Osmanlı Devleti’nin Kuzey Doğu Sınırında Bir Beylerbeyi: İshak Paşa ve Çıldır Beylerbeyliği Döneminde Açıkbaş (İmereti) Melikliğiyle İlişkileri (1695-1703)

Yıl 2022, Cilt: 7 Sayı: 13, 49 - 72, 26.06.2022

Mehmet Kazdal

Öz

III. Murad’ın saltanatı döneminde Safevîler ile yapılan savaşlarda fethedilen topraklar üzerinde askeri-lojistik bakımdan stratejik eyaletler kuruldu. Bu eyaletlerden biri 17 Temmuz 1579 tarihinde kurulan Çıldır Eyaletidir. Eyaletin ilk beylerbeyi, Müslüman olarak Mustafa adını alan Menûçihr’dir. Osmanlı Devleti hem Güney Kafkasya bölgesine hâkimiyet stratejisini hem de Batı Gürcistan’daki devlet ve beyliklerle ilişkiler başta olmak üzere Kafkasya siyasetini bu beylerbeyliği üzerinden şekillendirirdi. Çıldır Eyaleti idarecilerinin, Batı Gürcistan bölgesinde bulunan Dadyan, Açıkbaş, Güril ve Abaza Meliklikleri (Prenslikler) arasında yaşanan çatışmaları önlemek, sınır anlaşmazlıklarını çözmek, idarecilerini atamak ve devlete ödeyecekleri vergileri toplamak gibi görevleri vardı. Çıldır Eyaleti kurulduğu tarihten İshak Paşa’nın beylerbeyi olduğu 1695 tarihine kadar aynı aileden birçok kişi tarafından yönetildi. Bu kişiler arasında Beka/Sefer Paşa ile İshak Paşa ismi ön plana çıkmaktadır. İshak Paşa, arada fasılalar olsa da elli yılı aşkın bir dönem bölgede idarecilik yaptı. İshak Paşa beylerbeyliğinin ilk yıllarında yerel bir figür iken sonraki süreçte ise bölgesel bir figür olarak ortaya çıktı. Makalemiz İshak Paşa’yı bölgesel figüre dönüştüren etmenlerden biri olan Batı Gürcistan’daki Açıkbaş Melikliğiyle ilişkilerini konu edinmektedir.

Anahtar Kelimeler

İslam Tarihi, Osmanlı Devleti, Çıldır Eyaleti, İshak Paşa, Açıkbaş Melikliği

A Governor on the North-East Border of the Ottoman Empire: Ishak Pasha and in the Period of the Çıldır Governorship his Relationship with the Açıkbaş (Imereti) Kingdom (1695-1703)

Öz

During the reign of Murad III, some strategic provinces were established in the terms of military and logistics, in the regions wehere were conquered as a result of the wars with the Safavids. One of these provinces is Çıldır Province, which was founded on July 17, 1579. The first governor of the province was Minuchir who took the name of Mustafa after converting to Islam. The Ottoman State, through Çıldır Province, shaped its domination strategy over the South Caucasus region, and its Caucasian policy, especially its relations with the states and provinces in Western Georgia. The administrators of Çıldır Province is responsible for preventing conflicts between the Dadyan, Açıkbaş, Guril and Abaza Principalities in the West Georgia region, resolving Border disputes, appointing their administrators, and collecting taxes. Çıldır Province was governed by the many members of the same family since its foundation until Ishak Pasha became the governor in 1695. Among these people, Sefer Pasha (named Beka before converting to Islam) and Ishak Pasha come into prominence. Although there were interruption, Ishak Pasha governed the region for more than fifty years. While Ishak Pasha was a local figure in the first years of his governorship, he emerged as a regional figure in the later period. The reflections of this situation can be under stood from the intense relations that Ishak Pasha maintained with the Principality of Açıkbaş (Imereti) in Western Georgia. Our article examine the relationships between of Ishak Pasha with the Açıkbaş in Western Georgia, which is one of the factors that turned his into a regional figure.

