KADİMCİ-CEDİTÇİ İKİLEMİNDE KADERCİ (FATALİSTİK) DÜŞÜNCEYE BÜRÜNEN TÜRKİSTAN

Yıl 2025, Cilt: 22 Sayı: 85, 138 - 160, 27.03.2025

İlker Türkmen

https://doi.org/10.56694/karadearas.1524255

Öz

Köklü bir geçmişe sahip olan Türkistan’ın XIX. yüzyılda geri kalmış topraklar olarak nitelendirilmesi, Türk tarihi açısından etraflıca incelenmesi gereken bir konudur. Bilgi ve teknolojiden uzak kalan, savaşçı özelliklerini kaybeden, kaderde varsa önüne geçilmez mantığına bürünen Türkistan, Rusya için sömürgeleştirilebilecek topraklar olarak görülmüş ve işgal edilmiştir. Özgürlüğünü kaybetmenin bedelini ağır ödeyen ve bir umut arayan Türkistan’a, aydınlanma güneşi Gaspıralı’nın ileri görüşü ile Kırım ve Kazan’dan doğmuştur. Usul-u Cedit okulları ve Tercüman Gazetesi vasıtasıyla fikri önderlik yapan Gaspıralı, “dilde, fikirde, işte birlik” şiarını bütün Türkistan’a yaymıştır. Kendi çıkarlarının zarar görmesinden korkan gerici düşüncedeki bazı kadimciler ceditçi denilen grubun karşısındaki en büyük engel olmuştur. Rusya’ya karşı verilen bağımsızlık mücadelesi, kadimci-ceditçi mücadelesi geri planda kalmıştır. Ceditçilerin en az Ruslar kadar tehlikeli olduğunu düşünen, pozisyonunu korumak derdindeki kadimciler, bin bir zorlukla açılan usul-u cedit okullarının kapanması için çabalamışlardır. Başına gelen musibetlerin mollalar tarafından kader olarak anlatılması toplumun kaderci yapıya bürünmesine sebep olmuştur. Atalarından miras kalan köklü geleneği terk etmek istemeyen halk, ilk başlarda kadimcilere ilgi gösterse de çocuklarının eğitimi, gelecek endişesi, topraklarının Rus göçmenlere verilmesi gibi gerekçelerle ceditçilere meyletmeye başlamıştır.

Anahtar Kelimeler

Türkistan, İsmail Gaspıralı, Ceditçilik, Kadercilik, Rusya.

