DYSFUNCTIONAL DERIVATIONAL SUFFIXES IN KUTADGU BİLİG

Yıl 2025, Cilt: 22 Sayı: 85, 92 - 128, 27.03.2025

Menşure Aşcı

https://doi.org/10.56694/karadearas.1605386

Öz

Kutadgu Bilig, which has a very important place for the Turkish language and culture, has been one of the works that have been a guide for the Turkish world for centuries due to both the originality of its language and its content. This work is a poetic, educational work with high literary value, extraordinary use of language; dealing with topics such as sociology, psychology, state administration, and happiness. Kutadgu Bilig still contains secrets that await solution despite the fact that nearly one thousand and two hundred scientific studies have been conducted on it. In this study, some of the derivational suffixes in Kutadgu Bilig, which are expected to add a new meaning to the morpheme to which they are added, but which have a “zero” function in this respect and do not add any innovation to the meaning, have been identified and examined. The concept of dysfunction derivational suffixes or dysfunctional derivational suffixes is frequently used in Ahmet Bican Ercilasun’s work Kutadgu Bilig -Fiil-. Ercilasun, who touched upon the dysfunctionality of the {-n-} suffix, noted that sometimes it makes a verb from a verb without being connected to any function, and drew attention to the fact that the dysfunctionality of the suffix is an interesting situation frequently encountered in the work. The inspiration for this study is this sentence. Some of the derivational suffixes with zero semantic function have been identified in the text; the function of the suffix before it became dysfunctional and its status in the lexical unit to which it is added have been indicated. The status of the suffix and the lexical unit to which it is added in the texts before and after the 11th century have been shown, and the findings of linguists about the suffix have been given. Finally, the word, couplet and the Turkish translation of the suffix in Kutadgu Bilig have been added to the study.

Anahtar Kelimeler

Kutadgu Bilig, linguistics, morphology

KUTADGU BİLİG’DE SIFIR FONKSİYONLU YAPIM EKLERİ

Öz

Türk dili ve kültüründe çok önemli yeri olan Kutadgu Bilig, gerek dilinin orijinalliği ve gerekse muhtevası nedeniyle yüzyıllar boyunca Türklük âlemi için kılavuz niteliği taşıyan eserlerden biri olmuştur. Bu eser, edebî değeri yüksek, dil kullanımı fevkalade; sosyoloji, psikoloji, devlet yönetimi, mutlu olma gibi konuları işleyen manzum, öğretici bir eserdir. Kutadgu Bilig, hakkında şimdiye kadar bin iki yüze yakın bilimsel araştırma yapılmasına rağmen hâlâ çözüm bekleyen sırlar barındırmaktadır. Bu çalışmada, Kutadgu Bilig’de eklendiği biçimbirime yeni bir anlam katması beklenen ama bu yönden “sıfır” fonksiyonda olan, anlama hiçbir şekilde yenilik katmayan yapım eklerinden bazıları tespit edilip incelenmiştir. Sıfır fonksiyonlu ekler yahut eklerin fonksiyonsuzluğu kavramı, Ahmet Bican Ercilasun’un Kutadgu Bilig -Fiil- adlı eserinde sıkça kullanılmıştır. {-n-} ekinin fonksiyonsuzluğuna değinen Ercilasun, bazen herhangi bir fonksiyona bağlı olmadan fiilden fiil yapar, notunu düşmüş, ekin fonksiyonsuzluğunun eserde sık rastlanan ilginç bir hâl olduğuna dikkati çekmiştir. Bu çalışmanın ilham kaynağı bu cümledir. Metinde anlamca sıfır fonksiyonlu yapım eklerinden bazıları tespit edilmiş; ekin fonksiyonsuzlaşmadan önceki işlevi, eklendiği sözlük birimdeki durumu belirtilmiştir. 11’inci yüzyıldan önce ve sonrasındaki metinlerde ekin ve eklendiği sözlük birimin durumu gösterilmiş, ek hakkında dil bilimcilerin tespitleri verilmiştir. Nihayet Kutadgu Bilig’de ekin geçtiği sözcük, beyit ve Türkiye Türkçesine çevrilmiş hâli çalışmaya eklenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Kutadgu Bilig, dil bilimi, şekil bilgisi, sıfır fonksiyonlu yapım ekleri

