ŞAHZADE BEHRAM VE MELİKE DİLRİZ ANLATISI ÖRNEKLEMİNDE UY-GUR SÖZLÜ KÜLTÜRÜNDE BİR ÂŞIK TİPİ OLARAK HIZIR

Yıl 2023, Cilt: 20 Sayı: 78, 513 - 532, 19.07.2023

Esra Çam

https://doi.org/10.56694/karadearas.1329937

Öz

Halk anlatıları kültürel belleğin önemli bir bileşenidir. Geçmişten gelen bilgiler, deneyimler ve öğretilerin yansıtıldığı ve yaşatıldığı anlatılar, kültürel belleğin devamlığını sağlamak, toplumun kimliğini korumak ve gelecek nesillere ak-tarmak fonksiyonuna sahiptir. Halk anlatılarından biri olan Türk halk hikâyeleri de yerleşik yaşama geçişin mahsulü olup Türklerin bu dönemi hakkında pek çok kodlar barındıran bir türdür. Halk hikâyeleri toplumsal yaşamın ve ça-tışmaların içe dönük olması bir yana özellikle yerleşik yaşamın etkisiyle birlikte aşk konularıyla ön plana çıkmaktadır. Uygurlar, erken dönemlerden itibaren tarih sahnesinde varlığını sürdüren yerleşik yaşama erken geçmiş köklü bir Türk boyudur. Bu köklü geçmişlerini yaratmış oldukları sözlü ve yazılı anlatılara da görmek mümkündür. Bu çalışma-ya konu olan “Şahzade Behram ve Melike Dilriz” adlı anlatıda da buna bir örnektir. Anlatıda, kadın kahramanın eşte aradığı özellikler, erkek kahramanları tâbi tuttuğu yarışlar yerleşik yaşamın kültürel kodlarını taşıyan motifler arasın-dadır. Bu çerçevede şekillenen ve bu çalışmanın merkezinde yer alan Hızır tipi de Uygur Türklerinin kolektif hafızası-nın ürünü olup gelenekteki Türk Hızır inancıyla ortak ve ayrılan yönleri bulunmaktadır. Bu makalede Uygur Türkleri-nin inanç yapısındaki ve kültüründeki Hızır tipinin yapısı ve özellikleri tespit edilerek incelenmiştir

Anahtar Kelimeler

Uygur, sözlü kültür, anlatı, Hızır, tip.

KHIDR AS A TYPE OF LOVER IN THE UYGUR ORAL CULTURE IN THE CASE OF THE NARRATIVE SHAHZADA BEHRAM AND MELIKE DILRIZ

Öz

Folk narratives are an important component of cultural memory. Narrative, which reflects information, experiences and teachings from the past, serves the function of ensuring the continuity of cultural memory, protecting the identity of the society and transferring it to future generations. Turkish folk narratives are mostly the product of the transition to settled life and are a genre that contains many codes about this period of the Turks. The theme of love come to the fore in folk narratives especially with the influence of the settled life. The Uyghurs are a deep-rooted Turkish tribe that has survived on the stage of history since the early periods and had an early settled life. It is possible to see their deep-rooted past in the oral and written tales they have created. The narrative of “Şehzade Behram and Melike Dilriz”, which is the subject of the current study, is an example of this. In the narrative, the features that the heroine looks for in a spouse and the competitions the she forces male heroes to take part in are among the motifs that carry the cultural codes of the settled life. The type of Khidr that takes shape in this context and occupies a central position in this study is a product of the collective memory of the Uyghur Turks, and it has both similar and different characteristics with the traditional Turkish belief in Khidr. In this article, the structure and characteristics of the type of Khidr in the belief system and culture of the Uyghur Turks were identified and examined.