Anahtar Kelimeler

İslamic History, Ottoman State, Province of Çıldır, Ishak Pasha, Kingdom of Açıkbaş

Kaynakça

• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Mühimme Defteri (DVNS. MHM.d), 5, 29, 30, 32, 46, 67, 68, 73, 91, 106, 108, 110, 111, 112, 114.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Mühimme Zeyli Defteri {DVNS. MHM. ZYL.d), 4.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Ali Emirî İkinci Mustafa (AE. SMST.II), 2.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), İbnülemin Hariciye (İE.HR), 1; İbnülemin Tevcihat (İE.TCT), 12.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Maliyeden Müdevver Defterleri (MAD.d), 18551.
• Acun, Fatma. “Klasik Dönem Eyalet İdare Tarzı Olarak Tımar Sistemi ve Uygulaması”. Türkler Ansiklopedisi. ed. Hasan Celal Güzel vd. IX/899-908. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002.
• Ahmed Cevdet Paşa. Târîh-i Cevdet, (haz. Mehmet İpşirli). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2018.
• Akdağ, Mustafa. “Osmanlı Müesseseleri Hakkında Notlar”. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi 13/1-2 (1955), 27-51. Alizade, Orhan. “18. Yüzyılın İlk Yarısında Rusya’nın Kafkasya’da İşgalcilik Politikası”. Gazi Akademik Bakış 4/7 (2010), 105-114.
• Andreasyon, Hrand. “Balatlı Georg’a Göre Edirne Vakası”. Tarih Dergisi XI/15 (1960), 47-64.
• Aşıkpaşazâde. Tevârih-î Âl-i Osman (Aşıkpaşazade Tarihi). İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1332. Aydoğmuşoğlu, Cihan. “Safevî Kaynaklarında Gürcüler ve Gürci̇stan”. Türk-Gürcü İlişkilerinin Kaynakları. 308-326. Trabzon: KTÜ Matbaası, 2017.
• Aydoğmuşoğlu, Cihan. “Şah Tahmasb (1524-1576) Devri Safevî-Gürcü Münâsebetleri”. ed. İbrahim Tellioğlu - Roin Kavrelişvili. 406-421. Trabzon: Serander Yayıncılık, 2020.
• Bala, Mirza. “Gürcistan”. İslam Ansiklopedisi. IV/837-845. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1994.
• Berdzenişvili, Niko - Canaşia, Simon. Gürcüstan Tarihi. çev. Hayri Hayrioğlu. İstanbul: Sorun Yayınları, 1997.
• Bilge, Sadık Müfit. Osmanlı Çağı’nda Kafkasya 1454-1829 (Tarih-Toplum-Ekonomi). İstanbul: Kitabevi Yayınları, 1. Basım, 2012.
• Bostan, Mehmet Hanefi. “Yavuz Sultan Seli̇m’i̇n Şehzâdeli̇k Dönemi̇ (1487-1512)”. Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi 40 (Bahar 2019), 1-86.
• Boztepe, Mehmet. “Osmanlı Devleti̇’ni̇n Taşra Yöneti̇mi̇ni̇ Şeki̇llendi̇ren ‘Merkezi̇yetçi̇li̇k’ Yaklaşımı ve Günümüze Etki̇leri̇”. Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 36 (01 Haziran 2013).
• Buntürk, Seyfeddin. Rus-Türk Mücadelesinde Ahıska Türkleri. Ankara: Berikan Yayınları, 2007.
• Burçuladze, Nana vd. Tao-Klarceti: Tarih Ve Kültür Araştırmaları. Tiflis: Gürcistan El Yazmaları Milli Merkezi, 2018.
• Çaycıoğlu, Serdar Oğuzhan. “18. Yüzyıl Başlarında Rusya’nın Kafkasya Siyaseti: I. Petro’nun İran Seferi”. Vakanüvis - Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi 2/ (2017), 115-132.
• Çelebi, Fevzi. 18.Yüzyıldan Günümüze Gürcü Tarihinin Ana Hatları. İzmir: Duvar Yayınları, 2020.
• Danişmend, İsmail Hami. İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi. İstanbul: Türkiye Yayınevi, 1971.