Kaynakça

• AKSAN, D. (1999). Anlambilim (Anlambilim Konuları ve Türkçenin Anlambilimi). Ankara: Engin Yayınevi.
• ALTAY, F. Y. (1967). Kutadgu Bilig ve Tarama Sözlüğündeki Bazı Kelime Teşkilleri. Ankara. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü (Yayımlanmamış Lisans Tezi).
• ALYILMAZ, C. (2020). “Yorı- (…> Yürü-) Eylemi Nereden Geliyor?” BUGU Dil ve Eğitim Dergisi, 1(1): 1-19.
• ARAT, R. R. (1979). Yusuf Has Hacip, Kutadgu Bilig III, İndeks. (İndeksi Neşre Hazırlayanlar: Kemal Eraslan, Osman F. Sertkaya, Nuri Yüce). İstanbul: Türk Kültürü Araştırmaları Enstitüsü.
• ARAT, R. R. (1998). Yusuf Has Hacib, Kutadgu Bilig II. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• ARAT, R. R. (2006). Atabetü’l-Hakayık. Ankara: TDK Yayınları.
• ARAT, R. R. (2007). Yusuf Has Hacip, Kutadgu Bilig I, Metin, Ankara: TDK Yayınları.
• ARAT, R. R. (2008). Kutadgu Bilig, Yusuf Has Hacib (Haz. Çetin Şan, Serap Tuba Yurteser). İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• ARGUNŞAH, M. (2010). “Kıpçak Türkçesi”. Tarihî Türk Lehçeleri Karahanlıca Harezmce Kıpçakça Dersleri (ed. Hayati Develi). İstanbul: Kesit Yayınları: 169-299
• AŞCI, M. - KIRBAŞ, G. (2021). “Nehcü’l-Ferâdis’teki Sıfır Fonksiyonlu Yapım Ekleri”. Prof. Dr. Orhan Yavuz Armağanı (ed. Doç. Dr. Bekir Direkçi, Doç. Dr. Mehmet Yastı, Doç. Dr. Mevlüt Gülmez, Dr. Fatih Numan Küçükballı). Konya: Palet Yayınları: 319-336.
• AŞCI, M. (2019). Harezm Türkçesinde Söz Yapımı. Ankara. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı Türk Dili Bilim Dalı (Basılmamış Doktora Tezi).
• AŞCI, U. D. (2012). Mûsâ-nâme (İnceleme, Transkripsiyonlu Metin, Çeviri, Dizin, Tıpkıbasım). Konya: Palet Yayınları.
• ATALAY, B. (2013). Divanü Lügat-it Türk Tercümesi I-IV. Ankara: TDK Yayınları.
• AYDIN, M. (2011). “Kutadgu Bilig’deki Ay-, Ayıt-, Sözle- ve Ti- Fiilleri Bağlamında Eş Anlamlılık Sorunu”. Doğumunun 990. Yılında Yusuf Has Hacib ve Eseri. Kutadgu Bilig Bildirileri (26-27 Ekim 2009). (Haz. M. Duman). Ankara: TDK Yayınları: 79-85.
• BERBERCAN, M. T. (2013). “Kutadgu Bilig’ de Fiillerin Çok Anlamlı Yapısına Genel Bir Bakış”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 6 (24): 83-98.
• BERBERCAN, M. T. (2016). Çağatayca Gülistan Tercümesi (Gülistan-ı Türki). İzmir: Hakim Yayıncılık.
• BİLGEN, İ. (1989). Dīvānu Luġāti’t-türk’te Söz Yapımı. Ankara. Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı Türk Dili Bilim Dalı (Basılmamış Doktora Tezi).
• BROCKELMANN, C. (1954). Osttürkische Grammatik der islamischen Litteratursprachen Mittelasiens. Leiden: E. J. Brill.
• CAFEROĞLU, A. (2011). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
• CLAUSON, S. G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford: Oxford University Press.
• CORGA, E. (2011). Kutadgu Bilig’de Addan Türemiş Eylemlerin Sözcüksel Görünüşlerinin İncelenmesi. Eskişehir. Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Türk Dili Bilim Dalı (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
• ÇAĞATAY, S. (1967). “Pekiştirilen Fiiller”. TDAY Belleten 1966: 39-50.
• DANKOFF, R. (2015). “Kutadgu Bilig’in Metin Sorunları”. Dil Araştırmaları. Sayı: 16 Bahar: 269-286.
