TASARIDAN HAREKÂTA: İNGİLTERE’NİN 1906 TARİHLİ GELİBOLU’YU İŞGAL TASARISI İLE 1915’TEKİ AMFİBİ HAREKÂTI ARASINDAKİ MÜNASEBETE DAİR

Yıl 2024, , 119 - 155, 27.03.2024

Ferdi Ertekin

https://doi.org/10.56694/karadearas.1404859

Cited By: 2

Öz

İngiltere, 1877’de Dışişleri Bakanlığı, 1889-1914 arasında İstanbul’daki askeri ataşeleri, 1906’da Deniz İstihbarat Dairesi, Genelkurmay Başkanlığı ve Savaş Bakanlığı aracılığıyla Rumeli, İstanbul, Çanakkale/Gelibolu yarımadası hakkında ayrıntılı raporlar oluşturmuştur. Dış istihbarat kurumları tarafından farklı tarihlerde hazırlanan bu raporlar özellikle de 1906’da Britanya’nın tek bir tasarıya odaklanması sonucu doğurmuştur. Bu tasarı da Gelibolu’nun işgali ve Türklerin İstanbul’dan çıkarılmasıdır. 1906’da İngiliz Genelkurmayı ve Savaş Bakanlığı tarafından hazırlanan “War with Turkey” başlıklı rapor İngiltere’nin 1915’te Gelibolu’ya düzenlediği amfibi harekât öncesi hazırladığı en detaylı işgal planlarından biri olması itibariyle Türk tarihi açısından son derece önemlidir. 1906, Türk-İngiliz ilişkileri açısından 1877-78 Osmanlı-Rus Harbi’nden sonraki en önemli dönüm noktasıdır. İngiliz Genelkurmay Başkanlığı ile Savaş Bakanlığı tarafından hazırlanan ve iki bölümden oluşan bahsi geçen raporun birinci bölümünde II. Abdülhamid devrinde Rumeli, Gelibolu ve Çanakkale’nin tarihi coğrafyası, demografik yapısı ve Mart 1906’da Türk ordusunun kuvvet miktarına dair önemli bilgi ve istatistikler bulunmaktadır. İkinci bölüm, Çanakkale Boğazı’nı ele geçirmek amacıyla Gelibolu yarımadasının İngiliz deniz ve kara kuvvetlerinin amfibi harekâtı ile nasıl işgal edileceğine dair yirmi yedi maddeden oluşan son derece ayrıntılı bir rehber niteliğindedir. İtilaf Devletleri’nin 1915’teki Çanakkale çıkarmasının şekillenmesinde büyük payı olduğu tespit edilen bu rapor Türkçe literatürde ilk kez yayınlanmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Çanakkale, Gelibolu, İngiliz İstihbaratı, Türk Ordusu, 1906 Raporu.

