaz and Mu'tazilite Scholars Affecting the Formation Process of I'jaz

Öz

In this study, the perception of i'jāz of the Mu'tazilite sect was tried to be determined. In this respect, first of all, the works of the first period Mu'tazilite scholars on i'jāz were mentioned. Since the works of Mu'tazilite scholars living in this period have not survived to the present day, the works of Mu'tazilite scholars living in the third and fourth centuries have been emphasized. In addition, for a better understanding of this subject, the concepts of i'jāz and mūjiza were first expressed and the relationship between these two concepts was tried to be explained on the basis of verses. In addition, the issues that led to the emergence of the science of i'jāz al-Qur'ān have been identified and the efforts of Muslim scholars to justify i'jāz and the works writtenby them have been mentioned. In this context, first of all, the statements and works of early Mu'tazilite scholars al-Wāṣil b. Atā, Durrār b. 'Amr, Abū Bakr b. Keysān al-Asam, and Bishr b. Mu'tamir on i'jāz were determined. Then, the works of al-Naẓẓām, ʿAbbād b. Sulaymān, al-Jāḥiẓ, Rummānī, and Qāḍī ʿAbd al-Jabbār on this subject have been stated. Since the works of Rummānī and Qādī 'Abd al-Jabbār have survived to the present day, more emphasis was placed on these two scholars. Thus, the contribution of some scholars in the formation of the science of iʿjāz al-Qurʾān was determined and the Muʿtazilite perception of iʿjāz was tried to be determined.

