Öz
İnsanlığa ait heyecan, korku, üzüntü, sevinç, pişmanlık, istek, özlem, şaşkınlık gibi çeşitli duygu durumlarını veya düşünceleri yansıtması yönünden dünya üzerinde konuşulan tüm dillerde yer alan sözcükler olan ünlemler; çeşitli duyguların aktarılması veya eylemlerin ifade edilmesinde önemli işleve sahip bir sözcük türüdür. Duygu ve düşünceleri en kısa ve etkili bir şekilde anlatmaya yarayan görevli ve anlamlı sözcüklerdir. Hem yazı dilinin hem de konuşma dilinin ürünü olan ünlemler, konuşma dilinde daha da etkilidirler. Türklük Bilimi çalışmalarında tür, kap-sam, sınıflandırma gibi çeşitli yönleriyle tartışmalı bir konu olan ünlem, yapı ve kullanım yönünden isim, fiil gibi diğer dil unsurlarından farklılık gösterir. Tek başına bir anlamı olmayıp cümledeki bağlama göre anlam kazanan ünlemler, Türkiye Türkçesi ağızlarında birçok farklı işlevde kullanılmaktadırlar. Buna bağlı olarak Rize ağzındaki ünlemlerin kullanılışlarını işlevlerine göre tespit ederek değerlendirmenin amaçlandığı bu çalışmada öncelikle ün-lemlerle ilgili alan yazını taranarak teorik alt yapı oluşturulmuştur. Daha sonra tarama ve derleme yöntemiyle Rize ağzındaki ünlemler belirlenmiştir. Çalışmanın sonucunda duygu değerleri ve cümledeki bağlama kattıkları anlamlar doğrultusunda Rize ağzında 141 ünlem ve bu ünlemlerin üstlendiği 25 işlev tespit edilmiştir.
Anahtar Kelimeler
Kaynakça
- AKALIN, Ş. H. (2011), “Türkiye Türkçesinde Ünlem”, Türk Gramerinin Sorun Sorunları Bildiri-ler, Ankara: TDK Yay: 588-603.
- AKSAN, D. (2009). Her Yönüyle Dil Ana Çizgileriyle Dilbilim. Ankara: TDK Yay.
- ATABAY, N. vd. (2003). Sözcük Türleri, Ankara: Papatya Yayıncılık.
- BANGUOĞLU, T. (2000). Türkçenin Grameri. Ankara: TDK Yay.
- BAYDAR, T. (2016). “Ünlem Üzerine”. TÜRÜK Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilim Araştır-maları Dergisi, 7: 127-151. BİLGEGİL, K. (2009). Türkçe Dilbilgisi. İstanbul: Dergâh Yay.
- BOZKURT, F. (1995). Türkiye Türkçesi. İstanbul: Cem Yayınevi Kültür Dizisi.
- CAFEROĞLU, A. (1994). Kuzeydoğu İllerimiz Ağızlarından Toplamalar. Ankara: TDK Yay.
- COŞKUN, O. (2005). Her Yönüyle İkizdere. Kocaeli.
- DEMİRBAŞ, M. (2017). “Türkiye Türkçesi Ağızlarında Seslenme Sözleri”. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 6(4), 2154-2181.
- DELİCE, H. İ. (2012). Sözcük Türleri. Sivas: Asitan Yay.
- DENY, J. (1941). Türk Dili Grameri (Osmanlı Lehçesi) (Çev. Ali U. Elöve). İstanbul: Maarif Vekâleti Yay.
- EDİSKUN, H. (2010). Türk Dilbilgisi. İstanbul: Remzi Kitabevi.
- EKŞİOĞLU, S. (2023). “Anlam Bilimsel Bağlamıyla Rize Ağzındaki Seslenme Ünlemleri”. 6. Uluslararası Türkiye Türkçesi Ağız Çalıştayı (5-7 Ekim 2023). Elazığ. TDK Yay.
- EMRE, A. C. (1945). Türk Dilbilgisi. İstanbul: TDK Yay.
- ERGİN, M. (2003). Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Bayrak Yay.
- GEDİZLİ, M. (2015). “Türkçede Ünlemler ve Temel işlevleri”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, VIII/36: 126-134.
- GENCAN, T. N. (1979). Dilbilgisi. Ankara: TDK Yay.
- GÜLENSOY, T. (2000). Türkçe El Kitabı. Ankara: Akçağ Yay.
- GÜNAY, T. (2003). Rize İli Ağızları (İnceleme-Metinler-Sözlük). Ankara: TDK Yay.
- HACIEMİNOĞLU, N. (1992). Türk Dilinde Edatlar. İstanbul: MEB Yay.
- HENGİRMEN, M. (2006). Türkçe Temel Dilbilgisi. Ankara: Engin Yayın Evi.
- JAKOBSON, R. (1960). Linguistics and poetics. (Ed. A. Scbcok). Style İn Language: MIT Press.
- KARA, İ. (2014). Güneyce-Rize Sözlüğü Bir Doğu Karadeniz Köyünün Hafızası Ve Nâtıkası. İs-tanbul: Dergâh Yay.
- KARAHAN, L. (2005). Türkçede Söz Dizimi, Ankara: Akçağ Yay.
- KARAAĞAÇ, G. (2012). Türkçenin Dil Bilgisi. Ankara: Akçağ Yay.
- KOÇ, N. (1997). Yeni Dilbilgisi. İstanbul: İnkılâp Yay.
- KONONOV, Andrey Nikolayeviç (1956). Grammatika Sovremennogo Turetskogo Literaturno-go Yazıka, Moskova-Leningrad: SSCB Bilimler Akademi Yayınevi.
- KÜLEBİ, O. (1991). “Türkçe Ünlemlerin Kullanımbilim (Pragmatics) Yönünden İncelenmesi”. Dilbilim Araştırmaları Dergisi, I/10: 10-34.
- KORKMAZ, Z. (2003). Türkiye Türkçesi Grameri Şekil Bilgisi. Ankara: TDK Yay.
- KORKMAZ, Z. (2010). Gramer Terimleri Sözlüğü. Ankara: TDK Yay.
- ÖZTÜRK, Ö. (2005). Karadeniz Ansiklopedik Sözlük I-II. Cilt. İstanbul: Heyamola Yay.
- SOMUNCU, M. (2020). “Ünlemler ve Ünlemlere İşlevsel Yaklaşım: “Garibnâme Örneği”. Dil Araştırmaları, 26: 65-82.
- Sis, N.- Bahşi, N. (2016). Anadolu Ağızlarında Ünlemler ve Fonksiyonları. İnternational Journal of Language Academy, Volume 4/1 Spring s. 143-155
- TDK Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü (1993). Ankara: TDK Yay.
- TDK Türkçe Sözlük (2009). Ankara: TDK Yay.
- TDK Türk Gramerinin Sorunları (2011). Ankara: TDK Yay.
- ÜÇOK, N. (1947). Genel Dilbilim (Lenguistik). Ankara: Ankara Ü. Dil, Tarih-Coğrafya Fakültesi Yay.
- VARDAR, B. (2002). Dilbilim Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Multilingual Yay.
- ZÜLFİKAR, H. (2011). “Ünlemler ve Ses Yansımalı Kelimeler”. Türk Gramerinin Sorunları Bil-diriler. Ankara: TDK Yay: 604-607.
Ayrıntılar
| Birincil Dil | Türkçe |
|---|---|
| Konular | Dilbilim (Diğer) |
| Bölüm | Araştırma Makaleleri |
| Yazarlar | |
| Yayımlanma Tarihi | 5 Ocak 2024 |
| Yayımlandığı Sayı | Yıl 2023 |