HAZARLARDAN RUSLARA KALEDEN ŞEHİRE: SARKEL

Yıl 2025, Cilt: 22 Sayı: 86, 499 - 513, 28.06.2025

Aslı Çandarlı

https://doi.org/10.56694/karadearas.1633239

Öz

Arkeolojik araştırmalar sonucunda Don bozkırındaki Sol Yaka Tsimlyansky yerleşimi ile özdeşleştirilen Sarkel, kurulduğu andan itibaren sadece Hazarlar Kağanlığı’nın değil, aynı zamanda Bizans’ın ve Rus Knezliklerinin tarihinde de önemli bir yer tutmuştur. Konumu, kimler tarafından hangi amaçla inşa edildiği, şehir olarak nitelenip nitelenemeyeceği gibi türlü konular araştırmacıları epeyce meşgul etmiştir. Sarkel’in 9. yüzyıldan 12. yüzyıla kadar varlığını koruduğu ancak bu zaman içerisinde ciddi bir takım değişiklik ve dönüşümlere maruz kaldığı görülmektedir. Çalışmanın ana odağı Sarkel'in, Hazar Kağanlığı ve Rus dönemlerinde ifade ettiği anlamı ortaya koymaktır. Bu doğrultuda yerleşimin inşa amacı, konumu ve zaman içinde geçirdiği dönüşüm gibi konular tartışılmıştır. Kalenin inşa sürecinde Bizans’ın rolünün ne olduğu gerek ikili ilişkiler gerekse mimari özellikler açısından incelenip değerlendirilmiştir. Sarkel’in başlangıçta güvenlik ve kontrol amacıyla inşa edilen bir kale iken zamanla bir şehre dönüşmesi süreci, yerleşimdeki mimari yapılar ve gündelik yaşam çerçevesinde ele alınmıştır. Makale, Sarkel’den Belaya Veja’ya dönüşüm sürecini arkeolojik bulgular ve tarihsel veriler ışığında ortaya koymaya çalışmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Sarkel , Belaya Veja , Hazar , Rus , Kale , Şehir

