İlk Dönem İslâmî İlimlerde Önemli Bir Merkez Tiflis

Yıl 2017, Cilt: 4 Sayı: 8, 73 - 93, 01.07.2017

Ali İpek

https://doi.org/10.17050/kafkasilahiyat.334063

Cited By: 1

Öz

Gürcistan ve buranın idare
merkezi Tiflis, Hz. Osman döneminde (23-35/644-656) Habib b. Mesleme’nin
başında bulunduğu Şam karargâhına bağlı İslâm ordusu tarafından barış yoluyla
fethedilerek, hilâfet idaresine alındı. Tiflis,Müsülmanlar tarafından bir yandan
ordugâh ordu karargâhı olarak kullanılırken diğer yandan bir bölgenin idare
merkezi olmaya devam etmiştir. Habib b. Mesleme, bundan sonra sürdürdüğü fetih
hareketleriyle bu ülkenin tamamına yakın bölümünü İslâm hâkimiyetine kattı
(25-33/645-653).

Gürcistan’da kurulan İslâm
hâkimiyeti, öncelikle Müslümanların burada yerleşmelerinin önünü açtı. İslâm
dininin Gürcüler arasında İslâmiyet’in yayılmaya başlamasıyla, Müslüman
Araplarla Gürcüler arısnda hoş gövrüye dayalı bir hayat tesis edilmiştir. Bu
ülke, İslâmî döneminde, siyaset ve ekonominin başını çektiği kültür
faaliyetlerinde, medeniyet ürünlerinde zenginleşmenin kazanımına kavuştu. 

Fetih sonrası
Gürcistan’daki gelişmelerin önemli bir kısmının da ilmî faaliyetlerde
seyrettiği görülmektedir.  Müslümanların
en yoğun olarak yerleştiği yerlerden biri olan Tiflis, yine bu alandaki
gelişmelerin de öncüsü olmu,  İslâmî
ilimlerin tedrisi açısından zenginlik arz etmeye başlamıştı. Bu merkezdeki
İslâmî ilimlerin temeli,  Kays b. Sa’d
el-el-Ensarî, Abdurrahman b. Cez’ es-Sülemî gibi Sahabî, Tabiîn ve bunları
takip eden ilk tabaka ilim erbabı tarafından atıldı. Tiflis’teki ilmî
zenginliğin önemli bir kaynağını da, burada yerleşen Ehl-i Beyt’e mensup
marifet ehlinin oluşturduğu anlaşılmaktadır. Ehl-i Sünnet yolunun takip
edildiği bu şehirde, Hadis ilminin tedrisi öne çıkıyordu. Tiflis’te Hadis İlmi
tedrisinin öne çıktığı, İslâmî ilimlerin diğer alanları ve farklı bilim
dallarında da , “Tiflisî” nisbesiyle meşhur çok sayıda ilim ehlinin yetiştiği
görülmektedir.

Anahtar Kelimeler

Tiflis, İslâm, İlim, Habib b. Mesleme

Tbilisi As An Important Centre In Early Islamic Sciences

Öz

Georgia and its administrational centre, Tbilisi, was peacefully
conquered and taken under caliphate administration by the Islamic Army led by
Habib ibn Maslama that was dependent on the Headquarters of Damascus in the
time of the Caliph Uthman (23-35/644-656). Tbilisi was selected as an army
headquarters as well as an administrational centre. With the conquest campaigns
that he maintained, Habib ibn Maslama included almost the whole country under
Islamic rule (25-33/645-653).

Islamic domination that was established in Georgia primarily led to
settlement of Muslims here. As Islam began to spread among Georgians, the two
societies began to fuse and a fair life based on mutual tolerance became
possible. In its Islamic period, this country enjoyed an enrichment in cultural
activities and products of civilization based on flourishing politics and
economy.

It is seen that, after the conquest, a significant part of the
developments in Georgia was those that related to science. As one of the places
where Muslims were settled dominantly, Tbilisi pioneered such scientific
developments and began to enrich in terms of the education of Islamic sciences.
The foundation of Islamic sciences in this centre was laid by such Sahabah as
Qais bin S'ad al-Ansarî, such Tabi‘un as Abdur Rahman bin Jaz' al-Sulami and
the first generation of scholars that followed them. It is understood that
another important source of the scholarly richness in Tbilisi was the Marifa
circle that settled here and who were members of the Ahl-Al-Bayt. Education on
the science of Hadith was dominant in the city, where the path of the Ahlus
Sunnah. It is known that many scholars known with their title
"Tiflisî" were grown in Tbilisi in many other branches of Islamic
sciences in addition to Hadith and also in different scientific branches.