• Danişmend, İsmail Hami. İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi. İstanbul: Türkiye Yayınevi, 1971.
• Dedeoğlu, Azad. “1003/1595 Tari̇hli̇ Tahri̇r Defteri̇ne Göre Ahıska Bölgesi̇nde Türk Nüfusu Üzeri̇ne Bi̇r Mülâhaza”. ed. Rüstem Mürseloğlu v.d. 7-28. İstanbul: İstanbul Medeniyet Üniversitesi, 2019.
• Defterdar Sarı Mehmed Paşa. Zübde-i Vekayiât Tahlil ve Metin (1066-1116/1656-1704), (Haz. Abdülkadir Özcan). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1995.
• Değirmenci, Salih. 1828-1829 Osmanlı-Rus Savaşı Öncesi Çıldır Eyaleti’nin Idari, Siyasi, Askeri, Sosyo-Ekonomik ve Kültürel Yapısı (1 Numaralı Ahıska Şer’iyye Siciline Göre: 1233-1241). İstanbul: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Entitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2010.
• Doğan, Güner. “Karlofça Antlaşması Sonrası Osmanlı-Venedik Sınırının Teşekkülü ve Kapıcıbaşı Osman Ağa’nın Mektupları (1699-1701)”. Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi 35 (2021), 319-348.
• Doğantekin, Ersin. XVI. Yüzyılın İkinci Yarısında Çıldır Beylerbeyliği. Kars: Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2016.
• Dündar, Aydın. Erzurum Beylerbeyliği ve Teşkilatı Kuruluş ve Genişleme Devri (1535-1566). Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1998.
• Emecen, Feridun. “Çıldır Eyaleti”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. VIII/300-301. İstanbul: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1993.
• Evliya Çelebi, Mehmed Zıllî bin Derviş. Evliya Çelebi Seyahatnâmesi. I-X Cilt. Dersaadet: Nşr. Ahmed Cevdet, 1314.
• Faroqhi, Suraiya. The Ottoman Empire and the World Around It. London: I.B. Tauris, 2004.
• Gökpınar, Bekir. “Osmanli Devleti̇’ni̇n Rusya’ya Karşı Karadeni̇z’de Savunma Hattı Oluşturma Mücadelesi̇: Açu Kalesi̇ (1696-1711)”. Karadeniz Araştırmaları Merkezi XVII/67 (2020), 605-629.
• Göyünç, Nejat. “Ocaklık Deyimi Hakkında”. III/873-877. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1990.
• Gümüş, Nebi. “Tiflis’te İkinci Osmanlı Hâkimiyeti ve 18. Yüzyıl Osmanlı-Gürcü İlişkileri”. Osmanlı Tarihi. IV-II.Kısım/915-943. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2010.
• Gümüş, Nebi. XVI. Asır Osmanlı - Gürcistan İlişkileri. İstanbul : Marmara Üniversitesi, 2000.
• Gündüz, Tufan. “Tahmasb”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. XXXIX/413-415. İstanbul: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2010.
• İbn Kemal. Tevârih-i ’Al-i Osman VII. Defter. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2. Basım, 1991.
• İbn Kemal. Tevârih-i ’Âl-i Osman VIII. Defter. ed. Ahmet Uğur. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1997.
• İnbaşı, Mehmet. “XVIII. Yüzyılın İki̇nci̇ Yarısında Çıldır Eyâleti̇ ve İdareci̇leri̇”. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 7/1 (18 Şubat 2010), 77-94. Karamanlı, Hüseyin M. “Gürcistan”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. XIV/311-313. İstanbul: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1996. Kayabalı, İsmail - Arslanoğlu, Cemender. “Kuzey Doğu Anadolu Sınırlarının Tarihi”. Türk Kültürü Dergisi XI/126 (1973), 324-534.
