Trade In The X.-XII.thcentury In The Khorassan Region

Yıl 2022, Cilt: 10 Sayı: 1, 58 - 82, 27.04.2022

Alparslan Kılınç

Öz

Horasan Bölgesinde X.-XII. Yüzyıllarda Ticaret

Öz

Horasan; kelime anlamı güneşin doğduğu yer, eski Farça da ise “Doğu Memleketi” diye tanımlanan bölge coğrafi sınırları bakımından İran’ın doğusundan, Türkmenistan ile Afganistan’ın sınırına kadar uzanan stratejik bir konumda bulunması nedeniyle de Ortaçağda önemli bir coğrafi ve idari bölgedir. Horasan’ın bulunmuş olduğu coğrafya önemli bir ticaret merkezi olmasına katkı sağlamıştır. Bu ticari önemin tek nedeni elbette ki İpek Yolu’nun bu bölgeden geçmesi değildir. Gerek Hârizm’in ve gerekse Mâverâünnehir’in Batı dünyası ile ilgili her türlü ticari bağlantıları Horasan üzerinden gerçekleşmektedir. Horasan’ın önemli merkezleri Merv, Herat, Belh ve özellikle XI. yüzyılda Nişâbûr ticaret konusunda dönemin önemli ticaret merkezi Bağdad ile rekabet eder duruma gelmişlerdir. Horasan ticarette en parlak çağını ise X. yüzyılda Sâmânîler Devleti döneminde yaşamıştır. Horasan’ın hanları, çarşı, pazar ve panayır yerleri ticari canlılığın olduğu önemli mekânlardır. Bu mekânlarda başka yerlerden gelen tüccarların kalabilmesi için yerler de mevcuttu. Ticaret mallarının depolandığı büyük ambarlar da bulunmaktaydı. Horasan örneğinde de göreceğimiz üzere İslâm şehirlerinde ticaret mekânları olan çarşı ve pazarlar büyük bir ehemmiyet arz etmektedir. İslâm dünyasının farklı şehirlerinde olduğu gibi Horasan çarşı ve pazarlarının da başta mimari tarzı, satılan ürünlerin çarşı ve pazarda bulunmuş oldukları yerler belli bir düzene göre tasarlanmıştır. Her meslek grubu çarşı içerinde ayrı bir yerde bulunmaktadır. Hatta farklı meslek gruplarına ait çarşılar dışında farklı mezheplere ait çarşılar da bulunmaktadır. Horasan tarım, hayvancılık, madencilik, dokumacılık, ıtriyat, taş-toprak gibi her türlü ekonomik faaliyetin yapıldığı bir bölgedir. Pazar ve çarşılarında birçok ürünü bulmak mümkündür. Üretilen ürünlerin ihtiyaçtan fazlası başta yakın yerler olmak üzere birçok bölgeye ihraç edilmekteydi. Horasan’ın ticaretteki bu önemli yeri coğrafya ve tarihi kaynaklar ışığında inceleme konusu yapılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Horasan, İpek Yolu, Merv, Herat, Nişâbûr, Belh, Sâmânîler Devleti, Ticaret.

