BAKTRİYA’NIN DEĞİŞEN DENGELERİ: SASANİLER, AKHUNLAR VE EKONOMİK DÖNÜŞÜM

Yıl 2025, Cilt: 22 Sayı: 87, 1139 - 1155, 26.09.2025

Başak Kuzakçı

https://doi.org/10.56694/karadearas.1723494

Öz

Modern öncesi ekonomik tarih araştırmaları, genellikle politik merkezilik ve uzun mesafeli ticaret odaklı yaklaşımlar çerçevesinde şekillenmektedir. Ancak, antik ekonomilerin kapsamlı bir şekilde incelenebilmesi için mikro ekonomik sistemler, üretim süreçleri ve yerel dinamikler göz önünde bulundurulmalıdır. Afganistan’daki arkeolojik çalışmalar, büyük ölçüde anıtsal mimariye odaklanmış olup, günlük ekonomik yaşama dair veriler sınırlıdır. Bu noktada, Baktriya Ekonomik Belgeleri, Afganistan’dan gelen evlilik sözleşmeleri, vergi listeleri ve ekonomik işlemler gibi geniş çaplı kayıtlarla, bölgenin ekonomik yapısına dair benzersiz bir perspektif sunmaktadır. Toharistan bölgesi, Sasani, Akhun ve erken İslam dönemlerinde siyasi ve ekonomik bir geçiş noktası olarak önem taşımaktadır. Bölgenin ekonomik yapısı, madeni para basımı ve yerel krallıkların kontrolü altında şekillenmiş, zamanla ticaretin Sogdya’ya kaymasıyla tarımsal üretime yönelmiştir. Baktriya belgelerinin sunduğu veriler, bölgenin geç Sasani ekonomisi içindeki dönüşümünü anlamada kritik bir kaynak olarak değerlendirilmektedir. Bu çalışma, Baktriya Ekonomik Belgeleri üzerinden Toharistan bölgesinin ekonomik dinamiklerini incelemekte, siyasal ve ekonomik özerklik ilişkisini değerlendirmekte ve antik ekonomilere dair yaygın metodolojik yaklaşımlara eleştirel bir bakış açısı sunmaktadır