• DANKOFF, R. - KELLY, J. (1985) Maḥmūd al-Kāşġarī: Compendium of the Turkic Dialects (Dīwān Luġāt at-Turk), III. Cambridge: Sources of Oriental Languages and Literatures 7, Turkish Sources VII.
• DEMİR, E. (2017). “+(ı)k- / -(ı)k-” Eki ve Çatı Fonksiyonları”. VIII. Uluslararası Türk Dili Kurultayı, 22-26 Mayıs 2017. Ankara: TDK Yayınları:
• DEMİR, İ. (2014). “Güneybatı Anadolu Ağızlarındaki Pekiştirme Ekleri Üzerine”. Uşak Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 7/2: 106-124.
• DEMİRTAŞ, A. (2012). Kutadgu Bilig‟de “yorı-” Fiili Üzerine. Turkish Studies International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 7(4): 1477- 1501.
• DİLAÇAR, A. (1972). 990. Yıldönümü Dolayısıyla Kutadgu Bilig İncelemesi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• ECKMANN, J. (2009). Çağatayca El Kitabı. (çev. Prof. Dr. Günay Karaağaç). Ankara: Kesit Yayınları.
• EMRE, A. C. (1949). Türk Lehçelerinin Mukayeseli Grameri, Birinci Kitap, Fonetik. İstanbul: TDK Yayınları.
• ERASLAN, K. (2012). Eski Uygur Türkçesi Grameri. Ankara: TDK Yayınları.
• ERCİLASUN, A. B. (2020). Kutadgu Bilig Grameri: Fiil. (3. Baskı). Ankara: Akçağ Yayınları.
• ERCİLASUN, A. B. (2008). “La Enklitiği ve Türkçede Bir Pekistirme Enklitiği Teorisi”. Dil Araştırmaları Dergisi, 2: 35- 56.
• ERCİLASUN, A. B. - AKKOYUNLU, Z. (2014). Kaşgarlı Mahmud Dîvânu Lugâti’t-Türk. Ankara: TDK Yayınları.
• ERDAL, M. (1985). “Kutadgu Bilig’de Değişken Ekler ve Kelimeler”. 5. Milletler Arası Türkoloji Kongresi. Tebliğler (23-28 Eylül 1985). I. Türk Dili. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Basımevi: 89-94.
• ERDAL, M. (1991). Old Turkic Word Formation, A Functional Approach To The Lexicon. Vol. 1-2. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
• ERDAL, Marcel (2000), “Clitics in Turkish”, Studies on Turkish and Turkic Languages, Proceedings of the Ninth International Conference on Turkish Linguistics, Lincoln College, Oxford, August 12-14, 1998 (Edited by Aslı Göksel and Celia Kerslake), Wiesbaden.
• ERDAL, M. (2004). A Grammar of Old Turkic. Leiden-Boston: E. J. Brill.
• GABAIN, A. von (2007). Eski Türkçenin Grameri. 5. Baskı, (çev. Mehmet Akalın), Ankara: TDK Yayınları.
• GÖKDAĞ, B. A. (2018). “Atebetü‟l-Hakayık‟ta Söz Yapımı”. Köktürk Yazısının Okunuşunun 125. Yılında Orhun’dan Anadolu’ya Uluslararası Türkoloji Sempozyumu Bildiriler Kitabı II. (ed. Ş. Doğan ve M. S. Güneş). İstanbul: Kesit Yayınları: 817-830.
• GRØNBECH, K. (2000). Türkçenin Yapısı. (çev. Mehmet Akalın), Ankara: TDK Yayınları.
• GÜLENSOY, T. (1974). “Eski ve Orta Türkçede Moğolca Kelimeler ve Moğolca-Türkçe Müşterek Kelimeler Üzerine Notlar”. Türkoloji Dergisi. 6/1: 235-259.
• GÜLENSOY, T. (1984). “Dîvânu Lügâti’t Türk ve Kutadgu Bilig’deki Moğolca Kelimeler Üzerine”. Türk Kültürü Araştırmaları (Necati Akder Armağanı). 22/1-2: 90-103.
• GÜLENSOY, T. (2011). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü C-I (A-N), C-II (O-Z). Ankara: TDK Yayınları.
• GÜNER, G. (2008). Karahanlı Türkçesinde Fiil. Kayseri. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Türk Dili Bilim Dalı (Basılmamış Doktora Tezi).