Kaynakça

• Agacanov, S. G. (2002). Selçuklular, İstanbul.
• Arifoğlu, Y. (2013). VIII. Yüzyıl ile XI. Yüzyıllar Arasında Horasan’ın Dini ve Sosyal Yapısı, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Sakarya.
• Arifoğlu, Y. (2018). Horasan Şehirlerindeki Alışveriş Mekânları ve Bu Mekânlarda Satılan Ürünler (8-10. Yüzyıllar), İslam Medeniyeti Araştırmaları Dergisi, 3(2), Aralık, s. 176-202.
• Atan, T. (1990). Türk Gümrük Tarihi. C. 1, TTK Basımevi, Ankara.
• Bakır, A. (2001). Ortaçağ İslam Dünyasında Taş ve Toprak Ma’mulleri Sanayi, Ankara, Bizim Büro Basımevi.
• Bakır, A. (2001). Ortaçağ İslam Dünyasında Deri, Tahta ve Kâğıt Sanayi, Belleten, LXV, 242, Nisan, s. 75-160.
• Bakır, A. (2002). Ortaçağ İslam Dünyasında Madencilik ve Maden Sanayi, Bizim Büro Basımevi, Ankara.
• Bakır, A. (2005). Ortaçağ İslam Dünyasında Tekstil Sanayi Giyim-Kuşam ve Moda, Bizim Büro Basımevi, Ankara.
• Barthold, V. V. (1990). Moğol İstilasına Kadar Türkistan, (Haz: Hakkı Dursun Yıldız), TTK Basımevi, Ankara.
• Can, Y. (1959). İslam Şehirlerinin Fiziki Yapısı, Ankara, TDV Yayınları.
• Câhız, E. (2001). et-Tebessurbi’Ticare, (Çev: M. Mahfuz Söylemez), Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Ankara.
• Cezar, M. (1977). Anadolu Öncesi Türklerde Şehir ve Mimarlık, İstanbul.
• Çetin, O. (1998). Horasan. TDV İslâm Ansiklopedisi. 18, İstanbul.
• Ebu D. (2020). İran Seyahatnamesi, 10. Yüzyılda Kafkasya’dan Fars Körfezine Yolculuk (Tercüme ve Notlar Serdar Gündoğdu), İstanbul, Kronik Kitap.
• Frye, R. (1963). The Heritage of Persia, Newyork, World Publishing Company.
• Frye, R. (1965). Bukhara The Medieval Achievement, Norman.
• Frye, R. (2009). Antik Çağlardan Türklerin Yayılmasına Orta Asya Mirası, (Çev: Füsun Tayanç-Tunç Tayanç), Ankara, Arkadaş Yayınevi.
• Günaltay, Ş. (1948). İran Tarihi. Ankara, TTK. Basımevi.
• Hartmann, R. (1986). “Belh”, İslâm Ansiklopedisi. MEB Yayınları, İstanbul.
• Heyd, W. (1975). Yakın-Doğu Ticaret Tarihi, (Çev: Enver Ziya Karal), Ankara, TTK Basımevi.
• Hınz, W. (1989). İslâmda Ölçü Sistemleri, (Çev: Acar Sevim), Marmara Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Türklük Araştırma Dergisi, (5).
• Hudûdü’l Âlem, (2020). Mine’l-Meşrik ,le’l-Magrib, (Çev: Abdullah D.-Murat A., İstanbul, Ayışığıkitapları.
• İbn Battûta (2020). İbn Battûta Seyahatnâmesi, (Çev: A. Sait Aykut), İstanbul, Yapı Kredi Yayınları.
• İbn Butlan (2008). el-Hasan el-Muhtar b. El-Hasan, Risâle Câmi’a Fünûn Nâfı’a Şirâ er-Rakîk ve Taklîbi’l- Abîd, (thk: Abdusselâm Hârû), (Çev: Abdulhalik Bakır), Ortaçağ Medeniyetine Dair Çeviriler I, Ankara, Bizim Büro Basımevi.
• İbn Haldun (1982). Mukaddime, (Trc: Süleyman Uludağ), C. I, Bursa.
• İbn Havkal (1967). Suretü’l -Arz, Leiden.
