EGZOTİK BİR TÜR OLAN DENİZ SALYANGOZU BALIKÇILIĞININ TÜRKİYE'NİN KARADENİZ KIYILARINDAKİ TARİHSEL SERÜVENİ

Yıl 2023, Cilt: 9 Sayı: 20, 585 - 619, 30.12.2023

Nezih Bilecik Mustafa Zengin

https://doi.org/10.31765/karen.1329626

Öz

Deniz salyangozu Karadeniz ekosistemine sonradan girmiş, yayılımcı, egzotik bir deniz canlısıdır. Karadeniz ekosistemine uyum sağladıktan sonra 1969 yılından itibaren tüm Karadeniz kıyılarında kademeli olarak yayılmış ve 1980'li yıllarda kıyı bentiğinde dinamik bir stok haline gelmiştir. Türkiye’nin Karadeniz kıyılarında deniz salyangozuna ilişkin ilk bilimsel çalışma; ‘Et ve Balık Kurumu, Balıkçılık Müesese Müdürlüğü’ tarafından 1969-1973 yılları arasında gerçekleştirilmiştir. Dış pazarların artan talebi nedeniyle oldukça ekonomik olan deniz salyangozunun Türkiye’nin Karadeniz kıyıları boyunca ilk ticari avcılığı 1983’de, bir deniz ürünleri ihracatçısı firma tarafından Japon uzmanların Türkiye’ye davet edilmesi ile başlatılmıştır. İlk etapta bu uzmanlar salyangoz populasyonun yoğun olarak dağılım gösterdiği Samsun bölgesinde küçük kıyı balıkçılarına salyangoz avcılığının önemini ve nasıl avlanacağı konusunda çalışmalar yapmışlardır. Samsun kıyılarındaki salyangozun algarna ile nasıl avlanacağı kıyı balıkçılarına öğretilmiştir. Deniz salyangozu için resmi av verileri ilk olarak DİE (Devlet İstatistik Enstitüsü) tarafından 1986’dan itibaren yayınlanmaya başlamıştır. Yine salyangoz avcılığının balıkçılık yönetimi açısından ilk su ürünleri sirkülerine girmesi de 1986 yılında gerçekleşmiştir. 1984 yılında ihracata yönelik olarak başlayan ilk deniz salyangozu avcılığı ile birlikte, işleme sanayide beraberinde doğmuş ve önemli bir sektör haline gelmiştir. İlk yıllarda avcılık daha çok Samsun şelf bölgesi ve Doğu Karadeniz (Trabzon) kıyılarında yoğunlaşmasına karşın, 2000’li yıllardan sonra Karadeniz kıyısı boyunca tüm balıkçı lokalitelerinde bu avcılığa olan ilgi giderek artmaya başlamıştır. 1986 yılına ilişkin ilk kayıtlarda salyangoz avlayan balıkçı sayısı 45 iken bu sayı 2017’de 735’e kadar çıkmıştır. Şüphesiz yıllar içerisinde deniz salyangozu stokunun çok yüksek düzeyde işletilmesi, pazar sorunun bulunmaması, alım garantisi gibi etkenler ile birçok kıyı balıkçısı bu avcılığa yönelmiştir. Bu şekilde sosyo-ekonomik açıdan kıyı balıkçı toplulukları için dikkate değer bir avcılık yöntemi ve önemli bir kazanç kapısı olmuştur. Bununla birlikte balıkçıların daha fazla av-daha fazla gelir beklentisi ile bu karlı balıkçılık beraberinde birçok illegal avcılığı da beraberinde getirmiştir.

