On Some Single Syllable Verbs in the Yozgat Copy of Mukaddimetü'l-Edeb

Yıl 2022, Cilt: 10 Sayı: 2, 331 - 343, 31.10.2022

Serkan Cihan

https://doi.org/10.57115/karefad.1179202

Öz

Zemahşerî wrote his work named Mukaddimetü’l- Edeb which has a dictonary quality at the request of Khwarazmshah ruler Atsız b. Muhammed who wanted to learn Arabic. It is estimated that the work was written between the years 1128-1144 with the available data. An important feature of the work is that it is the only work written as a dictionary in the period of Khwarezm Turkish. The original copy of this work, which was prepared as a dictionary, is lost, but it is known that there are around forty copies in different libraries of the world. The Yozgat copy, on which we will carry out our work, is among the oldest and most comprehensive copies of the work. The copy is currently in the Süleymaniye Library with the number Yozgat-000396. The copyist is İbrahim bin Mahmud Sufi and it was written on 10 Cemâzü-l Evvel 655/25 May 1257. This dictionary, which consists of three parts, namely nouns, verbs and letters, was written in Arabic-Persian and Khwarezm Turkish.The most comprehensive part of the work is the verbs. This section constitutes the three-quarters of the work. The verb vocabulary of the work presents quite different data. Many verbs in the work are not found in other texts written in the Harezm Turkish period. The subject of our study will be on the monosyllabic verbs that we have identified in the Yozgat copy but not witnessed in other Khwarezm Turkish texts. These verbs will be discussed and analyzed in comparison with etymologically different periods and dialects.

Anahtar Kelimeler

Mukaddimetü’l- Edeb, Khwarezm, Verbs

Mukaddimetü’l- Edeb’in Yozgat Nüshasında Geçen Bazı Tek Heceli Fiiller Üzerine

Öz

Zemahşerî, sözlük niteliği taşıyan Mukaddimetü’l- Edeb adlı eserini Arapça öğrenmek isteyen Harezmşah hükümdarı Atsız b. Muhammed’in isteği üzerine yazmıştır. Eserin eldeki verilerle 1128-1144 yılları arasında yazıldığı tahmin edilmektedir. Eserin önemli bir özelliği de Harezm Türkçesi döneminde sözlük niteliğinde yazılmış tek eser olmasıdır. Sözlük olarak hazırlanan bu eserin orijinal nüshası kayıptır ancak dünyanın farklı kütüphanelerinde kırk civarı nüshası olduğu bilinmektedir. Çalışmamızı gerçekleştireceğimiz Yozgat nüshası, eserin en eski ve kapsamlı nüshaları arasındadır. Nüsha, şu an Yozgat-000396 numara ile Süleymaniye Kütüphanesi’nde bulunmaktadır. Müstensihi İbrahim bin Mahmud Sûfî’dir ve 10 Cemâzü-l Evvel 655/25 Mayıs 1257 tarihinde kaleme alınmıştır. İsimler-fiiller ve harfler olmak üzere üç kısımdan oluşan bu sözlük, Arapça-Farsça ve Harezm Türkçesiyle kaleme alınmıştır. Eserin en kapsamlı bölümü, fiillerdir. Bu bölüm, eserin dörtte üçlük bölümünü oluşturur. Eserin sahip olduğu fiil sözvarlığı, oldukça farklı veriler sunar. Eserde geçen birçok fiil, Harezm Türkçesi döneminde yazılmış diğer metinlerde bulunmamaktadır. Çalışmamızın konusu da Yozgat nüshasında tespit ettiğimiz ancak Harezm Türkçesi diğer metinlerinde tanıklayamadığımız tek heceli fiiller üzerine olacaktır. Bu fiiller, etimolojik olarak farklı dönem ve lehçelerle karşılaştırmalı olarak ele alınıp incelenecektir.