Anahtar Kelimeler

Baktriya , Toharistan , Sogdya , Sasani , Akhun , ticaret

Kaynakça

• İbn Hurdâzbih. (1991). Al-Masalik wa al-Mamalik. Tehran.
• BLAUT, J. (1993). The Colonizer’s Model of the World. New York: Guilford Press.
• BRENNER, R. (1977). “The Origins of Capitalist Development: a Critique of Neo-Smithian Marxism”. New Left Review I. ss. 25-92.
• de la VAISSIERE, E. (2005). Sogdian Traders: a History. Leiden: Brill Academic Pub.
• GARDİN, J. C. & GENTELLE, P. (1997), Prospections archeologiques en Bactriane orientate 1974-1978. Paris: Diffusion de Boccard.
• GRENET, F. (1996). “Crise et sortie de crise en Bactriane-Sogdiane aux IVe-Ve siecles”. La Per-sia e I’Asia centrale da Alessandro alXsecolo. Rome: Accademia Nazionale dei Lincei.
• GRENET, F. (2002). “Regional Interaction in Central Asia and Northwest India in the Kidarite and Hephthalite Period”. Indo-Iranian Languages and Peoples. ed. Nicholas Sims- Wil-liams. Oxford: The British Academy/Oxford University Press, ss. 203-224.
• GRENET, F. (2007). “The Sasanian Relief at Rag-i Bibi”. After Alexander: Central Asia Before Islam. ed. J. Cribb and Georgina Hermann. Oxford: Oxford University Press, ss. 243-267.
• HEGEL, G. W. F., (1995), Reason in History, a General Introduction to the Philosophy of History. New York: Prentice Hall, Bölüm III.
• HOWARD-JOHNSTON, J. (2021). “The Two Great Powers in Late Antiquity: a Comparison”, States, Resources and Armies, edited by Averil Cameron, Princeton: the Darwin Press, ss. l57-226.
• İbn Havkal. (1996). Surat al Ardh, Tehran: Bonyad-e Farhang-e Iran, 1966.
• El-İstahri. (1994). Mamalek o Masaalek, ed. Iraj Afshar. Tehran: Mahmoud Afshar Foundation. JONES, E. (1974). European Miracle, The Modern World-System: Capitalist Agriculture and the Origins of the European World-Economy in the 16th Century. New York: Academic Press.
• JONES, E. (1981). The European Miracle: Environments, Economies and Geopolitics in the His-tory of Europe and Asia. Cambridge: Cambridge University Press.
• KHAN, G. (2007). Arabic documents from early Islamic Khurasan. London: Nour foundation. KUZAKÇI, B. (2023). Soğdlar ve Türkler, İpek Yolu’nun Tüccarları ve Hakimleri. Vakıfbank Kül-tür Yayınları.
• LERNER, J. (2006). “An Introduction to the Sealings on the Bactrian Documents in th Khalili Collection”. Eran udAneran, Studies Presented to Boris Il’ic Marshak on the Occasion of His 70th Birthday. ed. M. Compareti, P. Raffeta, ve G. Scarcia. Venice: Libreria Editrice Cafoscarina, ss. 371-386.
• MACDOWALL, D. W. & TADDEI, M. (1978). The Archaeology of Afghanistan from earliest times to the Timurid period. London: New York: Academic Press.
• Mahabharata, 1.213.
• MCNIELL, W. H. (1963). The Rise of the West: A History of the Human Community, Chicago: Chicago University Press.
• Muhammed bin Cerîr Et-Taberi. (1989). The History of Al-Tabari: the Conquest of Iraq, So-uthwestern Persia, and Egypt. Albany: State University of New York Press.
• Muqaddasî. (1994). Ahsan al-Taqāsīm. Reading: Garnet Publishing. SARRIS, P. (2006). Economy and Society in the Age of Justinian. Cambridge: Cambridge Univer-sity Press.
• SIMS-WILLIAMS, N. & Cribb, J. (1995-1996). “A New Bactrian Inscription of Kanishka the Great”. Silk Road Art and Archaeology 4. ss. 75-142.
• SIMS-WILLIAMS, N. (1997-1998). “A Bactrian Deed of Manumission”. Silk Road Art and Arc-haeology 5. ss. 191-212.
• SIMS-WILLIAMS, N. (2001). BD1 Bactrian Documents from Northern Afghanistan I, Legal and Economic Documents. Oxford University Press, USA.
• SIMS-WILLIAMS, N. (2002). “Ancient Afghanistan and Its Invaders: Linguistic Evidence from the Bactrian Documents and Inscriptions”. Indo-Iranian Languages and Peoples. ed. Nicholas Sims-Williams. Oxford: The British Academy/Oxford University Press, ss. 225-242.
• SIMS-WILLIAMS, N. (2002). “Ancient Afghanistan and Its Invaders”. Indo-Iranian Languages and Peoples. ed. Nicholas Sims-Williams. Oxford: Oxford University Press.
• SIMS-WILLIAMS, N. (2003). BD2 Bactrian Documents from Northern Afghanistan II: Letters and Buddhist Texts. London: The Khalili Family Trust.
• SIMS-WILLIAMS, N. (2008). “The Sasanians in the East. A Bactrian Archive from Northern Afghanistan”. Idea of Iran: the Sasanian Era. ed. Vesta Sarkhosh Curtis ve Sarah Stewart, London: I. B. Tauris. ss. 88-102.
• SIMS-WILLIAMS, N. (1997). New Lights on Ancient Afghanistan: the Decipherment of Bactrian. London: SOAS.
• Tarih-i Sistan. (1976). Roma: Istituto italiano per il Medio ed Estremo Oriente.
• WEBER, M. (1958). The Protestant Ethic and the Spirit of Capitalism. New York: Scribner.
• WOLF, E. (1982). Europe and the People Without History. Berkeley and Los Angeles: Univer-sity of California Press.
• Xuanzang. (1884). Si-yu-ki. Buddhist Records of the Western World. çev. Samuel Beal. London: Trubner & Co.
• ZEIMAL, E. V. (1996). “The Kidarite Kingdom and Central Asia”. History of Civilisations of Cent-ral Asia. ed. B. A. Litvinsky. Paris: UNESCO, ss. 119-133.