Anahtar Kelimeler

Tibilis, Islam, Science, Habib Ibn Maslama

Kaynakça

• Abdu’l-Gafir el-Farisî, el-Hafız Ebu’l-Hasan b. İsmail, (hş.1362/1403 hk.), el-Halkatu’l-Ûlâ Min Târîhi Nîsâbûr el-Muntahab Mine’s-Siyâk, İntihâb, el-Hafız Ebû İshak İbrahim b. Muhammed b. el-Ezher es-Sarîfînî, İ’dâd. Muhammed Kâzım el- Mahmudî, Kum.
• Abbaskulu Ağa Bakihanov, Gülistan-ı İrem, Bakü 1970.
• Allen, W.E.D., A History of the Georgian People, London 1932.
• Aydınlı, Abdullah, Hadis Istılahları Sözlüğü, İstanbul 1987.
• Bayram, Mikail, “Türkiye Selçukluları Döneminde Bilimsel ortam ve
• Ahiliğin Doğuşuna Etkisi”, Türkiyat Araştırmaları Dergisi, sayı: 10, Konya 2001, ss. 1-11.
• Belâzurî, Ahmed b. Yahya, Fütûhu’l-Buldân , nşr. A. Enis et-Tabba’-Ö. Enis et-Tabba’, Beyrut 1987.
• Berdzenişvili Nikoloz -Simon Canişa, Gürcistan Tarihi, çev. Hayri Hayrioğlu, Sorun yay. 2. baskı, İstanbul 2000.
• Caparidze, Goça, “VIII-XIV. Yüzyıllarda İslâm Dünyasında Nisbe “et-Tiflisî”, Gürcistan ve Yakın Doğu Tarihi (Into the History of Georgia and the Near East), Tiflis 2012, ss. 47-55.
• Dasxorenci, Movses, The History of the Caucasian Albanians, İng.çev. C.L.F. Dowsett, London 1961.
• Dih-Hudâ, Lügatnâme, Tahran 1325.
• Ebû Nuâym, Ahmed b. Abdullah el-Isbahânî, Kitâbu Zikri Ahbâri Isbahân, Leydın 1931. Ebû Ubeyd el,Kasım b. Sellâm, Kitâbu’l-Emvâl, Kahire 1353.
• el-Ezdî, Ebû İsmail Muhammed b. Abdullah, Kitâbu Fütûhi’ş-Şam nşr. V. Nasolis el-İrlandî, Kalkuta 1854.
• Grousset, René, Başlangıcından 1071’e Ermenilerin Tarihi, çev. Sosi Dolanoğlu, Aras yay., İstanbul 2005.
• Gürcistan Tarihi, Gürcüce’den çev. Marie Félicité Brosset, Türkçe çev. Hrand D. Andreasyan, notlarla yayına hazırlayan Erdoğan Merçil, Ankara 2003.
• Halîfe b. Hayyât el-Usfurî, (1414/1992),Târîh, nşnr. Süheyl Zekkâr, Beyrut.
• Hubeyş b. İbrahim b. Muhammed Tiflîsî, Beyânu’s-Sanâât, nşr. Îrec Afşâr.
• İbn Asâkir, Ebu’l-Kasım Ali b. Hasan b. Abdullah, (1415/1995), Târîhu Dımaşk, tahkîk, Amr b. Garame el-Ömerî, Dâru’l-Fikr.
• İbn A’sem el-Kûfî, Ebû Muhammed Ahmed, Kitâbu’l-Fütûh, Beyrut 1986.
• İbnü’l-Esîr, Ebû’l-Hasan Ali b. Muhammed, el-Kâmil fi’t-Târîh,( nşr. C. J. Tornberg), Beyrut 1982.
• İbnü’l-Esîr, Ebu’l-Hasan Ali b. Muhammed, (1989), Üstü’l-Gâbe fî Marifeti’s-Sahâbe, Beyrut.
• İbn Hacer el-Askalânî, Şihâbuddin Ebu’l-Fadl Ahmed, el-İsâbe fîa Temyîzi’s-Sahâbe, Mısır 1328.
• İbn Hacer el-Askalânî, Şihâbuddin Ebu’l-Fadl Ahmad, Tehzîbü’t-Tehzîb, www. alwaraq.net.
• İbn Hacer el-Askalânî, Şihâbuddin Ebu’l-Fadl Ahmed, (1390/1971), Lisânu’l-Mîzân, Beyrut.
• İbn Havkal, Ebû’l-Kasım en-Nusaybî, (t.y), Kitabu Sureti’l-Arz, Beyrut.
• İbn Hurdâdbih, Ubeydullah b. Abdullah, el-Mesâlik ve’l- Memâlik, nşr. M.J. De Goeje, Brill 1889.
• İbn el-Kalânisî, Hazma b. Esed b. Ali b. Muhammed, Ebû Ya’lâ et-Temîmî, ( 1403/1983), Zeylü Târîhi Dımaşk, tahkîk, Süheyl Zekkâr, Dımaşk.
