CRITICISM OF THE SOVIET REGIME IN KYRGYZ LITERATURE

Yıl 2024, Cilt: 21 Sayı: 84, 1134 - 1157, 26.12.2024

Ayşe Şener

https://doi.org/10.56694/karadearas.1564367

Öz

The development of socialist realism, a key literary approach used for party propaganda in the Soviet Union, oc-curred at the same time as the first steps of modern Kyrgyz literature. The introduction of the conflict-free theory increased monotony in literature, producing works centered around entirely positive and content characters. This shifted the focus of literature away from the individual’s inner life and towards the external realities shaped by the Soviet regime. After the 1950s, new writers emerged and shifts in political dynamics brought a fresh perspective to socialist realism, marking the onset of a period where resistance to domination became evident. Some writers continued to produce works under the prevailing oppression, benefiting from Soviet privileges and avoiding repercussions. Others, however, maintained their creative independence despite punitive measures and trans-formed their stance into a form of critique. This study explored the relationship between dominant literature and politics in Kyrgyz literature, focusing on literary evolution from its early stages. A sample of works from both pre- and post-independence periods was analyzed using content analysis, a qualitative research method. The findings reveal that both periods of literature feature critical perspectives on Stalinist policies and the flawed practices of the communist regime. During the Soviet era, Kyrgyz literature simultaneously served as a tool for party propa-ganda and a medium for implicit or realistic criticism of the Soviet regime. After the collapse of the Soviet Union, in the hands of more independent writers, historical realities, such as Stalin's colonial policies and repression, began to replace the fabricated narratives of Soviet propaganda, transforming literature into a platform for nation-al identity construction.

Anahtar Kelimeler

Soviet Russia, ideology, criticism, socialist realism, Kyrgyz people, Kyrgyz literature

KIRGIZ EDEBİYATINDA SOVYET REJİMİ ELEŞTİRİSİ

Öz

Sovyetlerde parti propagandasının edebî metodu olan sosyalist realizmin ilk örneklerinin verildiği yıllar Kırgız edebiyatında modern edebiyatın ilk adımlarına tesadüf etmektedir. Bu doğrultuda ortaya çıkan çatışmasızlık teorisiyle birlikte edebiyattaki tekdüzelik artmış, edebî ürünlerde salt mutlu ve iyi tipler yaratılmıştır. Bu yaratım edebî eseri insanın iç dünyasından uzaklaştırarak Sovyet rejiminin oluşturduğu dış gerçekliğe odaklamıştır. 1950’li yıllardan sonra ise edebiyat sahnesine giren yeni kalemler ve siyasî konjonktürde yaşanan değişimler sosyalist realizme farklı bir bakış getirmiştir. Bu farklılık tahakküme başkaldırının da ortaya çıktığı bir süreci imlemektedir. Bazı yazarlar mevcut tahakkümü kabullenerek eser vermeye devam etmiş; hem Sovyetlerin sunduğu imtiyazlardan faydalanmış hem de cezalardan kaçınmıştır. Bazıları ise rejimin yaptırım ve cezalarına rağmen kendiliklerini var etmiş ve bunu bir eleştiriye dönüştürmüştür. Kırgız edebiyatında edebî değişim ve gelişimleri gözlemlemek adına ilk örneklerden itibaren hâkim edebiyat ve politika ilişkisine başka bir açıdan yaklaşmak bu anlamda önemli görülmüş ve bu çalışma ortaya çıkmıştır. Çalışmada bağımsızlık öncesi ve sonrası edebî eserlerden bir örneklem belirlenmiş ve bu eserler nitel araştırma yöntemlerinden içerik analiz yöntemi ile irdelenmiştir. Neticede, edebî eserlerde her iki devirde de Stalin’in politikasına ve o dönem komünistlerinin yanlış uygulamalarına dair olumsuz bir sistem eleştirisi olduğu sonucuna varılmıştır. Kırgızlarda edebiyat, Sovyet devrinde bir taraftan parti propagandasını yaparken diğer taraftan örtük veya gerçekçi biçimde Sovyet rejiminin eleştirisinin aracı olmuştur. Sovyet devri sonrasında ise özgür kalemlerin elinde özellikle repressiya ve Stalin’in kolonyal politikası başta olmak üzere tarihî gerçeklikler propagandanın uğruna yaratılan tarihle değiştirilmiş ve edebiyat bir millî inşa alanına dönüşmüştür.

