19. YÜZYIL SAVUNMA YAPILARI: TRABZON TABYALARI ÜZERİNE BİR İNCELEME

Yıl 2021, Cilt: 7 Sayı: 13, 215 - 247, 30.12.2021

Esra Babul

https://doi.org/10.31765/karen.1010617

Öz

Trabzon, tarih boyunca coğrafik-jeopolitik konumu ve doğal limanıyla stratejik ve önemini koruyan bir şehirdir. Deniz yoluyla Avrupa ve Rusya, kara yoluyla Anadolu’nun iç kesimleri ve Kafkasya-İran ticaretinin önemli bir durağı olan şehrin saldırı ve tehditler karşısında savunması önemli bir konu olmuştur. Dolayısıyla şehir, ateşli silahların icadıyla savunma mimarisinde yaşanan hızlı değişimden etkilenerek yeni bir tür olarak karşımıza çıkan tabyaların inşasına sahne olmuştur. Günümüzde Kalepark/Ganita olarak adlandırılan mevkiinin mevcut mekânsal organizasyonu Güzelhisar’ı ön plana çıkarmış ve askeri komuta ve idare merkezi olmasını sağlamıştır. Güzelhisar mevkii ana tabya olmak üzere şehrin limanları ve sahillerinin özellikle aktif ticaretin yoğunlaştığı bölgelerin korunması ve muhafaza edilebilmesi için Çömlekçi ve Moloz tabyaları inşa edilmiştir. Şehrin en önemli temsil yapısı olan, ideolojik ve sembolik birçok anlam yüklenen Ayasofya Camii’nin konumunun şehir surlarından oldukça bir mevkide yer alması denizden gelebilecek saldırı ve tehditler karşısında savunulmasını gerekli kılmıştır. Bu nedenle bir tabya da bu yapının önüne inşa edilmiştir.
Ayrıca bir diğer önemli tabya inşası Polathane Limanı’nda gerçekleştirilmiştir. Askeri ve ticari görev üstlenen liman özellikle 19. yüzyılda Trabzon’a denizden gelebilecek saldırılara karşı ilk savunma noktası olması sebebiyle stratejik bir nokta olmuştur. Bu nedenle başta Rus saldırı olmak üzere tehlikelere karşı limanı savunma amacıyla Sargana ve Kireçhane tabyaları inşa edilmiştir.
Bu bağlamda çalışma; Trabzon içinde bulunan tabyaları incelemekle birlikte tabyaların önemini vurgulamaktadır. Araştırmada T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı-Osmanlı Arşivleri arşiv belgeleri yanında Fransız ve Osmanlı harita ve planlarından yararlanılmıştır. Tabyalar, yerleri, yapılan onarım ve tamiratlar, bütçeler, yeni inşa kararları ve mimarileri bağlamında arşiv belgeleri ışığında ele alınmıştır. Ayrıca çalışmada yapıların inşasında yaşanan ekonomik sorunlar, tabyaların konumundan kaynaklanan güvenlik sorunları, merkezi otorite tarafından inşa işlerinin organizasyonu ve şehir yöneticilerine yardımcı olması amacıyla görevlendirilen mühendis tespiti yapılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Askeri Mimari, Savunma Yapısı, Tabya, Güzelhisar Tabyası, Trabzon

