KENTSEL DOKULARDA TARİHİ MEZARLIK ALANLARININ VE MEZAR TAŞLARININ DURUMLARI (Tokat ve Rize Örnekleriyle)

Yıl 2024, Cilt: 21 Sayı: 82, 556 - 603, 27.06.2024

Canan Hanoğlu

https://doi.org/10.56694/karadearas.1475786

Öz

Türk-İslam dünyasında önemli bir yeri olan mezarlıklar, insanlar tarafından değer verilen, saygı duyulan alanlardır. Özellikle Osmanlı kent dokusu içerisinde mezarlıklara, hazirelere, mezar taşlarına ve türbelere oldukça önem verilmiş ve mezarlıklar adeta birer cennet bahçesine dönüştürülmüştür. Bu durum yabancı seyyahların da dikkatini çekmiş; hatıralarına, gravürlerine konu olmuştur. O dönemde mezarlıklar İstanbul başta olmak üzere şehirlerin tarihi dokusunun oluşmasında etkili unsurlardan biriyken kentleşmeyle birlikte bu etki giderek azalmıştır.
Kentleşmenin getirmiş olduğu bir takım faaliyetler tarihi eserlerin zarar görmesine hatta yok olmasına sebep olabilmektedir. Eski mezarlık ve hazire alanları bu durumdan en çok etkilenen yerlerin başında gelmektedir. Şehirleşme ve modernleşme çalışmaları kapsamında yapılan çeşitli imar faaliyetleri, yanı sıra artan nüfus, definecilerin yapmış olduğu katliamlar, insan ve doğa tahribatı mezarlık alanlarının ve bu alanlarda bulunan mezar taşlarının her geçen gün, sayılarının azalmasına ve yok olup gitmesine neden olmaktadır.
Tokat ve Rize illeri özelinde hazırlanan bu çalışmada, kentleşmeye yönelik çalışmalar, bilinçli-bilinçsiz yapılan bir takım uygulamalarla tarihi mezarlık alanlarının ve mezar taşlarının durumlarını göstermek amaçlanmıştır. Tokat ve Rize mezar taşları ile ilgili yapmış olduğumuz araştırmalar sırasında karşılaştığımız bazı tarihî mezarlık alanları, hazireler ve mezar taşlarından örnekler verilerek önceki ve mevcut durumları ile ilgili gözlemlediğimiz tespitler paylaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Kentsel Doku, Tokat, Rize, Mezarlık, Hazire, Mezar Taşı

