MUKADDİMETÜ’L-EDEB’DE (YOZGAT NÜSHASI) ALET- EŞYA SÖZ VARLIĞI

Yıl 2025, Cilt: 13 Sayı: 2, 255 - 283, 31.10.2025

Şehri Mihriban Emekli

https://doi.org/10.57115/karefad.1748699

Öz

Harezm Türkçesi, Türk dili tarihi dönemleri içinde önemli bir yere sahiptir. Karahanlı Türkçesi ile Çağatay Türkçesi arasında bir geçiş görevi üstlenmektedir. İslamiyet’in kabul edilmesiyle birlikte Arap alfabesi kullanılmaya başlanmış olup, bununla birlikte Arapça ve Farsça kelimeler hem yazı dilinde hem de günlük hayatta yaygınlaşmıştır. Bazı kelimeler, geçiş sürecinde küçük değişikliklere uğramıştır. Bu dönem içerisinde Türkçe, gelişmeye ve şekillenmeye devam etmiştir. Dönem içerisinde Türk dili konumunu korumaya devam etmiştir ve zengin bir kelime dağarcığına sahiptir. Divanü Lûgat-it Türk’ten sonra en kapsamlı eserdir. Mukaddimetü’l-Edeb, söz varlığı açısından zengin bir kaynak niteliğindedir. Eserin, birden fazla nüshası bulunmaktadır.

Harezm Türkçesi dönem eserleri olan Nehcü’l-Ferādis, Mukaddimetü’l-Edeb, Kıṣaṣü’l-Enbiyā, Mu’ȋnü’l-Mürȋd ve İbni- Mühennâ Lûgati önde gelen eserlerdendir. Mukaddimetü’l-Edeb’in Yozgat Nüshasında geçen alet-eşya adları ile ilgili literatür taraması gerçekleştirilmiştir. Mukaddimetü’l-Edeb’in Yozgat nüshasında geçen alet ve eşya adlarını tespit etmek amaçlanmıştır. Sadece Yozgat nüshasında geçen özgün kelimelere de ulaşılmıştır.

Bu çalışmada, Mukaddimetü’l-Edeb Yozgat Nüshasındaki adlı eserde yer alan alet ve eşya ile ilgili söz varlığı tespit edilmiştir. Çalışmanın ilk aşamasında eserde geçen alet-eşya adları belirlenmiştir ve ardından bu adlar anlam ve kullanım özellikleri dikkate alınarak tematik başlıklar altında sınıflandırılmıştır. Bu tespit edilen kelimeler, Türk dilinin tarihi söz varlığına katkılarını ortaya koymaktadır. Söz varlığına ilişkin tespitler, Serkan Cihan’ın doktora tezinden yararlanılarak gerçekleştirilmiştir. Tarihî dönem metinlerine başvurularak; kelimeler karşılaştırılmalı olarak değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Harezm Türkçesi , Mukaddimetü'l-Edeb , Yozgat Nüshası , Alet-Eşya Adları , Harezm Türkçesi Eserleri

The Vocabulary of Tools and Objects in Mukaddimetü’l-Edeb (Yozgat Manuscript)

Öz

Khwarezm Turkish holds an important place within the historical periods of the Turkish language. It serves as a transitional phase between Karakhanid Turkish and Chagatai Turkish. With the acceptance of Islam, the Arabic alphabet began to be used, and consequently, Arabic and Persian words became widespread both in written language and daily life. Some words underwent slight modifications during this transitional period. During this era, Turkish continued to develop and take shape while maintaining its position as a language with a rich vocabulary. It is the most comprehensive work after Divanü Lûgat-it Türk. Mukaddimetü’l-Edeb, is a rich resource in terms of vocabulary. The work exists in multiple manuscripts.
The prominent works from the Khwarezm Turkish period include Nehcü’l Ferâdis, Mukaddimetü’l-Edeb, Mu’înü’l Mürîd, Kısâsü’l-Enbiyâ, and İbni-Mühennâ Lûgati. A literature review has been conducted on the names of tools and household items found in the Yozgat Manuscript of Mukaddimetü’l-Edeb. The aim was to identify the tool and household item names present in this manuscript. Unique words found exclusively in the Yozgat manuscript have also been identified.
In this study, the vocabulary related to tools and objects in the Yozgat Manuscript of Mukaddimetü’l-Edeb has been identified. In the first stage of the study, the names of the tools and objects mentioned in the work were determined, and then these names were classified under thematic headings according to their meanings and usage features. The identified words reveal contributions to the historical vocabulary of the Turkish language.The vocabulary analysis was carried out by referring to Serkan Cihan’s doctoral dissertation. By referring to historical period texts, the words were evaluated through comparative analysis.

Anahtar Kelimeler

Khwarezm Turkish , Mukaddimetü'l-Edeb , Yozgat Manuscript , Tool-Household Item Names , Khwarezm Turkish Works

Kaynakça

• Argunşah, M., & Toparlı, R. (2022). Mu‘înü’l-Mürîd. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Argunşah, M. (2023). Türkçe sözlük (Cilt 1-2). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ata, A. (1997). Kıṣaṣü’l-Enbiyā (Peygamber Kıssaları) II: Dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ata, A. (1998). Nehcü’l-Ferādis III: Dizin-Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Atalay, B. (2023). Dîvânü Lugat-it Türk: Dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Battal, A. (1997). İbni-Mühennâ Lûgati (3. bs.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Caferoğlu, A. (2011). Eski Uygur Türkçesi sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Cihan, S. (2021). Mukaddimetü’l-Edeb (Yozgat nüshası): Giriş, metin, notlar, sözlük–dizin [Yayımlanmamış doktora tezi]. Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Cihan, S. (2023a). Mukaddimetü’l-Edeb’in Yozgat nüshasında geçen akrabalık terimleri üzerine. Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi.
• Cihan, S. (2023b). Mukaddimetü’l-Edeb’den (Yozgat nüshası) Harezm Türkçesi söz varlığına katkılar: Yansıma fiiller. Korkut Ata Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 12, 841-853.
• Cihan, S. (2023c). Mukaddimetü’l-Edeb’in Yozgat nüshasında kuş adları. Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, 16(41), 454-474.
• Cihan, S. (2025). Mukaddimetü’l-Edeb’de (Yozgat nüshası) hastalık adları söz varlığı üzerine. Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, 53, 537-562.
• Çifci, M., & Yıldırım, T. (2012). Dîvânü Lugâti’t-Türk’te yer alan alet-eşya adları. International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 7(2), 1229-1249.
• Dilçin, C. (2023). Yeni tarama sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ercilasun, A. B. (2019). Başlangıçtan yirminci yüzyıla Türk dili tarihi. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Ergin, M. (2023). Orhun Abideleri. İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
• Karadavut, A. (2023). Mukaddimetü’l-Edeb’in Yozgat nüshasında meslek adları. Türkbilig, 45, 1-15.
• Koca, D. (2024). Harezm Türkçesinde geçen alet–eşya adları. Türkbilig, 48, 237-251.
• Tekin, T. (2020). Orhon yazıtları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Toparlı, R., Vural, H., & Karaatlı, R. (2019). Kıpçak Türkçesi sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.