Kaynakça

• ACIOĞLU, Y. (2016). “Çanakkale Tabyaları”. Sanat Tarihi Dergisi, 25 (1): 1-57.
• ARI, K. (1997). Birinci Dünya Savaşı Kronolojisi, Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınları, Ankara: Genelkurmay Basımevi.
• ATABEY, F. (2015a). “Belgelerle 18 Mart 1915”. 100. Yılında Çanakkale Zaferi Sempozyumu (içinde). İstanbul: T. C. Harp Akademileri Komutanlığı Stratejik Araştırmalar Enstitüsü.
• ATABEY, F. (2015b). “İtilaf Kuvvetleri’nin Gelibolu Yarımadası’na Çıkarma Harekâtı (25 Nisan 1915)”. Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı, 18: 249-270.
• AYDIN, M. (2016). “Çanakkale Savaşı’nda Kara Muharebeleri”. Güney-Doğu Avrupa Araştırma-ları Dergisi. 29: 47-63.
• BAYKAL, B. S. (1944). “Lord Salisbury’nin Osmanlı İmparatorluğu’nu Taksim Plânı”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 2 (5): 773-782.
• BELENLİ, T. (2019). “Türkiye-İtalya-Yunanistan Üçgeninde Rodos ve Oniki Ada (1911- 1930)”. Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, 64: 69-102.
• BENHÜR, Ç. - AKTAN C. D. (2024). “George Francis Milne (1866-1948)”. Erişim Tarihi: 15. 02. 2024. https://ataturkansiklopedisi.gov.tr/bilgi/general-milne-george-francis-milne-1866-1948/
• Birinci Dünya Harbi’nde Türk Harbi V. Cilt Çanakkale Cephesi Harekâtı 1’nci, 2’nci ve 3’ncü Kitapların Özetlenmiş Tarihi (Haziran 1914-9 Ocak 1916). (1997). Ankara: Genelkur-may Basımevi.
• BOSTANCI, M. (2014). “Birinci Dünya Savaşı’nda Osmanlı Devleti’nin Hicaz’da Hakimiyet Mü-cadelesi”. Akademik Bakış Dergisi. VII/14: 117-136.
• BOZKURT, A. (2024). “İstanbul’un İşgali”. Erişim Tarihi: 19.02.2024. https://ataturkansiklopedisi.gov.tr/bilgi/istanbulun-isgali/
• BRITANNICA (2024). “Otto Liman von Sanders”. Erişim Tarihi: 17.002.2024. https://www.britannica.com/biography/Otto-Liman-von-Sanders
• CLODFELTER, M. (2017). Warfare and Armed Conflicts A Statistical Encyclopedia of Casualty and Other Figures, 1492–2015. North Carolina: McFarland & Company, Inc., Publis-hers.
• DEMİRHAN, H. (2012). “Yunan İsyanı’nda (1821-1832) Londra Yunan Komitesi ve İngiliz Yu-nanseverlerin Faaliyetleri”. Güney-Doğu Avrupa Araştırmaları Dergisi. 22: 41-64.
• DOYLE, P. D. & Bennett, M. R. (1999). “The Influence of Terrain in the Outcome of the Gallipoli Campaign, 1915”. The Geographical Journal. CLXV/1: 12-36.
• DÖNMEZ, A. (2014). Osmanlı Modernleşmesinde İngiliz Etkisi: Diplomasi ve Reform (1933- 1841). İstanbul: Kitap Yayınevi.
• EĞRİOĞLU ERTEKİN, I. (2023). Fransız Elçilik Raporlarına Göre Osmanlı-Fransız İlişkileri (1792- 1809). Edirne: Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. (Yayımlanmamış Doktora Tezi).
• EMECEN, F. (2003). “Limni”. Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. XXVII: 190-192.
• ERTEKİN, F. (2022). İngiliz İstihbaratı ve Osmanlı İmparatorluğu. İstanbul: Yeditepe Yayınevi.
• ERTEKİN, F. (2023a). “‘Konsolos Vekili’ Herbert Charles Chermsıde ve Osmanlı İmparatorlu-ğu’nun Yedi Ordusu (1880-1881)”. Osmanlı Tarihi Araştırmaları Merkezi (OTAM). 54: 25-53.
• ERTEKİN, F. (2023b). “II. Meşrutiyet’in İlânı Sonrası Edirne Vilayetinde Genel Durum: Konso-los Samson’un Raporu (1909)”. Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi. XXIII/47: 539-558.
• FEDAKÂR, C. (2015). “1787-1792 Osmanlı-Rus Harplerinde Kılburun, Özi Nehri ve Hocabey Muharebeleri”. Karadeniz Araştırmaları Dergisi. XII/46: 119-136.
• GÜRGEN, S. Y. (2009). “Kale-i Sultaniye Antlaşması’nın Gizli Görüşmeleri”. Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, XI/1: 309-325.
• HACISALİHOĞLU, M. (2003). “Makedonya”. Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. XXVII: 437-444.
• HAMILTON, I. (1920). Gallipoli Diary. Vol. I. New York: George H. Doran Company.
• KIBIL, M. (2020). “Çanakkale Muharebelerinde İngiliz Askeri İstihbarat Raporları”. Vakanüvis Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi, V/1: 252-320.
• KIEL, M. (2009). “Selânik”. Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. XXXVI: 352-357.