Etik Beyan

-

Destekleyen Kurum

-

Proje Numarası

-

Teşekkür

-

Kaynakça

• AKYÜZ, E. (2016). “Kentsel Estetik: Edinburgh ve İstanbul Örneği”. Eurasian Academy of Sci-ences Social Sciences Journal. 7: 176-186.
• AKYÜZ, A. vd. (2010). Tokat Merkez ve İlçeleri Taşınmaz Kültür ve Tabiat Varlıkları Envanteri. Tokat: T.C. Tokat Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü.
• ASARKAYA (CİNLİOĞLU), H. (1936.02.01). “Tokat Mezarlıkları-Dekmenler Mezarlığı”, Yeni Tokat Dergisi. 52: 18.
• ASARKAYA (CİNLİOĞLU), H. (1938.02.04). “Tokat Mezarlıkları-Behzat Mezarlığı”. Yeşilırmak Gazetesi: 3.
• ASARKAYA (CİNLİOĞLU), H. (1938). “Tokat Mezarlıkları-Dekmenler Mezarlığı”. Yeşilırmak Gazetesi: 2.
• ASARKAYA (CİNLİOĞLU), H. (1938. İkinci Kanun. 21). “Tokat-Mezarlıkları-Dokuztaşlar Mezar-lığı”. Yeşilırmak Gazetesi: 2.
• ASARKAYA (CİNLİOĞLU), H. (2019). Osmanlılar Zamanında Tokat-I. Kısım. Tokat: Tokat Be-lediyesi.
• AYVAZOĞLU, B. (2015). “Gülbün Mesara, Babası A. Süheyl Ünver’i ve Onun İstanbul’unu Anla-tıyor”. Büyük İstanbul Tarihi, Antik Çağ’dan XXI. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi. 10: 202-215.
• AYVERDİ, E. H. (1972). Osmanlı Mimarisinde Çelebi ve II. Sultan Murad Devri, 806 -885 (1405-1451). İstanbul: Baha Matbaası.
• BAKIRCI, N. (2012). “Hz. Şems Mezarlığı ve Kaldırılan Mezar Taşları”. Şems-Güneşle Aydınla-nanlar: 181-192.
• BİLGEN, Ç. (2014). Erken Cumhuriyet Dönemi'ne Ait Bir Kitap Taslağı: Tokat Kent Tarihi Ça-lışmaları Tokat Müzesi Örneği. İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi. (Yayımlanma-mış Yüksek Lisans Tezi).
• BOZKURT, N. (2004). “Mezarlık”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 29: 519-522.
• ÇELİK, B. (2012). Ordu İli Ünye İlçesi Hacı Osman Ağa Camii Haziresindeki Mezar Taşları. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. (Yayımlanmamış Yük-sek Lisans Tezi).
• ÇAL, H.-İLTAR, G. (2011). Giresun İli Osmanlı Mezar Taşları. Ankara: Giresun Valiliği Yayınları: 19.
• ÇİNKAYA, E. (2020). “Rize Orta Camii Hakkında Kısa Malûmat”, Takvim-i Vekayi. VIII/1: 96-103.
• DEMİR, Ç. (2008). Tokat Erenler Tarihi Mezarlığı ve Mezar Taşları. Van: Yüzüncü Yıl Üniversi-tesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
• DENKNALBANT, A. (2012) “Üç Kümbetler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 42: 276-277.
• ERKARA, A. (2010). Tokat Merkez’de Osmanlı Dönemi Dini Mimarisi. Erciyes Üniversitesi Sos-yal Bilimler Enstitüsü. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
• EYİCE, S. (1973-1974). “Tarihi Mezarlardan Notlar”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, Tarih Enstitüsü Dergisi. 4-5: 291-334.
• EYİCE, S. (1989). “Ali Paşa Camii”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. II: 430-431.
• EYİCE, S. (1996). “Mezarlıklar ve Hazireler”. İslam Dünyasında Mezarlıklar ve Defin Gelenekle-ri-Cimetières Et Traditions Funéraires Dans Le Monde Islamique (28-30 Eylül 1991/İstanbul). I: 123-134.
• GABRİEL, A. L. (1934). Monuments Turcs d’Anatolie II. Paris: E. de Boccard. II. (çev. Nuri Fu-dayl Kıcıroğlu (2022). Anadolu’daki Türk Anıtları-İkinci Cilt, Amasya-Tokat-Sivas. İs-tanbul: Türk Arkeoloji ve Kültürel Miras Enstitüsü Yayınları.)