Kaynakça

• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• 14. Mekanize Piyade Tugay Komutanlığı Broşürü, (1995), Kars Tabyaları, Kars.
• Arnold, Thomas F., (2003), 16. Yüzyıl Avrupası’nda Savaş: Devrim ve Rönesans, Top, Tüfek ve Süngü, Yeniçağda Savaş Sanatı, (Yay. Haz. Jeremy Black), (Çev. Yavuz Alogan), İstanbul: Kitap Yayınevi.
• Aşıroğlu, Tahsin (1983), Erzurum Tabyaları, Erzurum: Erzurum Tarihini Araştırma ve Tanıtma Derneği Yayınları.
• Aydın, Mustafa, (2011), 19. Yüzyılın Başlarındaki Savaşlar Döneminde Polathane (Akçaabad) Limanının Askerî Önemi, Tarih Dergisi, 37, 51-58.
• Babul, Esra, (2019), Trabzon'da Üçüncüzâde Ömer Paşa Sarayı: Kişi/yer/Yapı Diyalektiği, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Karadeniz Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü.
• Besbelli, Saim, (1980), Türk Silahlı Kuvvetleri Tarihi Osmanlı Devri 1878 - 1878 Osmanlı - Rus Harbi III’ncü Cilt Deniz Harekâtı, Ankara: Genelkurmay Basımevi.
• Bıjıskyan, Minas, (1998), Pontos Tarihi, (Çev. Hrand D. Andreasyan), İstanbul: Civiyazıları Yayınevi.
• Bilgin, Mehmet, (2002), ‘‘1810 yılında Rusların Trabzon’u İşgal Girişimi ve Sargana Burnu Çıkarması’’, Trabzon ve Çevresi Uluslararası Tarih Dil ve Edebiyat Sempozyumu (3-5 Mayıs 2001), Trabzon: Trabzon Valiliği İl kültür Müdürlüğü Yayınları, I, s. 313-326.
• Bostan, İdris, (2000), ‘‘Karadeniz’in Dış Ticarete Kapalı Olduğu Dönemde Trabzon Limanı’’, Trabzon Tarihi Sempozyumu Bildirileri 6-8 Kasım, Trabzon: Trabzon Belediyesi Kültür Yayınları, 303-307.
• Çam, Nusret (1993) Erzurum Tabyaları, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Çelik, Şenol, (2002), 15-17. Yüzyıllar Arasında Trabzon Kalesi”. Trabzon ve Çevresi Uluslararası Tarih-Dil-Edebiyat Sempozyumu (3-5 Mayıs 2001) Bildirileri, Trabzon: Trabzon Valiliği, I, 129-142.
• Çınar, Burak, (2003), ‘‘Savaş Tarihinde Saldırı- Savunma İlişkisi’’, Stradigma Aylık Straeji ve Analiz Dergisi, Ankara, 9, 1-22.
• Demirkaya Üstün, Fulya, (2014), Toplumsal Dinamikler Bağlamında Trabzon Kent Dokusunun Dönüşümü (Komnenos Hanedanlığından Cumhuriyet’e Kadar), Yayımlanmamış Doktora Tezi, Karadeniz Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü.
• Develioğlu, Ferit, (1949), Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Ankara: Aydın Kitabevi.
• Efeoğlu, Melik ve Eyüpgiller, Kemal Kutgün (2021), Çatalca Bölgesi Savunma Yapıları Üzerine Bir Değerlendirme, Sanat Tarihi Dergisi, 30/1, 391-433.
• Emiroğlu, Kudret, (1995), Trabzon Vilayet Salnamesi 1894, Ankara: Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma Vakfı, 16.
• ________, (2012), Trabzon Vilayet Salnameleri Yer ve Kişi Adları Dizini 1869-1904/1-22. Ciltler, Ankara: Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma Vakfı.
• Ergin, Osman Nuri, (1995), Mecelle-i Umûr-ı Belediye, II, İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür İşleri Daire Başkanlığı Yayınları.
• Erler, Mehmet Yavuz, (2012), Osmanlı Devleti’nde Kuraklık ve Kıtlık Olayları, İstanbul: Libra Kitapçılık Ve Yayıncılık.
• Eyice, Semavi, (2001). Kale, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınevi, 24, 234-242.
• Eynallı, Mehmet, (2002), 1941/127 No’lu Trabzon Şer’iyye Sicili (Transkrip ve Tahlili), Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Fedakâr, Cengiz, (2010), Anapa Kalesi: Karadeniz’in Kuzeyinde Son Osmanlı İstihkâmı, Doktora Tezi, İstanbul: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Genel Kurmay Başkanlığı Kara Kuvvetleri Komutanlığı, (2001), İngilizce-Türkçe Askeri Terimler Sözlüğü, Ankara.
• Gördün, Tahsin, (2011), Tecdid, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 40, 234-239. Hasol, Doğan, (1990), Ansiklopedik Mimarlık Sözlüğü, İstanbul: Yapı Endüstri Merkezi Yayınları.
• İnan, Zeynep, (2011), Erzurum Büyük Kiremitlik Tabyası Restorasyon Projesi, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü.
• Kanar, Mehmet (2009), Osmanlı Türkçesi Sözlüğü, İstanbul: Say Yayınları.
• Kantarcı, Şenol (1997), Kars Tabyaları’nın İnşası, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Karakoyunlu, Sadri, (1971), Edirne ve Kırklareli Kale Tahkimatıyla Edirne Kalasının 1912- 1913 Balkan Savaşlarındaki Rolü, Çorlu: Birinci Ordu Komutanlığı Yayınları.
• Keegan, John, (1995), Savaş Sanatı Tarihi, (Çev. Füsun Doruker), İstanbul: Bilgin Yayıncılık.
• Keeley, Lawrence-Fontana, Marisa- Quıck, Russell, (2007), Baffles And Bastions: The Universal Features of Fortifications, Journal of Archaeological Research, 15/1, 55-95.