• KÖSE, İ. (2019). “I. Dünya Savaşı’nın İlk Gizli Anlaşması: İstanbul ve Boğazlar’ın Rus Çarlığı’na Bırakılması (Mart- Nisan 1915)”. Bilig, 89: 1-27.
• KUT, Ş. (2016). “Türk Dış Politikasında Ege Sorunu”. XX. Yüzyılda Türk Dış Politikasının Analizi (İçinde). (der. Faruk Sönmezoğlu). İstanbul: DER Yayınları.
• MUSTAFA KEMAL. (1916). Ta’lim ve Terbiye-i Askeriyye Hakkında Nokta-i Nazarlar. Ankara: Genelkurmay Basım Evi.
• MUSTAFA KEMAL. (2011). Arıburnu Muharebeleri Raporu. Genelkurmay Askerî Tarih ve Stra-tejik Etüt (ATASE) Başkanlığı Yayınları. Ankara: Genelkurmay Basımevi.
• Osmanlı Belgelerinde Çanakkale Muharebeleri I. (2005). (yay. haz. Muzaffer Albayrak, Mustafa Çakıcı, Recep Uzundağ, Salih Kahriman, Yılmaz Karaca). Ankara: Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayın Nu: 71.
• ÖRENÇ, A. F. (2009). “1827 Navarin Deniz Savaşı ve Osmanlı Donanması”. Tarih Dergisi, 46: 37-84.
• ÖZCAN, A. (2000). “Osmanlı-İngiliz Münasebetleri”. TDV İslâm Ansiklopedisi, XXII: 302-307.
• ÖZKAN, Y. A. (2022). “British Intelligence and the Dardanelles: the 1906 Taba affair revisited”. Intelligence and National Security. XXXVII/7: 1020-1037.
• ÖZLÜ, H. (2019). “I. Dünya Savaşı’nda Çanakkale Muharebeleri’nde Fransızların Anadolu’ya Geçme Girişimi ve Kumkale Savunması”. Atatürk Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Ensti-tüsü Atatürk Yolu Dergisi. 64: 313-338.
• POLAT, Ü. G. (2018). “İstanbul İşgal Edilince: 1915-1916 Müttefik Planları ve Mondros Müta-rekesi Sonrasında Değişim”. Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları Dergisi, XVII/33: 123-146.
• SANDER, O. (2003). Siyasi Tarih: İlkçağlardan 1918. İstanbul: İmge Kitapevi.
• SONYEL, R. S. (1987). “Albay T.E. Lawrence, Haşimi Araplarını Osmanlı İmparatorluğuna Karşı Ayaklanmaları için Nasıl Aldattı. İngiliz Gizli Belgelerine Göre”. Belleten, LI/199: 231-255.
• ŞAHİN, E. (2009). “Kronolojik Çanakkale Savaşları Tarihi (3 Kasım 1914-9 Ocak 1916)”. Ata-türk Araştırma Merkezi Dergisi, XXV/73: 107-164.
• The Handbook of Turkish Army. (1916). Intelligence Section, Cairo, London: The Imperial War Museum and The Battery Press.
• The Oxford Illustrated History of the First World War. (2014). (ed. Hew Strachan). Oxford: Oxford University Press.
• TOKAY, G. (2019). “The Ottoman Army during the Hamidian Period: An Assessment”. Abdül-hamid II and His Legacy. (ed. Ş. Tufan Buzpınar-Gökhan Çetinsaya). İstanbul: The Isis Press.
• TUNÇOKU, M.-TAŞKIRAN, C. (2000). Çanakkale, Churchill ve Anzaklar. Ankara: Genelkurmay Basım Evi.
• UÇAROL, R. (1995). Siyasi Tarih (1789-1994). İstanbul: Filiz Kitabevi.
• UYAR, M. – ERICKSON J. E. (2017). Osmanlı Askeri Tarihi, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• ÜLKÜ, O. (2020). “Tartışmalı Bir Yapı Olarak Bolayır Merkez Tabyası”. Sanat Dergisi, 35: 175-188.
• YEŞİL, F. (2010). “İstanbul Önlerinde Bir İngiliz Filosu: Uluslararası Bir Krizin Siyasî ve Askerî Anatomisi”. Nizâm-ı Kadîm’den Nizâm-ı Cedîd’e III. Selim ve Dönemi. (ed. Seyfi Kenan). İstanbul: İSAM.
• YILDIZ, G. (2019a). “How to Defend the Turkish Straits Against the Russians: A century-long ‘Eastern Question’in British defence planning, 1815- 1914”. The Mariner’s Miror. CV/1: 40-59.
• YILDIZ, G. (2019b). Osmanlı Devleti’nde Askeri İstihbarat. İstanbul: Yeditepe Yayınları.
• Arşiv Belgeleri
• The National Archives (TNA)
• Foreign Office [FO] 195-2226 (1906), No.2, No. 16, No. 23, No. 26, No. 38, No. 48, No. 62.
• FO 424-38 (1877). ‘Reports and Memoranda Relative to Defence of Constantinople and Other Positions in Turkey and on Routes in Roumelia.
• FO 881/8589X (1905). ‘Turkey: Military Report. Eastern Turkey in Europe’, General Staff, War Office.
• War Office [WO] 157/1309 (1923), ‘Turkey: A History of the Nationalist Movement: 1918-1922’. C. I.
• WO 106/1461 (1906). ‘War with Turkey’.
• British Library (BL)
• India Office Records and Private Papers IOR/L/PS/10/623. (1916-1919). ‘Turkey: the future of Constantinople’.
• IOR/L/PS/18/B310a. (1919). ‘The Future of Constantinople’