Anahtar Kelimeler

Deniz salyangozu, Karadeniz, geleneksel kıyı balıkçılığı, tarihsel arka plan

Kaynakça

• Anonim (1986), 1986-1987 Av Dönemi 20 Numaralı Su Ürünleri Sirküleri, Ankara: T.C. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, Koruma ve Kontrol Genel Müdürlüğü.
• Anonim (2001), Deniz ve İçsularda Ticari Amaçlı Su Ürünleri Avcılığını Düzenleyen 2001-2002 Av Dönemine Ait 34/1 Numaralı Sirküler, Ankara: T.C. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, Koruma ve Kontrol Genel Müdürlüğü.
• Arpa, Hamdi (2012), Yakakent’ten Balıkçı ve Balıkçılık Öyküleri, Yakakent Belediyesi Kültür Yayınları.
• Bat, Levent-Şahin, Fatih-Satılmış-Hasan Hüseyin-Kıdeyş, Ahmet-Shulman ve George (2007), “Karadeniz’in Değişen Ekosistemi ve Hamsi Balıkçılığına Etkisi”, Journal of FisheriesScien-ces.com, 1/4, 191-227.
• Bilecik, Nezih (1975), “La repartitation de Rapana thomasiana Crosse su le littoral Turk de la Mer Noire s’etendant d’Igneada jusqu’a Çalti Burnu”, Rapp. Comm. Int. Medit. 23, 2, pp figs.
• ________ (1990), Distribution of Sea Snail Rapana venosa In the Turkish Coasts of Black Sea and its Impact on the Black Sea Fisheries, T.C. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, Bodrum Su Ürünleri Araştırma Enstitüsü.
• ________ (2003), Herkes Yerine, Final Ofset Yayıncılık.
• ________ (2022), “Araştırmacılık Hayatımın İlk Göz Ağrısı Midyenin Anımsattıkları ve Düşün-dürdükleri”, https://www.virahaber.com/arastirmacilik-hayatimin-ilk-goz-agrisi-midyenin-animsatiklari-ve-dusundurdukleri-9022yy.htm
• Çelikkale, Mehmet Salih- Düzgüneş, Ertuğ ve Okumuş, İbrahim (1999), Türkiye Su Ürünleri Sektörü: Potansiyeli, Mevcut Durumu, Sorunları ve Çözüm Önerileri, İstanbul Ticaret Odası, Yayın No: 1999-414 s.
• Deveciyan, Karakiyan (2006), Fish and Fisheries in Turkey (in Turkish), İstanbul: Aras Yayıncı-lık.
• DİE (1986), Su Ürünleri İstatistikleri, Ankara: Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü.
• Düzgüneş, Ertuğ-Ünsal, Sumru ve Feyzioğlu, Muzaffer (1992), Doğu Karadeniz’deki Deniz Sal-yangozu (Rapana thomasiana Gross, 1861) Stoklarının Tahmini, Proje No: Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, DEBAG 143/6, K.T.Ü. Sürmene Deniz Bilimleri Fakültesi, Trabzon.
• Ivanov, Alexander (1961), “Some data on the quantitative distribution and diminution in size Rapa bezoar I. in eastern part of Black Sea and Kerch Strait”, DAN. S.S.S.R. 141/2, pp 467-468.
• Genç, Güven (2015), Samsunlu Balıkçıların Saklı Tarihi (1935-2014), Samsun Büyükşehir Bele-diyesi, Kültür ve Sosyal İşler Dairesi Başkanlığı, Kültür Yayınları.
• GFCM (2010), Draft document on the alien species in the Mediterranean and the Black Sea (by Bayram Ozturk), GFCM:SAC12/2010.
• GFCM, 2020. BlackSea4Fish Project 2018-2019 Activities and Achievements, FAO BlackSea4Fish Project Summary, 2019_draft. Pdf.
• Golikov, Anna ve Strabogatov, Ivanov (1964), “Idendificatione de la Rapana qui s’est introduite dans la Mere Noire”, Zool. Zh., 43, pp. 1397-1400.
• Gümüş, Aysun ve Zengin, Mustafa (2011), İkibinli Yılların Başında Samsun Balıkçılığının Duru-mu: Çöken Demersal Balık Stoklarına Karşılık Alternatif Arayışlar, 13-16 Ekim 2011, Samsun Sempozyumu, Bildiriler Kitabı.
• ICES (2004), ICES Cooperative Research Report, No.264. Alien Species Alert: Rapana venosa (veined whelk).
