Toplumları Baskı ile Yönlendiren İki Grup İnsan Profili: Mele’/Eşrâf ve Mütrefîn/Varlıklılar

Yıl 2022, Cilt: 9 Sayı: 18, 590 - 608, 28.07.2022

Hacı Çiçek

https://doi.org/10.17050/kafkasilahiyat.1088076

Öz

Bireyler arasında sosyal ilişkilerin başlaması oldukça eskiye dayanmaktadır. Sosyal ilişkiler, doğal olarak beraberinde bazı sosyal farklılıklar getirmiştir. Çünkü her bireyin akli melekesi, özgüveni, ekonomik bağlamda girişimcilik ruhu ve insanlarla iletişim kurma yeteneği bir değildir. Bu sosyal farklılık zamanla öne çıkmış grubun, kendini farklı ve üstün bir statüde görmesine neden olmuştur demek mümkündür. Kendilerini kentsoylu ve asilzade diye niteleyen grup, ya bizzat memleketin idaresini ele almış ya da dışarıdan müdahale etmiştir. Öyle ki bu grup, zamanla diğer insanları etkilemiş, denetim altına almıştır. Onlar, neredeyse alt grubun inanma özgürlüklerine varıncaya kadar bütün değerlerine yön vermeye çalışmıştır. Kur’an, kendini sorumsuz ve toplumun üstünde gören bu grubu “mele’/eşrâf’” ve “mütrefîn/varlıklı kimseler” olarak nitelemiştir. Neredeyse aynı niteliklere sahip ve her konuda birbirine destek veren bu çevreler, insanları inanç bağlamında özgürleştirmeye, sosyal anlamda ise toplumda adaleti sağlamaya çalışan peygamberlere ilk tepki verenler olmuştur. Onlar, peygamberlere karşı çıkmakla kalmamış, diğer insanları da kışkırtmıştır. Dolaysıyla toplumda vahiy eksenli bir hayatın önüne barikat olmuştur. Bu çalışmada özelde Zemahşerî’nin, “Keşşâf” adlı tefsirinde “mele” ve “mütrefîn” hakkında yaptığı yorum ve analizler; genelde ise diğer bazı müfessirlerin görüşleri ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