Anahtar Kelimeler

Sovyet Rusya, ideoloji, komünizm, Sosyalist realizm, Kırgızlar, Kırgız edebiyatı

Kaynakça

• AKMATOV, K. (1979). Mezgil. Frunze: Kırgızstan Basması.
• AKMATOV, K. (1989). Kündü Aylangan Cıldar. Frunze: Adabiyat Basması.
• ALTIMIŞOVA, Z. (2022). “Kırgızistan’da Sovyet Repressiya Siyaseti (1917-1953)”. XVIII. Türk Tarih Kongresi. X. Cilt. (Hz. S. Nurdan ve M. Özler.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. 891-903.
• ALTIOK, E.- İSMAİLOVA, C. (2020). “Kasım Tınıstanov’un Akademiyalık Keçeler (Akademi Geceleri) Eseri Üzerine Bir Bakış”. Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi. 16: 161-169.
• ARSLAN, D. - Söylemez, O. (2021). “Kırgız Edebiyatında Millî Ruhun Oluşumu Süreci ve Kırgız Şairi Sovyetbek Baygaziyev”. The Journal of Academic Social Science Studies, XIV/86: 95-118.
• ARTIKBAYEV, K. (2003). XX Kılımdagı Kırgız Adabiyatının Tarıhı. Bişkek.
• ARTIKBAYEV, K. (2013). XX. Kırgız Edebiyatı Tarihi (Akt. Mayramgül Dıykanbayeva). Ankara: Bengü Yayınları.
• ASAKEYEVA, D. (2015). Sovettik İdeologiya cana XX Kılımdagı Uluttuk Adabiy-Körköm Protses. Bişkek: Uluu Toolor.
• AŞLAR, H. (2006). Mukay Elebayev’in Hayatı, Edebî Kişiliği, Nesir Eserleri ve Analizi. Kırgızistan: Kırgızistan- Türkiye Manas Üniversitesi (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
• AŞLAR, H. (2020a). “Modern Kırgız Edebiyatına Eleştirel Bir Bakış ve Bir Tasnif Denemesi”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi. XIII/71. 12-33.
• AŞLAR, H. (2020b). “Modern Kırgız Edebiyatının “Balka”sı Aalı Tokombayev’in Sanatına Dair Bazı Fikir ve Tespitler”. MANAS Sosyal Araştırmalar Dergisi. 9/4: 2041-2050.
• AYTMATOV, C. ( 1999) Beyaz Gemi. (Çev. Refik Özdek). İstanbul: Ötüken Yayınları.
• AYTMATOV, C. (1993). Elveda Gülsarı/Yüz Yüze/Cemile/Oğulla Görüşme/Askerin Oğlu. (Çev. Mehmet Özgül). İstanbul: Cem Yayınevi.
• AYTMATOV, C. (2001). Gün Olur Asra Bedel (Çev. Refik Özdek). İstanbul: Ötüken Yayınları.
• AYTMATOV, C. (2013). Cengiz Han’a Küsen Bulut (Çev. Refik Özdek). İstanbul: Ötüken Yayınları.
• AZAP, S. (2023). Türk Dünyası ve Edebiyat. İstanbul: Kesit Yayınları.
• BAYRAKÇI, H. İ. (2022). Şiire Yansıyan Millî Ruh: Şayloobek Düyşeyev, Kastamonu Üniversitesi: Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
• BAYRAM, B. (2006). “Oğuz Epı̇k Anlatmaları ve Çuvaş Alp Hı̇kâyelerı̇’nde Kutsal Kurt ve Tepegöz”. Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi. XI/1: 19-27.
• BAYTEMİROV, S. (1970). Santa. Frunze: Mektep Basması.
• BURAN, A. (2020). “Sovyetler Birliği Döneminde Azerbaycan’da Edebî Mahkemeler”. VII. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu. (Ed. H. Koraş, A. Yeloğlu ve M. Sönmez). 253-263.
• CAKIPBEKOV, A. (2020). Biz Babasız Büyüdük. (Akt. Orhan Söylemez ve Kemal Göz). Ankara: Bengü Yayınları.
• CETİMİŞEV, S. (1987). Too Bulagı. Frunze: Mektep Basması.
• CETİMİŞEV, S. (2007a). El Arasında I. Bişkek: Biyiktik Basması.
• CETİMİŞEV, S. (2007b). El Arasında II. Bişkek: Biyiktik Basması.