• İbn Havkal (2017). 10. Asırda İslâm Coğrafyası, (Trc: Ramazan Şeşen), 2. Baskı, İstanbul, Yeditepe Yay.
• İbn Hurdâzbih (1967). el-Mesalik ve’l- Memalik, ed. M. J. de Goeje, Leiden, Brill Press.
• İstahrî (1927). el-Mesâlik ve’l Memâlik, Leiden.
• Kafesoğlu, İ. (1972). Selçuklu Tarihi, İstanbul.
• Kazvînî, Âsârü’l-bilâd, (ts. Dâru Sâdır), Beyrut.
• Kılınç, A. (2020). Sâmânîler Döneminde Buhârâ Şehri, İstanbul, Hiperyayın.
• Kılınç, A. (2021). Mâverâünnehir’de İktisadi ve Sosyal Hayat (IX.-XI. Yüzyıllar), İstanbul, Hiperyayın.
• Kudâme b. C. (2018). Kitabü’l Harac, (Çev: Ramazan Şeşen), İstanbul, Yeditepe Yayınevi.
• Lombart, M. (2002). İslam’ın Altın Çağı, (Çev: Nezih Uzel), 4. Baskı, İstanbul, Pınar Yayınları.
• Makdîsî (1877). Ahsenü’t -Tekâsîm fî Ma’rîfeti’l-Ekâlîm, (Nşr. De Goeje), Leiden.
• Makdîsî (1992). Ahsenü’t -Tekâsîm fî Ma’rîfeti’l-Ekâlîm, (ed. Fuat Sezgin), Frankfurt.
• Mazaherî, A. (1972). Ortaçağda Müslümanların Yaşayışları, (Çev: Bahriye Üçok). İstanbul, Varlık Yayınevi.
• Merçil, E. (2008). “Büyük Selçuklular Devrinde İpek Yolu Üzerinde Bir Şehir: Nişabur, Dünden Bugüne İpek Yolu Beklentiler ve Gerçekler Sempozyumu Bildireleri, İstanbul, Ötüken Neşriyat.
• Mez, Â. (2000). Onuncu Yüzyılda İslâm Medeniyeti. (Çev: Salih Şaban), 1. Baskı, İstanbul, İnsan Yayınları.
• Mukaddesî (2015). Ahsenü’t-Takâsîm, (Çev. ve Notlar Ahsen Batur), İstanbul, Selenge Yayınları.
• Özgüdenli, O. (2007). “Nişâbûr”, TDV İslâm Ansiklopedisi, 33, İstanbul.
• Piyadeoğlu, C. (2012). Güneş Ülkesi Horasan Büyük Selçuklular Dönemi, İstanbul, Bilge Kültür Sanat Yayın.
• Samur, S. (2005). “İslam Coğrafyacılarına Göre Horasan; Yeri ve X. Yüzyıldaki Durumu”, Bilimname (3).
• Strange, G. L. (2015). Doğu Hilafetinin Memleketleri, (Ter: Adnan E.-Cengiz T., İstanbul, Yeditepe Yayınları.
• Şahin, H., Arifoğlu, Y. (2013). “Selçuklu Öncesi Dönemde Horasan: Coğrafi Konum, İktisadi Yapı ve Şehirler”, Akademik İncelemeler Dergisi, 8(3), s. 361-387.
• Şeşen, R. (1998). İslâm Coğrafyacılarına Göre Türkler ve Türk Ülkeleri, Ankara, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Tekin, Z. (1994). “Deri” (Türklerde Dericilik), TDV İslâm Ansiklopedisi, 9, İstanbul.
• Uslu, R. (1997). Hîcrî I-II. Yüzyıllarda Horasan Tarihi, Basılmamış Doktora Tezi, Bursa.
• Uslu, R. (1998). “Herat”, TDV İslâm Ansiklopedisi, 17, İstanbul.
• Yörükân,Y. (2004). Müslüman Coğrafyacıların Gözüyle Ortaçağ’da Türkler, (Notlarla Yayına Haz. Mehmet Ş., Ali E., Süleyman Ö., Tahsin K.), İstanbul, Gelenek Yayıncılık.
• Zahoder, B. (1955). “Selçuklu Devletinin Kuruluşu Sırasında Horasan”, Belleten, (Çev: İsmail Kaynak), 18, Ankara.
• Zeydan, C. (1972). İslam Medeniyeti Tarihi, (Çev: Zeki M.) C. I, İstanbul, İletişim Yayınları.