Kaynakça

• ARTAMANOV, M. I. (1935). “Srednevekovıe Poseleniya Na Nijnem Donu Po Materialam Seve-ro-Kavkazskoy Ekspeditsii”, İzvestiya Gosudarstvennoy Akademii İstorii Materialnoy Kulturı imeni N. Ya Marra Vıpusk 131. Leningrad: 81-85.
• ARTAMANOV, M. İ. (1940). “Sarkel i Nekotorıe Drugie Ukrepleniya v Severo-Zapodnoy Haza-rii”. Sovetskaya Arheologiya. VI: 130-167.
• ARTAMANOV, M. İ. (1952). “Belaya Veja”. Sovetskaya Arheologiya. XVI: 42-76.
• ARTAMANOV, M. I. (1956). “Hazarskaya, Krepost Sarkel”. Acta Archaelogica Academiae Scien-tiarum Hungaricae, 7, Budapest: 321-341.
• ARTAMANOV, M. I. (1958). “Sarkel Belaya Veja”. Trudı Volgo-Donskoy Arheologiçeskoy Ekspe-ditsii. T 1, Moskva Leningrad: Materialı i İssledovaniya Po Arheologii SSSR, No 62, İz-datelstvo Akademii Nauk SSSR: 7-84.
• ARTAMANOV, M. I. (1959). “Ot Redaktora”. Trudı Volgo-Donskoy Arheologiçeskoy Ekspeditsii. T II, Moskva: Materialı i İssledovaniya Po Arheologii SSSR, No 75, İzdatelstvo Akade-mii Nauk SSSR: 5-8.
• ARTAMANOV, M. I. (1962). İstoriya Hazar. Ermitaj: İzdatelstvo Gosudarstvennogo.
• ARTAMANOV, M. I. (2008). Hazar Tarihi Türkler, Yahudiler, Ruslar. (Çev. Ahsen Batur). İstan-bul: Selenge Yayınları.
• BAYKARA, T. (1990). Göktürk Yazıtları’nın Türk iskân (yerleşme) Tarihindeki Yeri. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, 38, 17-29.
• BAYKARA, T. (2023). Türkler ve Şehirleri I. İstanbul: Post Yayınevi.
• BELETSKY, V. D. (1959). “Jilişa Sarkela-Beloy Veji”. Trudı Volgo Donskoy Arheologiçeskoy Ekspeditsii. T. II, Moskva: Materialı i İssledovaniya Po Arheologii SSSR, No 75, İzda-telstvo Akademii Nauk SSSR: 40-134.
• BUBENOK. O. B. (2013). “Strategiçeskoe Polojenie Sarkela V Stepyah Volgo-Donya”. Bospors-kie İssledovaniya. XXVIII, Simferopol: 318-346.
• EYİCE, S. (2001). “Kale”. DİA. 24: 234-242.
• FLYAROV. V. S. (1995). “Pravoberejno Tsimlyanskoe Gorodişe v Svete Raskopok 1987-1988, 1990 gg.”. Maiet. IV:441-516.
• FLYAROV. V. S. (2011). “Goroda” i “Zamki” Hazarskogo Kaganata Arheologiçeskaya Realnost. Moskva:Mostı Kulturı.
• FLYAROV. V. S. (2013). “Zametki o Hazarskih i Drugih “Gorodah” Vostoçnoy Evropı, Problemı Poiska i İzuçeniya Drevnih i Srednevekovıh Gorodov na Yujnom Urale”. Sopredelnıh Territoriyah, Izd-vo BGPU: 52-75.
• FLYAROV. V. S. (2014). “Stroitelnıe Materialı Vizantiyskogo Proishojdeniya V Hazarskih Kre-postyah Nijnego Dona”. Hazariya V Krosskulturnom Prostranstve: İstoriçeskaya Geog-rafiya,Krepostnaya Arhitektura, (Т.М.Кaliina, V. S. Flyerov,V Ya. Petruhin) Мosk-va:Vıbor Verı:101-159.
• GOLDEN, P. (2006). Hazar Çalışmaları. (Çev. E. Ç. Mızrak). İstanbul: Selenge Yayınları.
• KALİNİNA, Т. М. (2014). “Hazariya po Dannım Vostoçnıh İstoçnikov”. Т.М.Каlinina, B. S. Flyerov, V. Ya. Petruhin, Hazariya v Krosskulturnom Prostranstve. Moskva: Vıbor Verı, Rukopisnıe Pamyatniki Drevney Rusi: 8-101.
• KARATAY, O. (2010). “Karadeniz’de İlK Ruslar ve Şarkel’in İnşası”. Belleten. 74/269: 71-112.
• KARATAY, O. (2013). “Hazarlar”. Doğu Avrupa Türk Tarihi. (Ed. O. Karatay, S. Acar). İstanbul: Kitabevi: 335-407.
• KARATAY, O. (2013). “Macarlar”. Doğu Avrupa Türk Tarihi. (Ed. O. Karatay, S. Acar).İstanbul: Kitabevi: 409-448.
• KORKMAZ, T. (2022). “Hazar Devletine Ait Şehir ve Kaleler”. XVIII. Türk Tarih Kongresi Kong-reye Sunulan Bildiriler. II. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları: 367-386.
• KURAT, A. N. (1972). IV-XVIII. Yüzyıllarda Karadeniz Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve Devletleri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• NOVOSELTSEV, A. P. (1990). Hazarskoe Gosudarstva i Ego Rol v İstorii Vostoçnoy Evropı i Kavkaza, Moskva.
• OKTAY ÇEREZCİ, J. Ö. (2019). “Hazar Dönemi Sarkel Şehri, Kalesi ve Bir Kısım Arkeolojik Bu-luntu Örnekleri (Orta ve İç Asya Türk Sanatı Bağlantıları)”. Sanat Tarihi Yıllığı, S. 28, 1-22.
• OKTAY ÇEREZCİ, J. Ö. (2024). Hazar Dönemi Sanatı Göktürk Dönemi Sanatından İzlerle. İstan-bul: Yeditepe Akademi.
• ÖGEL, B. (2003). İslâmiyet’ten Önce Türk Kültür Tarihi, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• ÖZCAN, A.T. (2019). Hazar Kağanlığı ve Etrafındaki Dünya. İstanbul: Kronik Kitap.
• PETRUHİN, V. (2002). “Hazarskiy Kaganat i Ego Sosedi”. İstoriya Tatar s Drevneyşih Vremen Tom I, Narodı Stepnoy Evrazii v Drevnosti. Kazan: İzdatelstvo “Ruhiyat”: 296-315.
• PLETNEVA, S. A. (1976). Hazarı. Moskva.
• PLETNEVA, S. A. (1996). Sarkel i Şelkovıy Put. Voronej.
• PLETNEVA, S. A. (1999). Oçerki Hazarskoy Arheologii. Moskva: Mostı Kulturı.
• PORPYROGENITUS, C. (1967). De Administrando İmperio. (Grek Text Edited: G.Y. Moravcsik, Çev. R. J. H. Jenkins). Baston: Harvard Universty.
• PORPYROGENITUS, C. (2020). De Administrando İmperio (çev: İlhan Aslan). İstanbul: Post Yayın Dağıtım.
• ŞEŞEN, R. (2001). İslâm Coğrafyacılarına Göre Türkler ve Türk Ülkeleri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• YÜCEL, U. M. (2002). “Hazar Hakanlığı”. Türkler Ansiklopedisi. Ankara: Yeni Türkiye: 781-813