• CİGİTOV, S. (2006). “Cengiz Aytmatov Edebiyat Dünyasında Boy Gösteriyor”. (Çev. Ayhan Çelikbay). Salican Cigitov ve Dünyası (Hz. Orhan Söylemez ve Kemal Göz). Bişkek: Manas Üniversitesi Yayınları.
• CUMAYEV, M. (2012). Canı Mezgil cana Adabiyat. Biyiktik: Bişkek.
• ÇAĞDAŞ KIRGIZ ŞİİRİ ANTOLOLOJİSİ (2022). (Ed. Orhan Söylemez, Mustafa Said Arslan, Döne Arslan, Sultan Raev). Ankara: Bengü Yayınları.
• ÇONOĞLU, S. (2023). “Elçin Efendi ve Stalin’in Ölümü Hikâyesi Üzerine”. Kardeş Kalemler. 196: 44-55.
• CİGİTOV, S. (1984). 20-Cıldardagı Kırgız Adabiyatı. Frunze: İlim Basması.
• DIYKANBAY, M. (2021). Kırgız Romanı Başlangıçtan Bağımsızlığa (1917-1990). Erzurum: Fenomen Yayıncılık.
• DIYKANBAYEVA, M. (2017). “Kırgızlarda Dört Tülük Hayvanla İlgili İnanışlar”. Millî Folklor. 115: 133-140.
• DİLEK, İ. (2014). Resimli Türk Mitolojisi Sözlüğü Altay/Yakut. Ankara: Grafiker Yayınları.
• EKEN, C. (2023). “1970 Sonrası Azerbaycan Edebiyatında Sosyalist Realizmin Eleştirisi”. Folklor Akademi Dergisi. VI/2: 803-814.
• FİGES, O. (2011). Karanlıkta Fısıldaşanlar-Stalin Rusyası’nda Özel Yaşam (Çev. Nurettin Elhüseyni). İstanbul: YKY Yayınları.
• GÖZ, K. (2015). “Kırgız Edebiyatında Sosyalist Realizmin Yeniden Yorumlanması”. Gazi Türkiyat. 17: 99-112.
• GÖZ, K. (2020). “Olumlu Kahramanın Yenilgisi: Tanabay ve Santiago”. MUTAD. 7/1: 77-90.
• GÜNGÖR, E. (2018). Repressiya Kırgızistan’da Siyasi Baskı Sürgün ve Yokediliş (1917-1938). Ankara: Bengü Yayınları.
• GÜNGÖR, E. (2023). “Kırgız Türklerinde Repressiya”. Türk Dünyasında Repressiya. (Ed. İbraim Dilek). Ankara: YTB Yayınları. 445-480.
• GÜNÜMÜZ KIRGIZ ÖYKÜSÜ (2021). (Akt. Mayramgül Dıykanbay). İstanbul: Hece Yayınları.
• İBRAİMOV, O. (2013). İstoriya Kırgızskoy Literaturı XX Veka. Bişkek: Biyiktik.
• İNAN, A. (1987). “Türk Rivayetlerinde Bozkurt”. Makaleler ve İncelemeler. C.II. Ankara: Türk Tarihi Kurumu
• Yayınları.
• JUSDANİS, G. (1998). Gecikmiş Modernlik ve Estetik Kültür. İstanbul: Metis Yayınları.
• KALIYEVA, Ö. (2017). “Kazat Akmatov”. Kırgız Adabiyatının Tarıhı VII-Tom. (Ed. A. Akmataliyev). Bişkek: Kut-Ber.
• KALLİMCİ, İ. T. (2009). Bağımsızlık Sonrası Modern Kırgız Şiirinde Millî Temalar. Ege Üniversitesi: Sosyal Bilimler Enstitüsü. (Yayımlanmamış Doktora Tezi).
• KARA, H. (2011). “Sömürgeciyi” Tahayyül Etmek: Cengiz Aytmatov’un Kurmacasında Rusların Edebî Temsili”. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi. XLV/45: 113-138.
• KASIMBEK, T. (2003). Kırılan Kılıç I (Han Sarayı) (Akt. İbrahim Atabey ve Saadettin Koç). Ankara: Yargı Yayınevi.
• KASIMBEK, T. (2004). Kırılan Kılıç II (İsyan) (Akt. İbrahim Atabey ve Saadettin Koç). Ankara: Yargı Yayınevi.
• KASIMBEKOV, T. (1976) Cetilgen Kurak. Frunze: Mektep Basması.
• KASIMBEKOV, T. (2019). İnsan Olmak İstiyorum. (Akt. Samet Azap). Ankara: Bengü Yayınları.
• KAYA, M. (2007). Mitolojiden Efsaneye. İstanbul: Bağlam Yayınları.
• KERİMCANOVA, B. (1951). “Kırgız Sovet Adabiyatı XXV Cılda”. Kırgız Adabiyatı Cönündögü Makalalar Cıynagı. (Ed. B. Kerimcanova). Frunze: Kırgızmambas. 7-57.