Zemahşerî, Keşşâf, Mele’, Mütrefîn, Toplum

Kaynakça

• Abdülbâkî, Muhammed Fuâd. el-Mü‘cemü’l-müfehres li elfâzi’l-Kur’âni’l-Kerîm. İstanbul: el-Matba‘atu’l-İslâmiyye,1982.
• Ahfeş el-Evsat, Ebu’l-Hasen Saîd b. Mes‘ade el-Mucâşiî el-Belhî. Meʿâni’l-Kurʾân. thk. Hudâ Mahmud Karâa. Kâhire: Mektebetü’l-Hancî, 1990.
• Askerî, Ebû Hilâl el-Hasan b. Abdullah b. Sehl b. Saîd b. Mehrân. Mü’cemü’l-fürûk el-lügaviyye. thk. Beytullâh Bayyât. Müessesetü’n-Neşri’l-İslâmî, H/1412.
• Bakırcı, Mehmet. Sure A’raf. Konya: Serendib Yayınları, 2018.
• Dozy, Reinhart Pieter Anne. Tekmiletü’l-me‘âcim el-Arabiyye. çev. Muhammed Selîm en-Na‘îmî. Bağdat: Vizâretü’s-Sekâfe ve’l-İ‘lâm, 1979.
• Ebû Hayyân el-Endelüsî, Muhammed b. Yûsuf b. Alî b. Yûsuf. el-Baḥrü’l-müḥîṭ. thk. Sıdkî Muhammed Cemil. Beyrût: Dârü’l-Fikr, H/1420.
• Ebü’l-Bekâ el-Kefevî, Eyyûb b. Mûsâ el-Huseynî. el-Küllîyât mü‘cemün fî’l-müstlahât ve’l-fürûk el-Arabiyye. thk. Adnân Dervîş-Muhammed el-Mısrî. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, ts.
• Ebû Zehra, Muhammed. Zehretü’t-Tefâsîr. Beyrût: Dârü’l-Fikr el-Arabî, ts.
• Ebyârî, İbrâhîm b. İsmâîl, el-Mevsûʿatü’l-Ḳurʾâniyyetü’l-müyessere. Kâhire: Müessesetü Sicilli’l-Arab,1984.
• Ezherî, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed el-Herevî. Tehzîbü’l-Lüga. thk Muhammed Avd Mu’rib. Beyrût: Dârü İhyâi Türâsi’l-Arabî, 2001.
• Ferâhîdî, Ebû Abdurrahmân Halîl b. Ahmed b. Amr. Kitâbü’l-ayn. thk. Mehdî el-Mahzûmî, İbrâhîm Samarraî. Kâhire: Dârü Mektebeti’l-Hilâl, ts.
• İbn Düreyd, Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasen el-Ezdî. Cemheretü’l-lüga. thk. Remzî Münîr Ba‘labekî, Beyrût: Dârü’l-İlm li’l-Melâyîn, 1987.
• İbn Fâris, Ebü’l-Hüseyin Ahmed. Mü‘cemü mekâyisi’l-lüga. Beyrût: Dârü’l-Ciyl, 1991.
• İbn Kayyım el-Cevziyye, Şemsüddîn Ebû Abdullah. Tefsîrü’l-Kur’âni’l-Kerîm. thk. İbrâhim Ramazan. Beyrût: Dârü ve Mektebetü’l-Hilal, H/1410.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmail b. Şihâbüddîn. Tefsîrü’l-Kur’âni’l-Azîm. thk. Samî b. Muhammed Selâme. Riyâd: Dârü’t-Tayyibe, 1999.
• İbn Manzûr, Ebû Fadl Cemâlüddîn Muhammed. Lisânü’l-Arab. Beyrût: Dârü Sâdır, 1300.
• İbn Sîde, Ebü’l-Hasan Ali b. İsmâîl ed-Darîr el-Mürsî. el-Muhassas. Beyrût: Dârü İhyâ et-Türâsi’l-Arabî, 1996.
• İbnü’l-Enbârî, Ebû Bekr Muhammed b. el-Kâsım b. Muhammed el-Enbârî. ez-Zâhir fî Meʿanî kelimâti’n-nâs. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 1992.
• İsfahânî, Râgıb. el-Müfredât. thk. Safvân Adnân ed-Dâvudî. Dımaşk: Dârü’l-Kalem, H/1412.
• Kâsımî, Muhammed Cemâluddîn. Mehâsinü’t-te’vîl. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, H/1418.
• Kutub, Seyyid b. İbrâhîm b. Huseyin eş-Şâzilî. Fî Zılâli’l-Kurʾân. Beyrût: Dârü’ş-Şürûk, H/1412.
• Kurtubî, Ebû Abdullâh Muhammed b. Ahmed. el-Câmiü‘li ahkâmi’l-Kur’ân. thk. Ahmed el-Bardûnî-İbrâhîm Utfayş. Kâhire: Dârü’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1964.
• Magrâvî, Ebû Sehl Muhammed b. Abdurrahman. et-Tadabbür ve’l-beyân fî tefsîri’l-Kur’ân bi sahîhi’s-sünen. Lübnân: Mektebetü Mişkât el-İslâmiyye, 2014. Merâgî, Ahmed b. Mustafâ. Tefsîrü’l-merâgî. Kâhire. Mektebetü ve Matbaatü Mustafâ el-Babî el-Halebî, 1946.
• Mevdûdî, Ebu’l-A’lâ. Tefhîmü’l-Kur’ân. İstanbul: İnsan Yayınları, 1986.
• Nesefî, Ebü’l-Berekât Abdullah b. Ahmed b. Mahmud. Medârikü’t-tenzîl ve hakâikü’t-te’vîl. thk. Yusuf Ali, Bidîvî. Beyrût: Dârü’l-Kelim et-Tayyıb, 1998.
• Neşvân el-Himyerî, Ebû Saîd Neşvân b. Sa‘d b. Ebî Himyer b. Ubeydullâh. Şemsu’l-ʿülûm ve devâʾü kelâmi’l-Arab mine’l-külûm. Beyrût: Dârü’l-Fikr el-Muâsır, 1999.
• Nîsâbûrî, Nizâmüddîn Hasen b. Muhammed b. Hüseyn el-A‘rec en-Nîsâbûrî. Garâibü’l-Kurʾân ve regâibü’l-Furḳân. Beyrût: Dârül-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1996.
• Ömer, Ahmed Muhtâr Abdülhamîd. Mü‘cemü’l-lügati’l-Arabiyye el-muâsıra. Kâhire: Alemü’l-Kütüb, 2008.
• Rızâ, Ahmed. Mü’cemü metni’l-lüga. Beyrût: Dârü Mektebeti’l-Hayât, 1958.
• Sa‘dî, Ebû Abdullâh Abdurrahmân b. Nâsır b. Abdullâh. Teysîrü’l-Kerîmi’r-Raḥmân fî tefsîri kelâmi’l-Mennân (Tefsîrü’s-Saʿdî). Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 2000.
• Süyûtî, Abdurrrahmân b. Ebûbekir Celâlüddîn. Mü‘cemü mekâlid el-ülûm fî’l-hüdûd ve’r-rüsûm. Kâhire: Mektebetü’l-Âdâb, 2004.
• Şevkânî, Muhammed b. Alî. Fethü’l-kadîr. Dımaşk: Dârü İbn Kesîr, 1414. Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmulî. Câmiʿü’l-beyân fî te’vîli’l-Kur’ân. thk. Ahmed Muhammed Şakir. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 2000.
• Tarakçı, Muhammet. “Tahrif”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39: 422-424. İstanbul: 2010.
• Vâhidî, Ebü’l-Hasan Ali. el-Vecîz fî tefsîri’l-Kitâbi’l-Azîz. thk. Safvân Adnân Davûdî. Dımaşk: Dârü’l-Kalem, H/1415.
• Yazır, Elmalılı Muhammed Hamdi. Hak Dini Kur’an Dili. İstanbul: Eser Neşriyat ve Dağıtım, 1979.
• Zebîdî, Muhammed Murtazâ. Tâcü’l-arûs min cevâhiri’l-kâmûs. thk. Heyet. Kâhire: Dârü’l-Hidâye, ts.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Mahmûd. el-Keşşâf an hakâiki gavâmidi’t-tenzîl ve üyûni’l ekâvil fî vücûhi’t-te’vîl. Beyrût: Dârü’l-Küttâbi’l-Arabî, 1987.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Mahmûd. Esâsü’l-belâga. thk. Muhammed Bâsil Uyûnusûd. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l- İlmiyye, 1998.
• Zühaylî, Vehbe. et-Tefsîrü’l-vasît. Dımaşk: Dârü’l-Fikr, 1422.