Anahtar Kelimeler

Uyghur, oral culture, narrative, Khidr, type

Kaynakça

• AKIN, B.(2012). “Alpamış Destanı’nda Hz. Ali Tasavvuru”. Millî Folklor, 96:19-28.
• ALPTEKİN, A.B. (2002). Halk Hikâyelerinin Motif Yapısı. Ankara: Akçağ Yayınları.
• AYDEMİR, A. (1981). İ”lyas (as). Hakkında Bir Araştırma”. İslam Medeniyeti Dergisi, 5,41: 27-38.
• AYDIN, M. (1986). “Türklerde Hızır İnancı”. Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2: 51-77.
• BEYDİLİ, C. (2005). Türk Mitolojisi Ansiklopedik Sözlük. (Çev. Eren Ercan). Ankara: Yurt Kitap-Yayın.
• BORATAV, P. N. (1997). “Türklerde Hızır, İslam Âlemi Tarih, Coğrafya, Etnografya ve Biyaograf-ya Lugati”. İslam Ansiklopedisi 5/1. MEB.
• ÇELEBİ, İ.(1998). “Hızır, TDV İslam Ansiklopedisi”. Erişim Tarihi: 30.10.2019: https://islamansiklopedisi.org.tr/hizir#1
• ÇETİN, İ. (2002). “Türk Mitinde Kut İyesi Kıdır ve Medeniyet Değişikliğinde Kıdır’dan Hızır’a Geçiş”. Millî Folklor, 54: 30-34.
• ÇINAR, A. A. (1994). “Türk Dünyasında Âşıklık Geleneğinin Karşılaştırılması”, II. Türk Dünyası Yazarlar Kurultayı: 59-67.
• ÇOBANOĞLU, Ö. (2003). Türk Halk Kültüründe Memoratlar ve Halk İnanışları. Ankara: Akçağ Yayınları.
• DUMAN, Mustafa. (2012). “Bozkurt’tan Hızır’a Türk Halk Anlatmalarında Kılavuz”. Millî Folklor, 96:190-201.
• DUYMAZ, A. (2001). Kerem ile Aslı Hikâyesi Üzerinde Mukayeseli Bir Araştırma. Ankara: Kültür Bakanlığı.
• ERGİN, M. (1989). Dede Korkut Kitabı I, Ankara: TDK.
• ERGUN, P. (1993). Halk Anlatmalarında Hızır. Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Ensti-tüsü (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
• GÖKDAĞ, B. A. (2006). “Ala Atlı Yol Tanrılarından Boz Atlı Hızır’a”. Prof. Dr. Saim Sakaoğlu’na Armağan. 247-258.
• İNAYET, A. (2004). Uygur Halk Destanları 1. Ankara: TDK Yayınları.
• İNAYET, A. (2013). Uygur Halk Destanları 2. Ankara: TDK Yayınları.
• KASAPOĞLU, A. (2006). Carl Gustov Jung’un Kehf Sûresi Tefsiri. Malatya: Huzur Matbaası.
• KAYA, Doğan. (1999).“Karşılaşma, Atışma ve Deyişme Kavramları Üzerine Düşünceler ve Fey-manî’den Örnekler”. Folklor/Edebiyat, 20:131-40.
• KAYA, D. (Y.Y.) Âşıklığa Başlama. Erişim Tarihi: 09.06.2022. http://dogankaya.com/fotograf/asikliga_baslama.pdf.
• KESKİN, A. (2012). Tahir ile Zühre Hikâyesi’nin Uygur Varyantı Üzerinde Yapısal Bir İnceleme, Prof. Dr. Fikret Türkmen Kitabı: 555-575.
• KILIÇ, E. (2014). “Uygur Türklerinin Hızır ve Halk Hikâyelerinde Hızır Tipi”. Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi, 4:45-55.
• KÖKSAL, H. (1984). Battalnamelerde Tip Ve Motif Yapısı. Ankara: Başbakanlık Basımevi.
• KÖPRÜLÜ, M. F. (2012). Edebiyat Araştırmaları I. Ankara: Akçağ Yayınları.
• KÖSE, N. (1996). “Türk Halk Hikâyelerinde (Yapı) Stucture”, Araştırmalar I, Milli Folklor Yayınları: 20-53.
• KULA, M. (2006). Türk Moda Giyim Endüstrisinde Deri Tasarımların Gelişim ve Değişim Parametreleri Üzerine Bir Araştırma. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
• MEHMET, A. (2006). Uygur Halk Destanları (İcra Merkezli ve Karşılaştırmalı Bir Araştırma). İzmir: Ege Üniversitesi Türk Dünyası Araştırmaları Enstitüsü. (Yayımlanmış Doktora Tezi).
• MEHMET, A. (2010). Uygur Halk Destanları ve Destancılık Geleneği. İzmir: Elik Y.
• OCAK, A. Y. (1999). İslâm-Türk İnançlarında Hızır Yahut Hızır-İlyas Kültü. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• OĞUZ, Ö. (2002). Küreselleşme ve Uygulamalı Halkbilimi. Ankara: Akçağ.
• ÖGEL, B. (2014). Türk Mitolojisi II. Ankara: TTK Yayınları.
• ÖGER, A. (2022). “Uygurlarda Geleneksel Meslekleri Konu Alan Çağatayca Bir Eser: Kitâb-ı Garîbî”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaşi Araştırma Dergisi, 104: 453-469.
• SAKAOĞLU, S. vd. (1997). Meddah Behçet Mahir’in Bütün Hikâyeleri II. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• TOPALOĞLU, B. (2001). “İsm-i a‘zam TDV İslam Ansiklopedisi”. Erişim Tarihi: 31.10.2022: https://islamansiklopedisi.org.tr/ism-i-azam
• TÜRKMEN, F.- CEMİLOĞLU, M. (2009). Âşık Şevki Halıcı’dan Derlenen Halk Hikâyeleri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• ULUSOY, D. - CELİL, A. (2005). Uygurlarda Aile. İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Metodo-loji ve Sosyoloji Araştırmaları Merkezi Sosyoloji Konferansları. 32: 1-29.
• ÜNSAL, Ölmez, S. (2021). “Yahudi ve İslam Kaynaklarına Göre İlyas Peygamber Üzerine Bir İnceleme”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (ÇÜİFD), 21, 276-300.
• ZEREN, M. E. (2022). Türk Dinî Tarihinde İki Kurtarıcı Varlık: Bodisatva Avalokiteşvara ve Hızır. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 29:1614-1633.