Kaynakça

• ACAR, A. – ÖZKAN, A. – YETKİN, O. (2018). “İsmail Bey Gaspıralı ve Türk Birliği Düşüncesi”. Uluslararası Medeniyet Çalışmaları Dergisi. 3/1: 9-19.
• AKAR, K. (2020). “Nikolay Vladimiroviç Hanikov'a Göre Buhara Hanlığı'ndaki Memurlar ve Sosyal Sınıflar”. İran ve Turan Tarihi Araştırmaları Dergisi, 3/5: 56-80.
• AKÇURAOĞLU, Y. (2009). Türk Yılı 1928. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• ALLWORTH, E. (1994). Centralasia; 130 Years of Russian Dominance, A Historical Overview. Durham and London: Duke University Press.
• ANDİCAN, A. A. (1996). Değişim Sürecinde Türk Dünyası. İstanbul: Emre Yayınları.
• ANDİCAN, A. A. (2003). Cedidizm'den Bağımsızlığa Hariçte Türkistan Mücadelesi. İstanbul: Emre Yayınları.
• ARMAOĞLU, F. (1997). 19. Yüzyıl Siyasî Tarihi (1789-1914). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• ARMAOĞLU, F. (2018). 20. Yüzyıl Siyasi Tarihi (1914-1995) (24. b.). İstanbul: Kronik Kitap.
• AYNİ, S. (1926). Buhara Inkılabı Tarihi İçun Materyaller. Moskova: SSSR Halkınnıng Merkezi Neşriyatı.
• BALCIOĞLU, M. (1996). “Hoca Abdürreşid İbrahim Efendi (1857-1944)”. Türkiye Cumhuriyeti Devletinin Kuruluş ve Gelişmesine Hizmeti Geçen Türk Dünyası Aydınları Sempozyumu Bildirileri. Kayseri: Erciyes Üniversitesi Matbaası: 113-118.
• BARTHOLD, V. (2013). Orta Asya Türk Tarihi Hakkında Dersler (2. b.). (Yay. Haz. Kâzım Yaşar Kopraman & İsmail Aka, Düz. Hulusi Râgıp Özdem) Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• BENDRİKOV, K. E. (1960). Oçerki po İstorii Narodnogo Obrazovaniya v Turkestane (1865-1924 godı). Moskova: APN RSFSR.
• BENNİGSEN, A. – QUELQUEJAY, C. (1994). Step’te Ezan Sesleri. (Çev. Nezih Uzel) İstanbul: İrfan Yayıncılık.
• BREJNEVA, S. N. (2018). “Otrajeniye İdei Akkulturatsii v Pereselençeskoy Politike Rossiyskoy İmperii v Turkestane na Rubeje XIX−XX vv. Journal Of Russian History”. 7/3: 608-638.
• ÇALIK, A. G. (2025). Rusya’nın Arktika Politikası. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi.
• ÇİTİL, R. (2016). “Dala Vilayatınıñ Gazetı”. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi. 55: 377- 402.
• DEVLET, N. (1985). Rusya Türklerinin Millî Mücâdele Tarihi (1905-1917). Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• DEVLET, N. (1988). İsmail Bey Gaspıralı (1851-1914). Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları: 962.
• DOĞAN, O. (2021). Kazak Hanlığı'nın Çarlık Rusyası ve Cungarlarla İlişkileri (Rus ve Kazak Kaynaklarına Göre). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• EGAMBERDİYEV, M. (2005). “Çarlık Rusyası'nın Türkistan'daki Eğitim Politikası (1870-1917)”. Gazi Üniversitesi Kırşehir Eğitim Fakültesi Dergisi. 6/1: 103-108.
• ERSOY, M. Â. (2007). Safahat. (Düz. M. ErtuğrulDüzdağ). İstanbul: Çağrı Yayınları.
• ERYILMAZ, İ. (2021, Mart). “Türkistan Coğrafyası ve Jeopolitiği”. Tarih ve Gelecek Dergisi. 7/7: 315-333.
• GRAMENİTSKİY, S. M. (1916). Polojeniye İnorodçeskago Obrazovaniya v Sır-Darinskoy Oblasti. Taşkent.