• GÜNER, G. (2013). Kıpçak Türkçesi Grameri. İstanbul: Kesit Yayınları.
• HACIEMİNOĞLU, N. (1991). Türk Dilinde Yapı Bakımından Fiiller. İstanbul: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• HACIEMİNOĞLU, N. (1997). Harezm Türkçesi Grameri. Ankara: İÜEF Yayınları.
• HACIEMİNOĞLU, N. (2008). Karahanlı Türkçesi Grameri. Ankara: TDK Yayınları.
• HAMİLTON, J. R. (1998). İyi ve Kötü Prens Hikâyesi (çev. Vedat Köken). Ankara: TDK Yayınları.
• HAŞİMİ, A. (2020). “Kutadgu Bilig’de Pekiştirme Amacıyla Kullanılan Sesbirimler, Biçimbirimler, Sözcükler ve Sözcük Grupları”. Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi (KÜSBD): 19-33.
• KARAGÖZ, İ. (2018). Tarihi Türk Lehçelerinde Sıfat ve Zarflarda Pekiştirme ve Derecelendirme. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• KARAHAN, L. (2012). “Türkçede Bazı Ek ve Edatlarda -n Morfemi İle Ortaya Çıkan Varyantlaşma”. Türk Moğol Araştırmaları Tuncer Gülensoy Armağanı (ed. Bülent Gül). Ankara: TKAE Yayınları: 219-236.
• KARAMANLIOĞLU, A. F. (1976). “Über kölük und külük/külik. Ural-Altaische Jahrbücher. 48: 124-126.
• KARAMANLIOĞLU, A. F. (1994). Kıpçak Türkçesi Grameri. Ankara: TDK Yayınları.
• KOCA, E. (2013). “Karahanlı Türkçesi Eserlerinde Yansıma Sözcük Türeten Ekler”. Alatoo Academic Studies. 8/1: 57-65.
• KORKMAZ, Z. (2017). Dil Bilgisi Terimleri Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
• NADELYAYEV, V. M. vd. (1969). Drevnetyurkskiy Slovar’. Leningrad: NAUKA.
• NALBANT, M. V. (2008). Dīvānü Luġāti’t-Türk Grameri-I İsim. İstanbul: Bilgeoğuz Yayınları.
• ÖNLER, Z. (1993). “Kutadgu Bilig’de Ekçek Kelimesi Üzerine”. Türk Dili. 497: 342-344.
• ÖZYETGİN, A. M. (1996). Altın Ordu, Kırım ve Kazan Sahasına Ait Yarlık ve Bitiklerin Dil ve Üslûp İncelemesi. Ankara: TDK Yayınları.
• PEKACAR, Ç. vd. (2012). “Nevşehir ve Diğer Anadolu Ağızlarında Fiillerin Teklik 3. Şahıs Çekimlerinde /n/ Sesi”. I. Uluslararası Nevşehir Tarih ve Kültür Sempozyumu Bildirileri (16-19 Kasım 2011). Nevşehir: Nevşehir Üniversitesi Yayınları: 225-235.
• RÄSÄNEN, M. (1957). Materialien zur Morphologie der türkischen Sprachen, Helsinki: Studia Orientali Edidit Societas Orientalis Fennica XXI.
• RÄSÄNEN, M. (1969). Versuch eines etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen. Helsinki: Lexica Societatis Fenno-Ugricae XVII-1, Suomalais-Ugrilainen Seura.
• SAĞOL YÜKSEKKAYA, G. (2010). “Harezm Türkçesi”. Tarihî Türk Lehçeleri Karahanlıca Harezmce Kıpçakça Dersleri (ed. Hayati Develi). İstanbul: Kesit Yayınları: 89-168.
• SARICA, B. (1987). Kutadgu Bilig’de İsim Yapım ve Çekim Ekleri. Van. Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
• SERTKAYA, O. F. (1994). “-an / -en Ekli Yeni Şekiller ve Örnekleri Üzerine”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten 1989. Ankara: 335-352.
• TABAKLAR, Ö. (2010). “Karahanlı Türkçesi”. Tarihî Türk Lehçeleri Karahanlıca Harezmce Kıpçakça Dersleri (ed. Hayat, Develi). İstanbul: Kesit Yayınları: 15-88.
• Türk Dil Kurumu (1964-1977). XIII. Yüzyıldan Beri Türkiye Türkçesinde Yazılmış Kitaplardan Toplanan Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü, I-VIII. Ankara: TDK Yayınları.