• GÜNDOĞDU, H. vd. (2006). Tarihi Yaşatan İl Tokat. Ankara: PYS Vakıf Sistem Matbaa.
• GÜNESEN, B. vd. (2007). Bir Asırda Tokat, Nesilden Nesile Bir Miras, Fotoğraf Albümü. Tokat: Ofset Matbaacılık.
• GÜVELİOĞLU, İ. G. (2017). Rize’nin Tarihine Gömülen Vakıf Eserleri. İstanbul: REVAK (Rize Araştırmaları Vakfı İktisadi İşletmesi Yayınları).
• HANOĞLU. C. (2015). Batılılaşma Dönemi Rize Mezar Taşları, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. (Yayımlanmamış Doktora Tezi).
• HANOĞLU, C. (2020). “Tokat Mahmut Paşa Camii Haziresi’nde Bulunan Mezar Taşları". Ekev Akademi Dergisi. 84: 161-194.
• HANOĞLU. C. (2021). “Tokat Dokuztaşlar Mezarlığı’nda Yer Alan Osmanlı Dönemi Mezar Taş-ları”. Türk Kültürü Araştırmaları Serisi I: 1-45.
• HASEKİ, M. (1976). Plastik Açıdan Türk Mezar Taşları. İstanbul: İstanbul Devlet Güzel Sanatlar Akademisi.
• İŞLİ, N. (1991). “Ayas Paşa Mezarlığı”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA). 4: 204.
• KAR, F. S. (2010). Evvel Zaman İçinde Rize. İstanbul: Rize Vitrini Ajans.
• KAR, F. S. (2020). Bir Zamanlar Rize, Rize: Karali Yapım.
• KARAGÜLLE, M. B. (1929-1937)-SAVURAN, O. N. (1944). Tokat Müzesi Kültür Envanteri Def-teri. Tokat Müzesi. (Yayımlanmamış Monografi Çalışması).
• KARPUZ, H. (1992). Rize. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• KAYSERİLİ, A.-KAYSERİLİ KURT, S. (2022). “Erzurum Şehrinde Acı Bir Kayıp: Yok Edilen Me-zarlıklar”. Sosyal ve Beşeri Bilimler Araştırmaları. III: 163-184.
• KÖKREK, M. (2015). “Tarihi Mezarlık ve Mezar Taşlarımızın Serencâmı”. Siyah Sanat Aylık Kültür Sanat Dergisi. 38-43.
• KUCUR, S. S. (2015a). “İstanbul'un Tarihî Müslüman Mezarlıkları” Antik Çağ’dan XXI. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi. 5. İstanbul: İBB Kültür A.Ş. 428-457.
• KUCUR, S. S. (2015b). ”Mezartaşları”. Antik Çağ’dan XXI. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi 5. İs-tanbul: İBB Kültür A.Ş. 435-441.
• KUL, E. (2020). Osmanlı Döneminde Rize (Fetihten 19.Yüzyıla). İstanbul: Libra Kitapçılık ve Yayıncılık.
• KUNTAY, O. (1996). “Hatuniye Medresesi Neden Yıkıldı?”. Tokat Kültür ve Araştırma Dergisi. 4/9: 31.
• MAZI, F. (2009). “Tarihi Çevrenin Korunmasında Sosyo-Ekonomik Faktörlerin Etkisi”. Mev-zuat Dergisi. 138: 1-14. https://www.mevzuatdergisi.com (Erişim Tarihi 15.02.2023)
• MERCAN, M.-ULU, M. E. (2003). Tokat Kitabeleri. Ankara: Türk Hava Kurumu Basım Evi İş-letmeciliği.
• SEÇKİN, S.-TANIK, S. (2023). “Yalova İlyasköy’de Bulunan Osmanlı Dönemi Mezar Taşları”. Erdem. 84: 139-174.
• TUNCER, H. (2013). “Gerard De Nerval’in Muhteşem İstanbul’u”. Türk Yurdu Dergisi, XXXIII/310: 243-248.
• TUNÇEL, G. (1989). Batı Anadolu Bölgesinde Cami Tasvirli Mezar Taşları. Ankara: Kültür Ba-kanlığı Yayınları. Tanıtma Eserleri Dizisi: 20.
• TÜRKLÜ, M. E. (2010). Tokat Mezar ve Yapı Kitabeleri Üzerine Bir İnceleme. Sivas: Sivas Cum-huriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
• UYGUR, F. (2015). XIX. Yüzyıl Fransız Seyyah Ve Diplomatı Edouard Antoıne Thouvenel’e Göre Osmanlı Devleti. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. (Yayımlan-mamış Doktora Tezi).
• UYSAL, A. O. (1987). “Tokat’taki Osmanlı Camileri”. Türk Tarihinde ve Kültüründe Tokat Sem-pozyumu. 2-6 Temmuz 1986. Ankara: Tokat Valiliği Şeyhülislam İbn Kemal Araştırma Merkezi: 313-364.
• UZUNÇARŞILI, İ. H. (1927). Anadolu Türk Tarihi Vesikalarından Tokat, Niksar, Zile, Turhal, Pazar, Amasya Vilayet, Kaza ve Nahiye Merkezlerindeki Kitabeler. İstanbul: Maarif Ve-kaleti Neşriyatı.
• ÜÇER, M. (1987). "Tokat ve Efsaneleri, İnanışları". Türk Tarihinde ve Kültüründe Tokat Sem-pozyumu. 2-6 Temmuz 1986. Ankara: Tokat Valiliği: 217-230.
• ÜNVER, A. S. (2011). Karaca Ahmednâme. (Haz.: Gülbün Mesara-Prof. Dr. Aykut Kazancıgil, Yasin Beyaz). İstanbul: Üsküdar Belediyesi Yayınları.
• YILMAZ, M. vd. (2019). “Arkeolojik Alanlarda Uygulanan Koruma Örtülerinin Tasarım Kriter-leri”. Sanat ve Tasarım Dergisi: 413-429.
• YILMAZ, S. (2015). “Yaşayan Osmanlı Ruhu: Muradiye”. Bursa’da Zaman, Bursa Büyük Şehir Belediyesi, 16/4-35.
• YÜKSEL, M. (2000). Trabzon’da Türk-İslam Eserleri ve Kitabeler C.2-3. Trabzon: Trabzon Be-lediyesi Kültür Yayınları: 58.
• İNTERNET KAYNAKLARI
• http://nek.istanbul.edu.tr:4444/ekos/FOTOGRAF/90764---0020.jpg. (Erişim Tarihi: 23.04.2023)
• http://nek.istanbul.edu.tr:4444/ekos/FOTOGRAF/90764---0021.jpg. (Erişim Tarihi: 23.04.2023)
• https://www.aa.com.tr/tr/kultur-sanat/tas-kitabeler-trabzon-tarihine-isik-tutuyor/950024. (Haber Tarihi: 28.10.2017, Erişim Tarihi: 26.02.2024)
• https://www.ahaber.com.tr/tarih/2016/11/03/topragin-altindan-rizenin-eski-meydani-cikti-. (Haber Tarihi: 03.11.2016, Erişim Tarihi: 27.03.2023)
• https://archives.saltresearch.org/handle/123456789/88678. (SALT Araştırma, Ali Saim Ülgen Arşivi, (Erişim Tarihi: 01.09.2022)
• https://www.arkeolojikhaber.com/haber-mezarlik-duvarina-devsirme-malzeme-olan-tarihi-kitabeler- sokuldu-22884/. (Haber Tarihi: 25.08.2019, Erişim Tarihi: 20.08.2023)
• https://www.arkeolojikhaber.com/haber-osmanli-mezar-taslari-oruldukleri-duvardan-sokulerek- korumaya-alindi-15274/. (Haber Tarihi: 31.07.2018, Erişim Tarihi: 20.08.2023)
• http://www.artuklumimarlik.com.tr/rize-seyh-cami-rize/. (Erişim Tarihi: 01.06.2023)
• https://www.dha.com.tr/foto-galeri/edirnede-tarihi-caminin-restorasyonunda-bahce-duvarlarinda- mezar-tasi-kullanilmis-2420361. (Haber Tarihi: 12.04.2024, Erişim Tari-hi: 22.04.2024)
• https://www.dunyabizim.com/gezi-mekan/osmanlinin-tv-dizisi-reyting-rekortmeni-ama-mirasi-kan- agliyor-h25176.html. (Sadullah YILDIZ, Erişim Tarihi: 19.09.2023)
• https://www.dunyabizim.com/gezi-mekan/chicagoya-benzemek-ya-da-karacaahmet-mezarliginda-ne- oldu-h25069.html. (Sadullah YILDIZ, Erişim Tarihi: 19.09.2023)
• https://www.facebook.com/izmirtarih/posts/1396840047188637/. (Erişim Tarihi: 06.09.2023)
• https://www.facebook.com/rize.tascioglucamii/. (Erişim Tarihi: 30.05.2023)
• https://www.haberler.com/guncel/rize-de-tarihi-orta-cami-nin-yikimi-yine-gundemde-7053708-haberi/. (Haber Tarihi: 09.03.2015, Erişim Tarihi: 01.06.2023)