• GÜLPINAR, C. (1999, Ağustos). “18-19. Asır İslam Dünyasındaki Islah Hareketleri”. Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi. 2/121: 189-196.
• GÜNGÖR, E. (2011). Türkistan'da Fikir Akımları Ceditçilik,Türkçülük, İslamcılık. İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık.
• GÜZAY, A. (2022). Nazi Kırımı: Kırım Tatarları 1941-1944. Konya: Çizgi Yayınları.
• HASMEHMETLİ, H. (1933, Nisan). “İsmail Bey Gaspirinski'ye Ait Bir Hatıra”. Azerbaycan Yurt Bilgisi. 2/16: 162-164.
• HATUNOĞLU, N. (2015, Güz). “Buhara'daki Ceditçilik hareketi ve Yaş Buharalılar”. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi (SÜTAD). 38: 1-33.
• HAYİT, B. (1975). Türkistan; Rusya ile Çin Arasında. Konya: Otağ Yayınları.
• HAYİT, B. (1995). Türkistan Devletlerinin Millî Mücadeleleri Tarihi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• HAYİT, B. (2000). Sovyetlerde Türklüğün ve İslâm'ın Bazı Meseleleri. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı .
• HEKİMOĞLU, V. S. (2009). “İsmail Bey Gaspıralı ve Türk Birliği İdeali”. History Studies, 1/1: 297-317.
• HİDOYATOV, G. (1990). Moya Rodnaya İstoriya . Taşkent: İzdatel Ukituvçi,.
• KADYROV, M. (2014, Temmuz-Aralık). “Kırgızistan'da Ceditçilerin Eğitim Alanındaki Faaliyetleri”. Dini Araştırmalar Dergisi. 17/45: 159-172.
• KANLIDERE, A. (2021). İdil Ural ve Türkistan’da Fikir Hareketleri: Dini Islahçılık ve Ceditçilik. İstanbul: Ötüken Yayınları.
• KASIMBAYEV, J. (1995). İstoriya Gorada Akmola 1832-1917 gg. Almatı: Atamura.
• KAUFMAN, K. P. (1885). Proyekt Vsepoddanneyşego Otçeta Gen. Adyutanta K. P. fon-Kaufmana i po Grajdanskomu Upravleniyu i Ustroystvu v Oblastyah Turkestanskogo General-Gubernatorstva, 7 Noyabrya 1867- 25 Mart 1881 g. St. Peterburg: Voennoya Tipofrafiya.
• KAYMAZ, Z. (2005). “İsmail Bey Gaspıralı'da Dilde Birlik Fikri”. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi (Journal of Turkish World Studies). 51: 75-78.
• KIRIMER, S. (1996). Gaspıralı İsmail Bey. İstanbul: Avrasya Bir Vakfı Yayınları.
• KIRIMLI, H. (1996). Kırım Tatarlarında Milli Kimlik ve Milli Hareketler. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• KOHN, H. (2007). Panslavizm ve Rus Milliyetçiliği. (Çev. Agâh Oktay Güner) İstanbul: İlgi Kültü Sanat Yayıncılık.
• KOLCU, A. İ. (1999). İsmail Gaspıralı Albümü. İstanbul: Hamle Yayınevi.
• KONCAK, İ. (2013, Ocak). “Ceditçilik Hareketi ve Türkistan-Osmanlı Devleti ilişkileri”. Çankırı Karatekin Üniversitesi Uluslararası Avrasya Strateji Dergisi. 2/1: 105-114.
• KORKMAZ, T. – TÜRKMEN, İ. (2016). “Türkiye’deki Muhacir Azeri Basını Işığında Sovyetlerin Azerbaycan Topraklarında İskân Siyaseti”. Cappadocia Journal of History and Social Sciences CAHİJ. 6: 179-189.
• KOSTETSKİY, V. A. (2008). Rossiyane v Uzbekistane. Taşkent: NIHOL Nashriyoti.
• KÖPRÜLÜZADE, M. F. (1933, Nisan). “İsmail Bey Gasprisinki”. Azerbaycan Yurt Bilgisi. 2/16: 154-155.
• KURAT, A. N. (1953, Haziran-Aralık ). “Panslavizm”. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi. 11/2: 241-278.
• KURT, A. (2008). “İslam ve Geri Kalmışlık Sorunu”. Uludağ Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, 17/2: 35-72.