• İbn Kesîr, İmâdüddin Ebu’l-Fadl Ömer, el-Bidâye ve’n-Nihâye, Beyrut 1978.
• İbn Mâkûlâ, Hüseyin b. ali b. Ca’fer Ebû Abdullah, el-İkmâl fî Ref’i Arîzi’l-İrtiyâb Ani’l-Esmâ ve’l-Künâ ve’l-Elkâb, tahkîk, Abdurrahman b. Yahya el-Muallimî, Haydarabâd ed-Dekn.
• İskender, Fayiz Necîb, el-Fütûhâtu’l-İslâmiyye li Bilâdi’l-Kürc, İskenderiye 1988.
• Kaegi, Woltere, Bizans ve İlk İslâm Fetihleri, çev. Mehmet Özay, Kaknüs yay., İstanbul 2000.
• Kâtib Çelebî (Hacı Halîfe), Keşf-El-Zunun An Esâmi’l-Kütübi Ve’l-Fünûn, yay. Hazırlayanlar, Şerafettin Yaltkaya-Kilisli Rifat Bilge, MEB, İstanbul 1971.
• Kazvinî, Zekeriyya b. Muhammed, Âsâru’l-Bilâd ve Ahbâru’l-İbâd,, Beyrut 1969.
• Keith, “Georgia”, EI2
• Lang, David Marshall, Gürcüler, çev. Neşenur Domaniç, Ceylan yay., İstanbul 1970.
• Leyla Kerimyan, “Tiflisî”, Dânişnâme-i Cihan-ı İslâm, Tahran 1382.
• Makdisî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ebî Bekir, Ahsenü’t-Tekasım fî Ma’rifeti’l-Ekâlim, nşr. MJ. De Goeje, Leiden 1906.
• Manandian, H. A., The Trade And Cities of Armenia in Relation to Ancient World Trade, ed. N.G.Garsoian, Lisbon 1965.
• Manandian, H.A., “Les Invasions arabes En Armenia”, Byzantion, XVIII (1948), Vaduz 1964.
• Ma’sumî,“Tiflis”, Edebi-i Farsî Der Kafkaz, Tahran 1382.
• Mes’udî, Ebu’l-Hasan Ali b. Hüseyin, Mürûcu’z-Zeheb ve Meâdinü’l-Cevher, Beyrut 1965.
• Met Çonatako-İzzet, Kafkasya Tarihi I, İstanbul 1330.
• Minorsky, “Tiflis”, İA.
• Minorsky, “Al-Kurdj”, EI2
• Minorsky, V., (l964), İranica, y.y.
• Minorsky, V., Studies İn Caucasian History, London 1953.
• Mirza Balâ, "Gürcistan", İslâm Ansiklopedisi (İA), İstanbul 1993.
• Moses, Khorenatsi, History of the Armenians, İngilizce çev. Robert W. Thomson, London 1980.
• Ömer Rıza Kehhâle, Mu’cemü’l-Müellifîn, Beyrut.
• es-Safedî, Salahuddin Halil b. Aybek, Kitâbu’l-Vâfî Bi’l-Vefeyât, thakîk, Ahmed el-Arnavut-Türkî Mustafa, Beyrut 1420/2000.
• es-Sem’anî, Ebû S’ad Abdülkerim b. Mahmud, (y.t.y), el-Ensâb, nşr. Abdullah Ömer el-Bârûdî, Dâru’l-Cenân, I,
• Şemseddin Samî, (1308), Kamusu’l-A’lâm, İstanbul.
• es-Sübkî, Tâcüddin Ebî Nasr Abdülvahhâb b. Ali b. Abdülkâfî, (y.t.y), Tabkâtu’ş-Şafiîyyeti’l-Kübrâ, tahkîk,Abdülfettâh Muhammed el-Hulv-Mahmûd Muhammed et-Tanahî, Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye.
• Taberî, Ebû Ca’fer Muhammed b. Cerîr, (1407/1987), Târîhu’l-Ümem ve’l-Mülûk, Beyrut.
• Ya’kubî, Ahmed b. Ebî Ya’kub b. El-Vazıh, Târîhu’l-Ya’kubî, Necef 1358.
• Yakut el-Hamevî, Şihabuddin Ebû Abdullah, Mu’cemu’l-Buldân, Beyrut 1955.
• ez-Zehebî, Şemseddin Muhammed b. Ahmed, el-İber fî Târîhi Men Gaber, www.alwaraq.net.
• ez-Zehebî, Şemsüddin Muhammed b. Ahmed, (1377/1958), Kitâbu Tezkiretü’l-Huffâz, nşr. The Dairatu’l-Ma’arifi’l-Osmania, Haydarabad.