• Kılıç, Bahattin. 19. yüzyılda Çıldır Sancağı’nın idari yapısı. Sosyal Bilimler Enstitüsü: Kafkas Üniversitesi, Yüksek Lisans, 2011.
• Kılıç, Orhan. 18. Yüzyılın İlk Yarısında Osmanlı Devleti’nin İdari Taksimatı Eyalet ve Sancak Tevcihatı. Elazığ: Ceren Matbaacılık, 1997.
• Kılıç, Orhan. “Gürcü Prensliklerden Gürcü Melikliklere: Batı Kafkasya’nın Osmanlı Hâkimiyeti Öncesi ve Sonrasındaki İdarî Değişim Süreci”. ed. İbrahim Telli̇oğlu - Roin Kavrelişvili. 66-113. Gori: Gori Devlet Üniversitesi Basımevi, 2019.
• Kılıç, Orhan. “Ocaklık”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. XXXIII/317-318. İstanbul: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2007.
• Kılıç, Orhan. “Yurtluk-Ocaklık ve Hükümet Sancaklar Üzeri̇ne Bazı Tespi̇tler”. Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi 10/10 (01 Şubat 1999), 119-137.
• Kılıçarslan, Yasemin. “Cebeci”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. VII/182-183. İstanbul: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1993.
• Kırzıoğlu, M. Fahrettin. Osmanlılar’ın Kafkas-Elleri’ni Fethi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2. Basım, 1998.
• Köse, Ensar. “Osmanli Devleti̇ ve Solomon I: İmeret’te Hâki̇mi̇yet Mücadelesi̇ (1752-1768)”. Tarih Dergisi 60 (2014), 43-96.
• Kucak, Ömer. Çıldır Sancağı (1830-1877), (Yayınlanmamış Doktora Tezi). Erzurum: Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, 2018.
• Kumî, Kadı Ahmed. Hülasatü’t-Tevârih, (haz. İhsan İşrakî). İntişârât-ı Dânişgâh-ı Tahran, 1383.
• Kunt, İ. Metin. Sancaktan Eyalete 1550-1650 Arasında Osmanlı Ümerası ve İl İdaresi. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınları, 1978.
• Kurat, Akdes Nimet. Rusya Tarihi-Başlangıçtan 1917’e Kadar. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 7. Basım, 2020.
• Kurtaran, Uğur. “Karlofça Antlaşması’nda Venedik, Lehistan ve Rusya’ya Verilen Ahidnamelerin Genel Özellikleri ve Diplomatik Açıdan Değerlendirilmesi”. Tarih Araştırmaları Dergisi 35/60 (2016), 97-140.
• Kurtaran, Uğur. “Osmanlı Seferleri̇nde Organi̇zasyon ve Loji̇sti̇k”. Turkish Studies 7/4/ (Fall 2012), 2269-2286.
• Kuru, Levent. “İran’da Osmanlı Kaza İdaresinin Kurulması ve Kadı Tevcîhatı (1723-1735)”. FSM İlmi Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi 16 (2020), 133-171.
• Küpeli, Özer. “Transkafkasya’da Güç ve Rekabet: XVII. Yüzyılın İlk Yarısında Güney Kafkasya’da Osmanlı-Safevi̇ Mücadelesi̇”. Cihannüma Tarih ve Coğrafya Araştırmaları Dergisi 1 (Temmuz 2015), 95-113.
• Lang, David Marshall. “Georgia in the Reign of Giorgi the Brilliant (1314-1346)”. Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London 17/1 (1955), 74-91.
• Mehmed Süreyya. Sicilli Osmanî, (Haz. Nuri Akbayar, Eski Yazıdan Aktaran Seyit Ali Kahraman). VI Cilt. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1996.
• Menges, Karl Heinrich. “Artibus Asiae”. Artibus Asiae Publishers 15/4 (1952), 369-374.
• Özcan, Abdülkadir. “Defterdar Sarı Mehmed Paşa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. IX/98-100. İstanbul: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1994.
• Özder, Mustafa Adil. Tarihte Çıldır Atabeğleri Ve Torunları. Erzurum, 1971.