• KVTSİT, P. İ. (1906, Dekabrya 1). “Priçtam Tsekvey Turkestanskoy Yeparhii”. Turkestanskiye Yeparhialnıye Vedomosti. s. 38-39.
• MAEV, N. (1871, İyunya 14). “Naşe polojeniye v Sredney Azii”. Turkestanskiye Vedomosti. 20: 80-82.
• MESNOSTİ. (1871, Maya 3). Semireçenskogo Kraya, Prednaznaçennıya Dlya vodvoreniya na nih Poselentsev. Turkestanskiye Vedomosti(14), s. 58.
• MİHAYLOV, M. (1884, Oktyabrya 16). “K Voprosu o Rasprostranenii Obrazovaniya Sredi Tuzemtsev Russkogo Turkestana”. Tukestanskiye Vedomosti Gazetesi. 41: 47-54. MUHAMETŞİN, R. (2005, Haziran). “XX. Yüzyıl Başında Tatarlarda Öğretim Sisteminin Durumu ve Problemleri”. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi. 2/2: 34-50.
• MURZAKULOVA, G. (2014, Aralık). “İsmail Gaspıralı ve Kırgızistan'da Ceditçilik Hareketi. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi. 1/4: 268-283.
• OĞUZ, S. (2019). “Ceditçilik hareketinin Türkistan öncüleri: Yaş Buharalılar”. Genç Kalemler Tarih Araştırmaları Dergisi. 5/6: 49-53.
• OLCOTT, M. B. (1987). The Kazakhs. Stanford: Stanford University Hoover Institution Press.
• OSMANOV, Ö. J. (2014). Kırgızızstan Tarıhı (Bayırkı Doordon Azarkı Menzilge Çeyin). Bişkek: Poligrafbumresursı.
• ÖZDEMİR, E. (2009). “Kazak Kültürel Hayatında Tatarların Etkisi ve Kazak Ceditçiliği’nin Gelişimi”. Bilig. 48: 157- 176.
• ÖZTÜRK, G. (2016). Türkistan’da Ceditçilik ve Basın Faaliyetleri. İletişim Çalışmaları Dergisi(1/2), s. 95-115.
• PINARER, A. K. (2014). İsmail Gaspıralı ve Kırım Tatar Millî Hareketi. İstanbul: İstanbul Üniveristesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayınlanmamış Doktora Tezi).
• SAALAEV, Ö. (2018). Kırgız Elinin Tarihıy İnsandarı. Bişkek: Biyliktik Plyus.
• SABOL, S. (2002). Orta Asya'da Rus-İngiliz Rekabeti. Türkler Ansiklopedisi. 18: 1018-1034. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
• SABOL, S. (2003). Russian Colonization and The Genesis of Kazak. Newyork: Palgrave.
• SARAY, M. (1993). Gaspıralı İsmail Bey'den Atatürk'e Türk Dünyasında Dil ve Kültür Birliği. İstanbul: Nesil Matbaacılık.
• SARAY, M. (1996). “İsmail Gaspıralı Bey ve Türk Dünyasında Dil ve Kültür Birliği”. Türkiye Cumhuriyeti Devletinin Kuruluş ve Gelişmesine Hizmeti Geçen Türk Dünyası Aydınları Sempozyumu Bildirileri. Kayseri: Erciyes Üniversitesi Matbaası: 535-537.
• SARAY, M. (2004). Kazakların Uyanışı. Ankara: TİKA Yayınları-77.
• SARAY, M. (2004). Modern Kırgızistan'ın Doğuşu. Ankara: TİKA Yayınları.
• SEYİTAHMET, K. C. (1933, Nisan). “İsmail Bey Gaspirinski”. Azerbaycan Yurt Bilgisi. 2/16: 156-161.
• SOLAK, S. G. (2017). "Mekân-Kimlik Etkileşimi: Kavramsal ve Kuramsal Bir Bakış Space-Identity Interaction: a Conceptual and Theoretical Overview." MANAS Sosyal Araştır-malar Dergisi. 6/1: 13-37.
• SOMUNCUOĞLU, B. T. (2006). Türkistan'da Eğitim (1865-1917) ve Çarlık Rusya'sının Sosyo-Politik Açıdan Eğitime Yaklaşımı. Ankara: T.C. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yakınçağ Tarihi Bilim Dalı (Yayınlanmamış Doktora Tezi).