• Fischer, Piettee E (1960), “Rapana bezoar I. sur la cote Turquie de la Mer Noire”, Hydrobiolo-gie, Ser. B. 5, 1-2, pp. 51.
• Fischer, W.-Schneider, M. ve Bauchet, M. L. (1987), Vegetaux Invertebres. Mediterranee et Mer Noire, Zone de Peche 37. Fiches FAO d’Identification des especes pour les besoins de la peche, Rome, FAO, 2, pp. 761-1530.
• Janssen, R.-Langmead, O.-Knudsen, S.-Todorova, V. Ve O’Higgins, T. (2011), Managing Rapana in the Black Sea. Knowledge-based Sustainable Management for Europe’s Seas, 7th Framework Programme for Research and Technological Development (European Commission) under the Envi-ronment Theme. https://maritime-spatial-planning.ec.europa.eu/projects/knowledge-based-sustainable-management-europes-seas.
• Kaneva-Abadjieva, V. (1958), “Un nouvel escargot marin nuisible des cotes Bulgares de la Mer Noire”, Priroda, 7/3, pp. 89-91.
• Kaykaç, Hakan-Zengin, Mustafa-Tosunoğlu, Zafer ve Özcan Akpınar, İlkay (2014), “Structural Characteristics of Towing Fishing Gears Used in the Samsun Coast (Black Sea)”, J. Fish Aqua Sci 31/2, pp. 87-96.
• Kaykaç, Hakan-Gümüş, Aysun-Zengin, Mustafa-Süer, Serdar-Rüzgâr, Melih-Van, Ayşe ve Tosu-noğlu, Zafer (2018), “Effect of steel wire and claw size on the sea snail (Rapana venosa) catch in a Black Sea beam trawl fishery”, Turk J Vet Anim Sci, 42: 351-258.
• Klinkhardt, M (2023), Rapana, the predatory and highly invasive marine snail, Eurofish Magazi-ne, February 17, 2023.
• Knudsen, Stole, (2008), “Fishers and Scientists in Modern Turkey. The Management of Natu-ral Resources, Knowledge and Identity on the Eastern Black Sea Coast”, New York, Oxford: Bergbabn Books.
• ________ (2014), “Multiple Sea Snails: The Uncertain Becoming of an Alien Species”, Resource Materialities: New Anthropological Perspectives on Natural Resource Environments. Anthropolo-gical Quarterly, 87/1, p. 59-92.
• Knudsen Stole-Zengin, Mustafa ve Koçak, Hakan (2010), “Identifying drivers for fishing pres-sure. A multidisciplinary study of trawl and sea snail fisheries in Samsun, Black Sea coast of Turkey”, Ocean & Coastal Management, 53, pp. 252-269.
• Knudsen, Stole ve Koçak, Hakan (2011). “Through Boom and Bust: Coping with Poverty in Sea Snail Fisheries on the Turkish Black Sea Coast. Poverty Mosaics: Realities and Prospects in Small-Scale Fisheries”. Editors: Svein Jentoft, Arne Eide, 221-249. (Online), Publisher Springer Netherlands.
• Knudsen, Stole ve Koçak, Hakan (2016), Deniz salyangozu avcılığının canlılık ve çöküş dönemle-rinde Karadeniz balıkçıları yoksullukla nasıl baş ettiler? Değişen Karadeniz’i Anlamak, Derleyen-ler: Deniz Yıldırım, Evren Haspolat, Ankara: Phoenix Yayınevi.
• Knudsen, Stole ve Zengin, Mustafa (2006), Multidisciplinary Modelling of Black Sea Fisheries: Case study 2: Trawl and sea snail fisheries in Samsun, Black Sea coast of Turkey, Deliverable 5.2. Black Sea Ecosystem 2005 and Beyond, 1st Biannual Scientific Conference, BSERP/BSC, 8-10 May 2006 İstanbul, Turkey.
• Köse, Sevim (2014), Seafood Processing Industry in the Turkish Black Sea, (Eds: Düzgüneş, E., Öztürk, B., Zengin, M.) Published by Turkish Marine Research Foundation (TUDAV), Publica-tion number: 40, İstanbul, Turkey.