• https://www.haberturk.com/gundem/haber/1024349-duvarin-sivasi-dokulunce. (Haber Tarihi: 28.12.2014, Erişim Tarihi: 20.08.2023)
• https://www.haberturk.com/sivas-haberleri/62744332-tarihi-mezar-tasi-duvardan-ciktisivasta-yukari- tekke-mezarliginda-bulunan-caminin-bahce. (Haber Tarihi: 13.08.2018, Erişim Tarihi: 20.08.2023)
• https://www.haberturk.com/yazarlar/murat-bardakci/849419-taksim-meydani-eskiden-mezarlikti-ve- yapilan-binalarin-akibeti-de-tuhaf-oldu. (Erişim Tarihi: 06.09.2023)
• https://www.konyapedia.com/makale/3322/sems-mezarligi. (Erişim Tarihi: 22.04.2024)
• https://www.kusadasikulturelmiras.com/?pnum=244&pt=Adalızade+Mezar+Taşları+Müzesi. (Erişim Tarihi: 22.04.2024)
• https://www.lazhaber53.com/timya-vadisi-orta-cami-rize-de-ibadete-acildi/23531/. (Haber Tarihi: 30.03.2019, Erişim Tarihi: 01.06.2023)
• https://www.mevzuat.gov.tr/MevzuatMetin/2.3.11410.pdf. (Erişim Tarihi: 01.04.2023)
• https://www.mevzuat.gov.tr/. (Mezarlık Yerlerinin İnşaası ile Cenaze Nakil ve Defin İşlemleri Hakkında Yönetmelik, 8. Bölüm Madde 39 (4)). (Erişim Tarihi: 01.04.2024)
• https://www.ntv.com.tr/galeri/turkiye/tokatta-insaat-kazisindan-tarih-cikti,1eUUy6G570WG_G_1- 5GOgg/MZxJ-gpWG0O7O1QKLZUACQ. (Erişim Tarihi: 16.03.2023)
• https://www.olay53.com/foto-galeri/rize-seyh-camii-kapilarini-aciyor-299.htm. (Haber Tarihi: 24.11.2014, Erişim Tarihi: 01.06.2023)
• http://www.olay53.com/haber/rizede-belediye-kazisinda-tarihi-mezarlik-bulundu-536341.htm. (Haber Tarihi: 03.11.2016, Erişim Tarihi: 27.03.2023)
• https://parselsorgu.tkgm.gov.tr. (Erişim Tarihi 13.10.2022)
• https://www.rizehaberleri.com/rize-de-300-yillik-mezar-taslari,bulundu/74194/. (Haber Tarihi: 03.11.2016, Erişim Tarihi: 27.03.2023)
• https://www.serander.net/karadeniz-kulturu/1659-rize-meydan-projesi-seyh-ali-semerkandi-turbesi-ve- vefa.html. (Erişim Tarihi: 12.06.2023)
• https://sr-rs.facebook.com/dijitalizmirkutuphanesi. (Erişim Tarihi: 03.10.2023)
• https://www.star.com.tr/guncel/rizede-sasirtan-tarihi-mezar-taslari-haber-1155288/.
• (Haber Tarihi: 03.11.2016, Erişim Tarihi: 27.03.2023)
• https://www5.tbmm.gov.tr/tutanaklar/TUTANAK/TBMM/d23/c047/tbmm23047109.pdf. Tokat İli, 2003-2008 Yıllarında Restorasyonu Yapılan ve 2009 Yılında Restorasyonu Devam Eden Eserler Listesi, Dosya No: 9141, Türkiye Büyük Millet Meclisi Tutanak Dergisi, Dönem: 23, Cilt: 47, Yasama Yılı: 3, s. 824-25. (Belge Tarihi: 24.06.2009). (Eri-şim Tarihi: 04.01.2024)
• https://www.tokat.bel.tr/sayfa/detay/679. (Erişim Tarihi: 04.04.2023)
• https://www.trthaber.com/foto-galeri/tarihi-mezar-taslari-duvar-yapiminda-kullanilmis/33981.html. (Haber Tarihi: 20.03.2021, Erişim Tarihi: 20.08.2023)
• https://twitter.com/hergezgin/status/1284262786068099074. (ErişimTarihi:14.12.2022)
• https://twitter.com/mehmet_dilbaz/status/1035425095970369537. (Erişim Tarihi: 06.09.2023)
• https://www.yenisafak.com/foto-galeri/hayat/mezar-taslari-o-bolgenin-tapularidir-2021484. (Pamukkale Üniversitesi Öğretim Üyesi Doç. Dr. Mustafa Beyazıt’ın verdiği bilgilerden). (Haber Tarihi: 07.12.2016, Erişim Tarihi 06.05.2023)
• https://www.youtube.com/watch?app=desktop&v=pKI9oOAhLd0. (Erişim Tarihi: 07.10.2023)