Anahtar Kelimeler

Mukaddimetü'l-Edeb, Harezm Türkçesi, fiiller

Kaynakça

• ARGUNŞAH, Mustafa, Recep TOPARLI (2008), Mu’înü’l-Mürîd, Ankara: TDK.
• ATA, Aysu (1997), Úıãaãü’l-EnbiyÀ (Peygamber Kıssaları) I Giriş- Metin- Tıpkıbasım, Ankara: TDK.
• ATA, Aysu (1997), Úıãaãü’l-EnbiyÀ (Peygamber Kıssaları) II Dizin, Ankara: TDK.
• ATALAY, Besim (2013), Divanü Lûgati’-t-Türk (Dizin), Ankara: TDK.
• Az.: ALTAYLI, Seyfettin (2018), Azerbaycan Türkçesi Sözlüğü, Ankara: TDK.
• BARUTÇU ÖZÖNDER, F. Sema (1998), Üç İtigsizler Giriş-Metin-Tercüme-Notlar- İndeks-XXX Levha, Ankara: TDK.
• BATTAL, Aptullah (1997), İbn-i Mühennâ Lûgati, 3.Baskı, Ankara: TDK.
• CAFEROĞLU, Ahmet (2011), Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, Ankara: TDK.
• CLAUSON, Sir Gerard (1972), An Etymological Dictionary of Pre-thirteenth-Century Turkish, Oxford: At the Clarendon Press.
• Derleme Sözlüğü, www.tdk.gov.tr.
• DS= TDK (2009), Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü I-IV, Ankara: TDK.
• ECKMANN, Janos (2014), Nehcü’l-FerÀdìs UştmaòlarnıÆ Açuq Yolı Maómÿd Bin èAlì, (Yay. Semih Tezcan-Hamza Zülfikar / Dizin-Sözlük Aysu Ata), Ankara: TDK.
• ERCİLASUN, A. Bican (2014), Kutadgu Bilig Grameri: Fiil, Ankara: Akçağ Yay.
• GABAIN, Annemarie Von (2007), Eski Türkçenin Grameri, (çev. Mehmet Akalın), Ankara: TDK.
• GÜLENSOY, Tuncer (2007), Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözlüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü, Ankara: TDK.
• Güncel Türkçe Sözlük, www.tdk.gov.tr.
• HACIEMİNOĞLU, Necmettin (2000), Kutb’un Husrev ü Şirin’i ve Dil Hususiyetleri, Ankara: TDK.
• KARAAĞAÇ, Günay (2013), Dil Bilimleri Terimleri Sözlüğü, Ankara: TDK.
• KB= ARAT, Reşit Rahmeti (1979), Kutadgu Bilig III (İndeks), (Haz. K. Eraslan, O. F. Sertkaya, N. Yüce), İstanbul: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
• Kırg.: ARIKOĞLU, Ekrem, Cıldız ALİMOVA-Rahat ASKAROVA-B.Kağan SELÇUK (2018), Kırgızca-Türkçe Sözlük I-II, Ankara: Bengü Yay.
• Kk.: AQTAY, Gulayhan, Henryk Jankowski (2019), Kırım Karaycası Türkçe Sözlük, (çev. Tülay Çulha), İstanbul: Kesit Yay.
• Kklp.: UYĞUR, C. Vedat (2019), Karakalpak Türkçesi Sözlüğü, Ankara: TDK.
• KMTü.: TAVKUL, Ufuk (2020), Karaçay-Malkar Türkçesi Sözlüğü, Ankara: TDK.
• KTTü.: MUZAFAROV, Refik, Nüzhet MUZAFAROV (2018), Kırım Tatar Türkçesi- Türkiye Türkçesi-Rusça Sözlük, (çev. Nariman Seyityahya), Ankara: TDK.
• KuT.: PEKACAR, Çetin (2011), Kumuk Türkçesi Sözlüğü, Ankara: TDK.
• Kzk.: BAYNİYAZOV, Ayabek, Janar BAYNİYAZOVA-Kenan KOÇ (2019), Türkiye Türkçesi-Kazak Türkçesi Sözlüğü, Ankara: TDK.
• NADELYAYEV, V.M., D.M. NASİLOV, E.R. TENİŞEV (1969), Drevnetyuskiy Slovar, Leningrad: Nauka.
• NİŞANYAN, Sevan (2020), Nişanyan Sözlük Çağdaş Türkçenin Etimolojisi, İstanbul: Liberus.
• Özb.: YUSUPOVA, Nasiba (2018), Türkçe-Özbekçe Sözlük, Ankara: TDK.
• RÄSÄNEN, Martti (1969), Versuch Eines Etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen, Helsinki: Lexica Societatis Fenno-Ugricae 17. REDHOUSE, Sir James W. (1890), A Turkish and English Lexicon, İstanbul.
• ŞANLI, Cevdet, Nesrin KAYA GÜNAY (2009), Muhtasar Mukaddimetü’l-Edeb, İnceleme-Metin-Kelime Dizini-Ek Dizini-Tıpkıbasım, Sakarya: Sakarya Üni. Yay., No: 53.
• ŞİMŞEK, Yaşar (2019), Harezm Türkçesi Kur’ân Tercümesi (Meşhed Nüs. [293 No.], Giriş - Metin - Dizin), Cilt 1-2, Ankara: Akçağ Yay.
• ŞİRİN, Hatice (2016), Eski Türk Yazıtları Söz Varlığı İncelemesi, Ankara: TDK.
• Tarama Sözlüğü, www.tdk.gov.tr.
• TEKİN, Talât (2014), Orhon Yazıtları, Ankara: TDK.
• TIETZE, Andreas (2016), Tarihî ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati, 2. Cilt C-E, (Ed. Semih Tezcan), Ankara: TÜBA.
• Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü (2009), 3. Baskı, Ankara: Türk Dili Kurumu.
• YÜCE, Nuri (1993), Mukaddimetü'l-Edeb ÒvÀrizm Türkçesi İle Tercümeli Şuşter Nüshası, Ankara: TDK.