• SOMUNCUOĞLU, B. T. (2014). Çarlık Rusyası Dönemi Türkistan'ında İslam ve Modernleşme. Türkiye Sosyal Araştırmalar Dergisi. 18/2: 227-240.
• SPASSKİ, G. İ. (2019, Güz). “Buhara ve Hive’nin Kısa Tasviri (Kratkoe Opisanie Buharii i Hivı)”. (Çev. Zafer Sever). Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi / Journal of Turkish History Researches. 4/2: 226-237.
• SUBHANBERDİNA, U. (1994). Dala Valayatının Gazeti: Adam, Koğam, Tabiğat 1888-1902. Almatı: Ğılım.
• ŞAKİROVNA, S. M. (2007). XIX. Kılımdın II. Carımı XX. Kılımdın Başındagı Tüştük Kırgızstandagı Bilim Berüünün Abalı (19. Yüzyılın İkinci Yarısı 20. Yüzyılın Başında Kırgızistanda Bilimsel Faaliyetlerin Durumu). Oş: Kırgız Bilimler Akademisi Yayınlanmamış Doktora Tezi.
• ŞENOL, D. – KARMAZ, E. (2020). “Mekânın Zaman, Beden ve Cinsiyet ile Etkileşimi Üzerine Bir Değerlendirme”. Abant Kültürel Araştırmalar Dergisi. 5/10: 1-12.
• Y. T. (1954). Türkistan'da Türkçülük ve Halkçılık İkinci Bölüm. İstanbul.
• TOGAN, A. Z. (1981). Bugünkü Türkili (Türkistan) ve Yakın Tarihi (2. b., Cilt 2). İstanbul: Enderun Yayınları.
• TURGUT, B. (1996). “XIX. Yüzyılda Batı Karşısında Doğu’da Ortaya Çıkan Fikri Temayüller”. Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nin Kuruluş ve Gelişmesine Hizmeti Geçen Türk Dünyası Aydınları Sempozyumu Bildirileri (23-26 Mayıs 1996 No:2). Kayseri: Türk Dünyası Araştırmaları Merkezi Yayınları: 571-579.
• TÜRKMEN, İ. (2019). Kadim Türk Yurdu Fergana Vadisi ve Büyük Güçlerin Hâkimiyet Mücadelesi. Ankara: Berikan Yayınevi.
• TÜRKMEN, İ. (2024). Muhacir Rusya Türkleri Basınında Sovyet Emperyalizmi. İstanbul: Kutlu Yayınevi.
• TÜRKMEN, İ. (2024, Ocak). “Rusya Türklerinin (Kırım, Azerbaycan) Türkiye’de Kamuoyu Oluşturma Çabaları Çerçevesinde Yayın Faaliyetleri”. Genel Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi. 6/11),: 191-206.
• URUSOV, K. (1871, Marta 15). “Kakoye Finansovoye Uçrejdeniye Neobhodimo Dlya Turkestanskago Kraya”. Turkestanskiye Vedomosti. 8: 31-33.
• ÜLKÜSAL, M. (1980). Kırım Türk -Tatarları (Dünü, Bugünü, Yarını). İstanbul: Baha Matbaası.
• ÜNAL, S. (2023). Kuruluşundan Çarlık Rusya Tarafından İşgal Edilişine Kırım Hanlığı. Karadeniz Araştırmaları. 20/79: 620-638.
• Turkestanskiye Vedomosti (15 Avgusta 1870), “Başlıksız.”(8): 46.
• YALÇIN, E. (2015, Aralık). “Şark Meselesi ve Emperyalistlerin Türk Politikası”. Toros Üniversitesi İktisadi, İdari, Sosyal Bilimler Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi. 2/4: 75-104.
• YALÇINKAYA, A. (1994). Pan-İslamizm Tartışmaları Işığında Türkistan (1864-1922). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitürü (Yayımlanmamış Doktora Tezi).
• YEROFEEVA, I. (2007). “Rus İmparatorluğu Yönetiminde Kazakistan”. Kazakistan Tarihi Makaleler: 73-83. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• YÜKSEL, S. (2019). “Rusya'nın Kırım'ı İlhakı (1783)”. Asya Araştırmaları Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi. 3/2: 217-226.
• ZNAMENSKİY, P. V. (1900). Uçastiye N. İ. İlminskogo v Dele İnarodçeskogo Obrazovaniya v Turkestanskom Kraye. Kazan.