• TAŞ, İ. (2009). Kutadgu Bilig’de Söz Yapımı. Ankara: TDK Yayınları.
• TAŞ, İ. (2016). Kutadgu Bilig’de Söz Yapımı: Birleştirme ve Bir Tasnif Denemesi. Yûsuf Has Hâcib ve Ölümsüz Eseri Kutadgu Bilig. (ed. G. Sağol Yüksekkaya). Bişkek: Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi Yayınları: 183-193.
• TEKİN, Ş. (1976). “Eski Türkçe”. TDEK. Ankara: TKAE Yayınları: 142-192.
• TEKİN, T. (1967). Determination of Middle-Turkic-Long Vowels through ‘arūḍ’. Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae. 20/2: 151-170.
• TEKİN, T. (1994). “Notes on Old Turkic Word Formation”. Central Asiatic Journal XXXVIII/2: 244-281.
• TEKİN, T. (1995). Türk Dillerinde Birincil Uzun Ünlüler. Ankara: Simurg Yayınları.
• TEKİN, T. (2003a). Further evidence for ‘zetacism’ and ‘sigmatism’. Makaleler I. Altayistik. (haz. Emine Yılmaz, Nurettin Demir): 57-64. Ankara: Grafiker Yayıncılık.
• TEKİN, T. (2003b). “Relics of Altaic Stem-Final Volwels in Turkic”. Makaleler I. Altayistik (Haz. Emine Yılmaz, Nurettin Demir), 327-246. Ankara: Grafiker Yayıncılık.
• TEKİN, T. (2016). Orhon Türkçesi Grameri. Ankara: TDK Yayınları.
• TEMİZSOYLU, Y. Ş. (2002). Kutadgu Bilig’de İsim Yapımı. Ankara. Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı Türk Dili Bilim Dalı. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
• TERES, E. (2009). Çağataycada Söz Yapımı. İstanbul. Yıldız Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı Türk Dili Bilim Dalı (Basılmamış Doktora Tezi).
• TEZCAN, S. (1981). “Kutadgu Bilig Dizini Üzerine”. Belleten XLV/2 (178): 23-78.
• TEZCAN, S. (2004). “Über die ursprüngliche Bedeutung von bodun”. Turfan Revisited – The first Century of Research into the Arts and Cultures of the Silk Road. (ed. Desmond Durkin-Meisterernst, Simone Christiane Raschmann, Kens Wilkens, Marianne Yaldiz, Peter Zieme. Monographien zur indischen Archäologie, Kunst und Philologie Band 17: 349-350. Berlin.
• TEZCAN, S. (2011). Kutadgu Bilig’de Yeni Düzeltmeler. Doğumunun 990. Yılında Yusuf Has Hacib ve Eseri. Kutadgu Bilig Bildirileri (26-27 Ekim 2009). (Haz. M. Duman). Ankara: TDK Yayınları: 523-534.
• TOPARLI, R. vd. (2007). Kıpçak Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
• TRASK, R. L. (1993). A Dictionary of Grammatical Terms in Linguistics. New York: Routledge.
• UÇAR, E. (2019). “Kutadgu Bilig’in Kronolojik Kaynakçası (1825-2018)”. Journal of Old Turkic Studies JOTS, 3/1: 139-239.
• ÜNLÜ, S. (2012). Harezm-Altınordu Türkçesi Sözlüğü. Konya: Eğitim Yayınevi.
• ÜSTÜNER, A. (2000). “Türkçedeki +-A Pekiştirme Ekinin Türkiye Türkçesi Ağızlarında Kullanılışı”. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 10 (1): 189-206.
• ÜSTÜNER, A. (2003). Türkçede Pekiştirme. Elazığ: Fırat Üniversitesi Basımevi.
• WİLKENS, J. (2021). Handwörterbuch des Altuigurichen, Altuigurish - Deutsch - Türkisch / Eski Uygurcanın El Sözlüğü, Eski Uygurca - Almanca - Türkçe. Göttingen: Akademie der Wissenschaften zu Göttingen.
• YILDIRIM, T. (1998). Kutadgu Bilig’de İsim Çekim ve Yapım Ekleri. Niğde. Niğde Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi).