RÜSUMAT EMANETİ MÜSTEŞAR MUAVİNİ ALİ RIZA BEY’İN OSMANLI MUAHEDELERİ VE GÜMRÜKLERİNE DAİR TESPİTLERİ

Yıl 2025, Cilt: 22 Sayı: 86, 852 - 870, 28.06.2025

Engin Çağman

https://doi.org/10.56694/karadearas.1636616

Öz

Ali Rıza Bey, Osmanlı Devleti’nin son döneminde Rüsumat Emaneti’nde Müsteşar Muavinliği de dahil olmak üzere mali teşkilatın önemli mevkilerinde görev yapmış bir bürokrattır. Avrupa devletleriyle 1861’de 28 yıllığına imzalanan ve süresi biten ticaret ve gümrük anlaşmalarının yenilenme sürecine Rüsumat Emaneti’ndeki görevleri dolayısıyla yakından şahit olmuştur. Konuyla ilgili bu dönemde yaşanan problemlere, Avrupa ülkelerinin tutumlarına, Osmanlı Devleti’nin gümrük politikalarına ve gümrüklerdeki aksaklıklara dair tespitlerini bir layiha halinde takdim etmiştir.
Yeni anlaşmaların Osmanlı Devleti açısından öncekilerden daha himayeci yaklaşımla hazırlandığını ifade eden Ali Rıza Bey, Avrupa devletlerinin bazı nedenlerle itirazlarından dolayı imza sürecinin çok uzadığını ve bu durumun Osmanlı Devleti’ne zarar verdiğini vurgulamaktadır. Yanı sıra Osmanlı gümrüklerindeki vergilendirme işlemlerinin uzunluğuna, ekipmanların ve gümrük verileriyle ilgili istatistiki yöntem ve çalışmaların eksikliğine dikkat çekerek yapılması gereken düzenlemeler hakkındaki düşüncelerini aktarmaktadır. Makale, Osmanlı Devleti’nin söz konusu dönemde Avrupa ülkeleriyle imzalanmak için tasarlanan anlaşmanın süreçlerini ve gümrüklerde yaşanan problemleri Ali Rıza Bey’in layihası bağlamında ele almakta ve Osmanlı iktisadi ve mali tarihine katkı sunmayı hedeflenmektedir.

Anahtar Kelimeler

Ali Rıza Bey , Balta Limanı Muahedesi , Kanlıca Muahedesi , Osmanlı gümrükleri.

OBSERVATIONS OF ALİ RIZA BEY, ASSİSTANT UNDERSECRETARY OF RÜSUMAT EMANETİ, ON OTTOMAN TREATMENTS AND CUSTOMS

Öz

Ali Rıza Bey was a bureaucrat who held significant positions in the financial organization, including Deputy Undersecretary in the Rusumat Emaneti, during the final period of the Ottoman Empire. Due to his duties at the Rusumat Emaneti, he closely witnessed the renewal process of the expired trade and customs agreements signed with European states for 28 years in 1861. During the mentioned period, he presented his findings in a document regarding the problems encountered concerning this matter, the stances of European countries, the customs policies of the Ottoman Empire, and the disruptions in customs operations.
Ali Rıza Bey highlights that the new agreements were created with a more protective approach than previous ones for the Ottoman Empire. He points out that the signing process took a long time due to objections from European states for various reasons, and this delay ultimately harmed the Ottoman Empire. In addition, he points out the length of taxation procedures in the Ottoman customs, the lack of equipment and statistical methods and studies regarding customs data, and expresses his thoughts about the regulations that need to be made. The article discusses the processes of the agreement designed to be signed by the Ottoman Empire with European countries in that period and the problems experienced in customs, in the context of Ali Rıza Bey’s report, and aims to contribute to the economic and financial history of the Ottoman Empire.

Anahtar Kelimeler

Ali Rıza Bey , Balta Limanı Treaty , Kanlıca Treaty , Ottoman customs.

Kaynakça

• ÇAVDAR, T. (2003). Türk Ekonomisinin Tarihi 1900-1960, Ankara: İmge Kitabevi.
• ÇELİK, B. (2018). “Osmanlı Gümrüklerinde 19. Yüzyıl Son Döneminde Yapılan Reformlar ve Yabancı Uzmanlar”, XVIII. Türk Tarih Kongresi içinde (173-211). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. ÇITIR, B. (2022). “Alman Gümrük Birliği (Zollverein) ve Osmanlı İmparatorluğu’yla İlişkileri”, Vakanüvis- Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi, Dr. Mahmut Kırkpınar’a Armağan Özel Sayısı, Yıl 7, 1415-1445.
• ELDEM, V. (1970). Osmanlı İmparatorluğu’nun İktisadi Şartları Hakkında Bir Tetkik, Ankara Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• EŞİYOK, B. A. (2010). “Osmanlı İmparatorluğu’nun Dünya Ekonomisine Eklemlenmesinde Bir Dönüm Noktası: 1838 Serbest Ticaret Anlaşması”, Mülkiye, Cilt: XXXIV, Sayı:266: 67-108.
• IŞIKTAŞ, E. (2021). “19. Yüzyılın İlk Yarısında Osmanlı Gümrük Merkezlerinde Avrupalı Tüccarların Karşılaştıkları Sorunlar”, Osmanlı’da Şehir, Toplum ve Ticaret I, (Ed. Erkan Işıktaş, Muhammed Nuri Tunç), Ankara, Sonçağ Akademi: 45-69.
• KASABA, R. (1993). Osmanlı İmparatorluğu ve Dünya Ekonomisi, (Çev. Kudret Emiroğlu), İstanbul: Belge Yayınları.
• KAZGAN, H. (1985) “Düyun-ı Umumiye”, Tanzimat’tan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi”, C. III, İstanbul, İletişim Yayınları: 691-716.
• KURDAKUL, N. (1981). Osmanlı Devleti’nde Ticaret Antlaşmaları ve Kapitülasyonlar, İstanbul: Döler Neşriyat.
• -(1985). “Ticaret Antlaşmaları”, Tanzimat’tan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi, C. III, İstanbul, İletişim Yayınları: 666-667.
• KURŞUN, Z. (2008). “Said Paşa”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. XXXIV, İstanbul, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları: 576- 578.
• KÜTÜKOĞLU, M. (1996). “Osmanlılarda Gümrük”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C. XIV, İstanbul, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları: 263-268. -(1992). “Balta Limanı Muahedesi”, TDV İslâm Ansiklopedisi, Cilt V, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul, ss.38-40.
• -(1973-1974). “Tanzimat Devri Osmanlı-İngiliz Gümrük Tarifeleri”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi, Sayı 4-5: 335-393.
• (1294). Muahedat Mecmuası, C.1, Hakikat Matbaası.
• Osmanlıca Sözlükler, Estimatör, Erişim tarihi 17.09. 2024.
• https://www.osmanlicasozlukler.com/turkcelugat/tafsil-245940-c23.html,
• ÖNER, M. Z. (Haz.), (2020). (Ed. Ahmet Zeki İzgöer), Lozan Sulh Muahedenamesi Osmanlıca Metin ve Çevirisi”, İstanbul, Dün Bugün Yarın Yayınevi.
• PAMUK, Ş. (2007). Osmanlı- Türkiye İktisadî Tarihi 1500-1914, 4. Baskı, İstanbul, İletişim Yayınları.
• -(1985). “19. Yüzyılda Osmanlı Dış Ticareti”, Tanzimat’tan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi, C. 3, İstanbul, İletişim Yayınları: 653-665.
• SAĞLAM, F. (2011). Son Dönem Osmanlı Gelir Kaynaklarının Cumhuriyet Dönemi Gelir Kaynaklarıyla Mukayesesi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. (Yayımlanmamış Doktora Tezi).
• ŞENEL, N. (2019). Türk Hukuku’na Göre Taşıyanın Konşimento İçerinden Sorumluluğu, İzmir: İzmir Ekonomi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• TBMM Kütüphanesi, Meclisi Mebusan 1,
• https://www5.tbmm.gov.tr/tutanaklar/TUTANAK/MECMEB/mmbd03ic04c002/ink053/mmbd03ic04c002ink05 30395.pdf Erişim Tarihi 5 Kasım 2024.
• TOPRAK, Z. (1985) “Tanzimat’tan Sonra İktisadi Politika”, Tanzimat’tan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi, C. 3, İstanbul, İletişim Yayınları: 668-671.
• TÜRKİSLAMOĞLU, E. (2024). “Türk Düşüncesinde 1838 Baltalimanı Ticaret Antlaşması’nın Osmanlı İmparatorluğu Ekonomisi Üzerindeki Etkilerine Dair Tartışmalar”,
• https://ttk.gov.tr/wpcontent/uploads/2024/05/Turk-Dusuncesinde-1838-Baltalimani-Ticaret- Antlasmasinin.pdf, Erişim tarihi 17.11.2024. YÜCEKÖK, A. (1968) “Emperyalizm Yörüngesinde Osmanlı İmparatorluğu 1838 Ticaret Sözleşmeleri”, AÜSBF Dergisi, C. XXIII, S. 1: 81-425.