• Öztürk, Temel. “Gürcistan Seferi’nin (1702-1703) Trabzon’daki Hazırlıkları”. Uluslararası Osmanlı ve Osmanlı Öncesi Çalışmaları Komitesi. 557-565. Karadeniz Teknik Üniversitesi Karadeniz Enstitüsü Yayınları, 2006.
• Râşid Mehmed Efendi - Çelebizâde İsmaîl Âsım Efendi. Târîh-i Râşid ve Zeyli. çev. Abdülkadir Özcan vd. I-III Cilt. İstanbul: Klasik Yayınları, 2013.
• Saray, Mehmet. Türk-İran İlişkileri. Ankara: Atatürk Araştırmaları Merkezi, 2006.
• Selânikî Mustafa Efendi. Târîh-i Selânikî. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1281.
• Sevinç, Tahir. 1703 Edirne Vakası. Ankara: Gece Akademi Yayınları, 2019.
• Shaw, Stanford. History of the Ottoman Empire and Modern Turkey, Volume I: Empire of the Gazis: The Rise and Decline of the Ottoman Empire, 1280-1808. Cambridge University Press, 1976.
• Silâhdâr Fındıklılı Mehmed Ağa. Nusretnâme, haz. Mehmet Topal. ed. Muzaffer Doğan. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi Yayınları, 2018.
• Sungur, Çetin. Rahimizade İbrahim Harimi Çavuş’un “Zafername-i Sultan Murad Han” Adlı Eserinin Transkripsiyonu-Metin Bölümü. Kırıkkale: Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1998.
• Şengelia, Nodar. “16.Yüzyılda Samtshe (Metshi’lerin Yurdu) Atabeyliği”. çev. Hacer (İremadze) Özkan. Çveneburi 32 (Haziran 1999), 11-14.
• Şutoy, V.E. “Osmanlı Devleti’nin 1700-1709 Kuzey Savaşı Yıllarındaki Tutumu”. çev. Ö.Cenap Eren. Belleten LIII/207/208 (1989), 903-966. Târîh-i Osman Paşa-Özdemiroğlu Osman Paşa’nın Kafkasya Fetihleri (h. 986-988/M. 1578-1580) ve Tebriz’in Fethi (h.993/M. 1585) (haz. Yunus Zeyrek). Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 2001.
• Tielidze, Levan (ed.). Geomorphology of Georgia (Geography of the Physical Environment). Switzerland: Springer, 1. Basım, 2019. Toprak, Seydi Vakkas. “Mehmed Şerif Paşa’nın Çıldır Valiliği”. BELLETEN 83/296 (01 Nisan 2019), 153-172.
• Turan, Ahmet Nezihi. “Bi̇r Pîşkeş Defteri̇ İçi̇n”. Osmanı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi XIII/13 (2002), 59-74.
• Uzun, Efkan. “Osmanlı Ülkesi̇nde Görülen İsyan ve Eşkıyalık Olayları Karşısında Alınan Bazı Tedbi̇rler Hakkında Bi̇r Değerlendi̇rme”. Türklük Bilimi Araştırmaları 25 (2009), 185-214.
• Uzun, Efkan. XVII. Yüzyıl Anadolu İsyanlarının Şehirlere Yayılması; Sosyal ve Ekonomik Hayata Etkisi. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), 2008.
• Uzunçarşılı, İ.Hakkı. Osmanlı Tarihi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1978.
• Uzunçarşılı, İ.Hakkı. Osmanlı Tarihi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 9. Basım, 2006.
• Uzunçarşılı, İ.Hakkı. Osmanlı Tarihi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 6. Basım, 2011.
• Ünal, Mehmet Ali. Osmanlı Müesseseleri Tarihi. Isparta: Kitabevi Yayınları, 7. Basım, 2007.
• Ünsal, Emin. Osmanlı Devleti’nin Kafkas Politikaları ve Çıldır Beylerbeyi Süleyman Paşa’nın Faaliyetleri. Edirne: Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2021.
• Vahuşti, Batonişvili. Ağtzera Sameposa Sakartvelosa (nşr. S. Kauhçişvili). Tbilisi, 1973.
• Yılmaz, Fehmi. Osmanlı Tarih Sözlüğü. İstanbul: Gökkubbe Yayınları, 2010.