Anahtar Kelimeler

Kalam, I, Mu, Mûjiza, Sarfe, Nazm

Kaynakça

• Bulut, Halil İbrahim, “Mucize”, TDVİA, İstanbul: DİA, 2005, 30/302-303.
• Cerrahoğlu, İsmail, “Gurerü’l-Fevâid ve Dürerü’l-Kalâid”, TDVİA, İstanbul: DİA, 1996.
• Cerrahoğlu, İsmail, Tefsir Usulü, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2011.
• Drâz, Muhammed Abdullah, En Mühim Mesaj: Kur’an, İstanbul: Işık Yayınları, 2003.
• Ed-Dâvûdî, Şemsüddîn b. Ali, Tabakâtü’l-Müfessirîn, Kahire: 1392.
• El-Câhız, Ebû Osman Amr b. Bahr, Halku’l-Kur’an, (Resâilu’l-Câhız içerisinde), thk. Abdüsselâm Muhammed Harun, Kahire 1979.
• El-Cübbâî, Ebû Alî Muhammed b. Abdülvehhâb b. Sellâm, Tefsîru Ebû Alî el-Cübbâî, thk. Rıdvan es-Seyyid, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 2007.
• El-Eş‘arî, Ebu’l-Hasan, Makâlâtü’l-İslâmiyyîn ve İhtilâfu’l-Musallîn çev. Mehmet Dalkılıç, Ömer Aydın. İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2005.
• El-Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed, İhyâu Ulûmi’d-Dîn, ter. Ahmed Serdaroğlu, İstanbul: Bedir Yayınevi, 1401.
• El-Hımsî, Naim, Fikretü’l-İ’câzü’l-Kur’an minel-Bü’seti’n-Nebeviyye ila Asrina’l-Halis, Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 1980.
• El-İsfahânî, Mahmûd b. Abdurrahman, Ṭavâliʿu’l-envâr min meṭâliʿi’l-enẓâr, İstanbul: ty.
• El-Kattan, Menna Halil, Mebahis fi Ulûmi’l-Kur’an, Riyad: Mektebet’ül-Mearif, 2000.
• El-Umerî, Ahmed Cemal, Mefhumu’l-İ’câzi’l-Kur’an Hatta’l-Karni’s-Sâdisi’l-Hicri, Kahire: Daru’l-Meârif. t.y
• Er-Rafiî, Mustafa Sadık, İ’câzü’l Kur’an vel-belağatü’n-nebeviyye, Beyrut: Darü’l-Erkam, 2004.
• Er-Rummânî, Ebü'l-Hasan Ali b. İsa, en-Nuket fî İ‘câzi’l-Kur’an (Selâsu resâ’il fî İ‘câzi’l-Kur’an içerisinde), nşr.
• M.Halefullah-M.Z. Sellam, Kahire: 1975.
• Ersöz, İsmet, “Kur’an’ın Üslûp ve İ’câzı”, Diyanet Dergisi 23/1 (1987).
• Ez-Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer, Tefsîru’l-Keşşâf an hakâiki gavâmidi’t-tenzîl ve uyûni’l-ekâvîl fî vucûhi’t-te’vîl, tsh. Mustafa Hüseyn Ahmed, Kahire: Dârü’l Turâs, 1947.
• Fîruzâbâdî, Muhammed b. Yakub, el-Kâmûsu’l-muhît, Beyrut: 2003.
• İbn Asâkir, Ebü’l-Kasım Ali b. El-Hasen b. Hibetullâh, Tebyînü Kizbi’l-müfterî fîmâ Nüsibe ile’l-imam Ebi’l-Hasen el-Eş’ari, Beyrut: 1979.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fadl Muhammed Mükrim, Lisânü’l-Arab, Kahire: Beyrut: Dâru’l-Sadr, 1414.
• İbn Nedîm, Muhammed b. İshaken-en-Nedîm, el-Fihrist, çev. Ramazan Şeşen, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2019.
• İbn Teymiyye, Ebu’l-Abbas Takiyüddin, el-Cevabü’s-Sahih li Men Beddele Dine’l-Mesih, thk. Ali b. Hasan b. Nasır Abdulazizi İbrahim el-Âsker, Riyad: Darü’l-Âsime, 1999.
• İbn Teymiyye, Mukaddimetü’t-Tefsîr, Riyad: 1398.
• Kādî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen b. Ahmed el-Hemedânî, el-Muğnî fî ebvâbi’t-tevḥîd ve’l-ʿadl, thk. Muhammed
• Khodor Nabha, Lübnan: Da’rul Kitabu’l İlmiyye, 2012.
• Kādî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen b. Ahmed el-Hemedânî, Müteşâbihu’l-Kur’an, nşr. Adnan Zarzûr, Kahire: 1969.
• Kādî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen b. Ahmed el-Hemedânî, Şerhu’l-usûli’l-hamse, çev. İlyas Çelebi, İstanbul:
• Türkiye yazma eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2013.
• Kādî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen b. Ahmed el-Hemedânî, Tenzihu’l-Kur’an ani’l-Metâin, Beyrut, t.y.
• Kassâb, Velîd, et-Türâsü’n-Nakdî ve’l-Belâğî li’l-Mu’tezile, Devha: Dâru’s-Sekâfe, 1985.
• Koç, M. Akif, “Kur’an’ı Kerim’in İ’câzında Sarfe Nazariyesi”, Yeni Ümit, (Ocak-Mart 1998).
• Muhammed Âbid el-Câbirî, Arap-İslam Kültürünün Akıl Yapısı, trc. Burhan Köroğlu-Hasan Hacak-Ekrem Demirli, İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2000.
• Müslim, Mustafa, Mebahis’ü fi İ’câzi’l-Kur’an, Dimeşk: Dârü’l-Kalem, 2008.
• Okumuş, Mesut, Ulûmu’l-Kur’an, -Kur’an İlimleri-, Ankara: Grafiker Yayınları, 2014.
• Öz, Mustafa “İbnü’l İhşid”, TDVİA, İstanbul: DİA, 2000.
• Öz, Mustafa, “Dırar b. Amr”, TDVİA, İstanbul: DİA, 1994.
• Özdemir, Metin, Mutezile’nin Kur’an Müdafaası, Ankara: Endülüs Yayınları, 2011.
• Öztürk, Mustafa, Kur’an’ın Mu’tezili Yorumu, Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2018.
• Polat, Fethi Ahmet, “Bir İ’câzü’l-Kur’an İddiası: Sarfe”, Marife Dergisi 3 (2003).
• Râfiî, M. Sâdık, İ’câzu’l-Kur’an ve’l-Belâgatü’n-Nebeviyye, Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 2004.
• Serdar, Murat, “Kelam’da Delailu’n-Nübüvve Bağlamında İ’câzu’l-Kur’an Meselesi” Katre, İstanbul İlim ve Kültür Vakfı Yayınları, (2/2016).
• Sevinç, Eyüp “Mu’tezile Ekolünü Belâgata Sevk Eden Muhtemel Faktörler”, Bingöl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 17 (Haziran/2021).
• ultân, Münîr, İ’câzu’l-Kur’an Beyne’l-Mu’tezile ve’l-Eşâira, İskenderiye: Münşeetü’l-Maârif, 1987.
• Yavuz, Yusuf Şevki “İ’câzu’l-Kur’an”, TDVİA, İstanbul: DİA, 2000.
• Yavuz, Yusuf Şevki, “Ebû Bekir Esam”, TDVİA, İstanbul: DİA, 1995.
• Yavuz, Yusuf Şevki, “Sarfe”, TDVİA, İstanbul: DİA, 2009.