• KIDIRBAYEVA, R. Z., -ASANALİYEV, K. (2004). Kırgız Adabiy İliminin Terimder Sözdügü. Bişkek.
• KORKMAZ, R. (2004). Aytmatov Anlatılarında Ötekileştirme Sorunu ve Dönüş İzlekleri. Ankara: Türksoy.
• KORKMAZ, R. (2009). Elveda Gülsarı Romanında İnsanların Dünyası. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• NASKALİ, E. G. (1996). “Sovyet Türk Edebiyatı”, Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi. 1. 54-64.
• OKTAY, A. (2008). Toplumcu Gerçekçiliğin Kaynakları. İstanbul: İthaki Yayınları.
• ÖGEL, B. (1993). Türk Mitolojisi I. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• ÖZYURT, C. (2023a). “Bir Devrimci Portresi Olarak Elveda Gülsarı: Kolhozlarda Aile ve Arkadaşlık İlişkilerinin Kırılganlığı”. İnsan ve Toplum. XIII/4: 121-143.
• ÖZYURT, C. (2023b). “Aytmatov’un Eserlerinde Sovyet Çalışma Hayatı ve Emekçi İlişkileri”. Bilig. 106: 145-172.
• ÖZYURT, C. (2024). “Aytmatov’un Eserlerinde Sovyet Eğitim Sisteminin Üç Hâli: Aydınlanma, İşlevsizleşme ve Mankurtlaşma”. Manas Sosyal Araştırmalar Dergisi. XIII/2: 646-664.
• RAYEV, S. (2018) Tımarhane. (Akt. Orhan Söylemez ve Kemal Göz) Ankara: Bengü Yayınları.
• RAYEV, S. (2022). Güneşi Tutan Çocuk. (Akt. Kemal Göz) Ankara: Bengü Yayınları.
• RAYEV, S. (2024). Pusu. (Akt. Kemal Göz). Ankara: Bengü Yayınları.
• SADIKOV, A. (2012). Kırgız Zalkarları. VI. Tom. Bişkek: Biyiktik Basması.
• SADIKOV, A., vd. (1965). Adabiyat Teoriyasının Problemaları. Frunze: İlim Basması.
• SAMAGANOV, C. (1951). “Stalin Kırgız Adabiyatında”. Kırgız Adabiyatı Cönündögü Makalalar Cıynagı. (Ed. B. Kerimcanova) Frunze: Kırgızmambas. 58-72.
• SASPAYEV, A. (1977). Partorg.
• SASPAYEV, A. (1989). Too Çabalakeyi. Frunze: Adabiyat Basması.
• SÖYLEMEZ, O. - AZAP, S. (2016). Türk Dünyası Edebiyatları Hikâye Çözümlemeleri. İstanbul: Kesit Yayınları.
• SÖYLEMEZ, O. (2011). “Hakikati Yeterince Savunmak: Sultan Rayev”. Turkish Studies. VI/3: 93-99.
• STALİN, İ, V. (1931). “O Nekotorıh Voprosah İstorii Bolşevizma”. Proletarskya Revolyutsiya. 19/20: 9-18.
• SULTANOV, O. (1996). Can Bereli Süyüügö. Bişkek: Akıl Kontserni.
• ŞENER, A. (2022). Sovyet Dönemi Kırgız Romanında İdeolojik Tipler. Edirne: Trakya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü. (Yayımlanmamış Doktora Tezi).
• ŞİMŞEK, S. (2022). “Sovyet Kültürel Patronaj Sisteminde Âşıklar”. Âşık Sanatı (Ed. Yusuf Kaplan). İstanbul: Kesit Yayınları. 219-236.
• TEMUR, N. (2011). Folklor ve İdeoloji. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
• TOLKUN, S. (2015). “Sovyet Sonrası Özbek Edebiyatında Sovyet Eleştirisi” Türkmen Bilgesi Fikret Türkmen Armağanı. (Ed. İbrahim Dilek ve Ferah Türker). Ankara: TKAE. 227-240.
• ÜKÜBAYEVA, L. (2018). Cengiz Aytmatov. Bişkek: Turar Basması.
• ÜMÖTALİYEV, Ş. (1976). Realizm Düynösündö. Frunze: Kırgızstan Basması.
• YELOK, V. S. (2011). “Özbek Şiirinde Müstebit Devrin Eleştirisi (Erkin Vâhidovun Şiirleri Esasında)”. Türklük Bilimi Araştırmaları Dergisi. 29: 493-518.
• YILDIZ, N. (1995). Manas Destanı (W. Radloff). Kırgız Kültürü ile İlgili Tespit ve Tahliller. Ankara: Türk Dil kurumu Yayınları.