• Kuruca, Nazım, (2003). 19. Yüzyılda Trabzon Gümrüğü ve Çevre Ticareti, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Ortadoğu Araştırmaları Enstitüsü.
• Küflü, Ahmet Tefik, (1977), Osmanlıca Türkçe Sözlük, İstanbul: Bilgi Yayınevi.
• Lermioğlu, Muzaffer, (1949), Akçaabat-Akçaabat Tarihi ve Birinci Genel Savaş-Hicret Hatıraları, İstanbul: Kardeşler Basımevi. Limanının Askerî Önemi, Tarih Dergisi, 37, 51-58.
• Lowry, Heath W., (2005), Trabzon Şehrinin İslamlaşması ve Türkleşmesi (1461-1583), İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi.
• Lybrey, Albert Howe (1987), Osmanlı Türkleri ve Doğu Ticaret Yolları, (Çev. Necmi Ülker), Tarih İnceleme Dergisi, III, 141-157.
• Miller, William, (2007), Son Trabzon İmparatorluğu, İstanbul: Heyamola Yayınları.
• Özcan, Besim, (2011), 1828-29 Osmanlı-Rus Harbi’nde Erzurum Eyaleti’nden Rusya’ya Göçürülen Ermenilerin Geri Dönüşlerini Sağlama Faaliyetler, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 46, 195-204.
• Özön, Mustafa Nihat, (1988), Küçük Osmanlıca Türkçe Sözlük, İstanbul: İnkılap Kitapevi.
• Öztürk, Temel (2005), ‘‘Osmanlı-Rus Savaşının (1768-1774) Trabzon Üzerine Etkileri’’, Karadeniz Tarihi Sempozyumu (25-26 Mayıs 2005) Başlangıçtan 20. Yüzyıla, Trabzon: Karadeniz Teknik Üniversitesi Yayınları, I, 295-310.
• Rottiers, Bernard Eugène Antoine, (1829), Itinéraire de Tiflis à Constantinople. Bruxelles: Wentworth Press.
• Sami, Şemseddin, (2016), Kâmûs-ı Turkî, (Haz. Raşid Gündoğdu, Ebul Faruk Önal), İstanbul: Nadir Eserler Kitaplığı.
• Saraç, Tahsin, (1976), Büyük Fransızca Türkçe Sözlük, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Sükan, Şadi (1985), Türk Silahlı Kuvvetleri Tarihi Osmanlı Devri, 1877 - 1878 Osmanlı Rus Harbi Kafkas Cephesi Harekâtı II’nci Cilt, Ankara: Genelkurmay Basımevi.
• Tezcan, Mehmet, (2002), ‘‘İpek Yolu Ticaretinde Trabzon’’, Trabzon ve Çevresi Uluslar arası Tarih-Dil-Edebiyat Sempozyumu (3-5 Mayıs 2001 Trabzon), Trabzon: Trabzon Valiliği İl Kültür Müdürlüğü Yayınları, I, 71-90.
• Topdağı Yazıcı, Büşra (2018), Tabya Yapıları Üzerine Bir İnceleme ve Erzurum Mecidiye Tabyası Örneğinde Yeniden İşlevlendirme Önerisi, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Trabzon: Karadeniz Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü.
• Turgay, A. Üner, (1994). ‘‘Trabzon”, Doğu Akdeniz'de Liman Kentleri (1800 –1914), (Ed. Çağlar Keyder, Y. Eyüp Özveren, Donald Quataert), (Çev. Gül Çağalı Güven), İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 45-73.
• Uzunçarşılı, İbrahim Hakkı, (1964), Osmanlı Tarihi II, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Ülkü, Osman, (2006), Kars ve Ardahan Tabyaları, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyalner Bilimler Enstitüsü.
• ________, 2007. Osmanlı İmparatorluğu’nda Savunma Sistemi Olarak Tabya Mimarisi, Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Erzurum, 27, 245-270.
• ________, (2012), ‘‘Karadeniz Bölgesi Tabyaları’’, Uluslararası Katılımlı XV. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu, 19-21 Ekim 2011, Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları, II, 833-844.
• Walpole, Frederick, (1851), The Ansayrii or The Assassins: With Travels in The Further East in 1850 to 1851, Including a Visit to Nineveh, II, London: Richard Bentley.
• Yavuz, Atilla Ekrem (2019), Birinci Dünya Savaşı’nda Trabzon’da Çıkarılan Rus İşgal Gazetesi Trapezondskiy Voennıy Listok (1-125. Sayılar / Kasım 1916 – Mart 1917), Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Trabzon: Karadeniz Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Yeğin, Abdullah-Badıllı, Abdülkadir-Hekimoğlu, İsmail, (1990), Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Büyük Lugat, İstanbul: Sebat Yayınları.
• Yeler, Soner, (2005), Kırklareli Tabyaları ve Seyfioğlu Tabyası Koruma Projesi, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Edirne: Trakya Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü.
• ________, (2013), Trakya Bölgesi Tabyaları: Koruma Sorunları ve Koruma-Kullanma Önerileri, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Edirne: Trakya Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü.
• Yılmaz, Özgür, (2012), Tanzimat Döneminde Trabzon, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Trabzon: Karadeniz Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• ________, (2019), 1806-1812 Osmanlı-Rus Savaşı’nda Rusların Trabzon Ve Akçaabat Saldırılarına Dair Bazı Yeni Bilgiler, Karadeniz İncelemeleri Dergisi, 13(26), 461-490.