• Sağlam, Hacer-Düzgüneş, Ertuğ ve Öğüt, Hamdi, (2009), “Reproductive ecology of the invasive whelk Rapana venosa Valenciennes, 1846, in the southeastern Black Sea (Gastropoda: Murici-dae)”, ICES J. Mar. Sci.
• Sağlam, Hacer-Dağtekin, Murat-Kutlu, Salih-Başçınar, Selda-Şahin, Ahmet ve Düzgüneş, Ertuğ, (2017). Rapa whelk pot fishery in the Black Sea of Turkey: pot type, soak time, depth and season, Cah. Biol. Mar. (2017) 58: 75-81.
• Soma, Katrine-Nielsen, Janssen-Papadopoulou, Nadia-Polet, Hans-Zengin, Mustafa-Smith, Chrise.- Eigaard, Ole ve Sala, Atonalle (2018), “Stakeholder perceptions in fisheries management sectors with benthic impacts”, Marin Policy.
• T. C. Resmi Gazete (2022), 5/1 Numaralı Ticari Amaçlı Su Ürünleri Avcılığının Düzenlenmesi Hakkındaki Tebliğ. Tebliğ No: 20220/19. Tarım ve Orman Bakanlığı, Balıkçılık ve Su Ürünleri Genel Müdürlüğü, Remi Gazete, 10 Eylül 2022, Sayı: 31949, https://www.mevzuat.gov.tr/anasayfa/MevzuatFihristDetayIframe?MevzuatTur=9&MevzuatNo=34823&MevzuatTertip=5
• Ulukan, Ulukan (2016), “Balıklar, Tekneler ve Tayfalar: Türkiye’de Balıkçılık Sektöründe Ça-lışma ve Yaşam Koşulları”, Çalışma ve Toplum Dergisi, 48, 115-142.
• Ulukan, Ulukan-Zengin, Mustafa ve Özcan-Akpınar, İlkay (2018), Fishing for a Living: A Socia-Economic Assessment of Sea Snail Fishers in Turkey. 13th International Symposium on Fisheries and Aquatic Sciences (FABA) PROCEEDINGS BOOK.
• Uzmanoğlu, Selçuk ve Zengin, Mustafa (2019), Key Factors Influencing the Investment Behav-iour in Small Scale Fisheries: A Research on Samsun Shelf Area (SSA). 02-04 April 2019, EAFE (The European Association of Fisheries Economists) Conference, (Oral Presentation) Santiaga De Compostela, Spain. https://www.researchgate.net/publication/332446183
• Zengin, Mustafa (2000), Türkiye’nin Doğu Karadeniz Kıyılarındaki Kalkan (Scophthalmus maeo-ticus) Balığının Biyoekolojik Özellikleri ve Populasyon Parametreleri, Doktora Tezi, KTÜ Fen Bilimleri Enstitüsü, Balıkçılık Teknolojisi Mühendisliği Anabilim Dalı.
• Zengin, Mustafa (2000), Türkiye’nin Doğu Karadeniz Kıyılarındaki Kalkan (Scophthalmus maeo-ticus) Balığının Biyoekolojik Özellikleri ve Populasyon Parametreleri, Doktora Tezi, KTÜ Fen Bilimleri Enstitüsü, Balıkçılık Teknolojisi Mühendisliği Anabilim Dalı.
• ________ (2006), Effects of the Trawl and Snail Fisheries on the Resources of Benthic Macro Fauna in the Middle Black Sea Coast, Samsun, Turkey-1st Biannual Scientific Conference. Black Sea Ecosystem 2005 and Beyond, BSERP/BSC 8-10 May 2006 Istanbul, Turkey.
• ________ (2011), Samsun Trol Balıkçılığının Geçmişteki İzleri, 13-16 Ekim 2011, Samsun Sem-pozyumu, Bildiriler Kitabı, Samsun.
• ________ (2019), “Karadeniz Türk Balıkçılığının Yüz Yıllık Tarihine Genel Bir Bakış”, Karadeniz Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 5/7, 31-67.
• ________ (2020), Türkiye Cumhuriyetinin İlk Özel Sektör Girişimlerinden Gelibolu Sardalye Kon-serveciliğinin Geçmişine Bir Yolculuk. Toplum ve Kültür Araştırmaları-I, Tam Metin Bildiriler Kitabı. Editörler: Mustafa Aça, Mustafa Dinç, Yayın Yılı: 2020, Paradigma Akademi, 443-475.
• ________ (2022), ‘Sürdürülebilir Geleneksel Küçük Ölçekli Deniz Balıkçılığının Geliştirilmesi için Yeni Perspektifler, Yeni Stratejiler: Türkiye’deki Durum’ ‘5. Ulusal Deniz Bilimleri Konferansı’ 01-02 Haziran 2022, Bildiriler Kitabı, KTÜ Deniz Bilimleri Enstitüsü, Trabzon.
• Zengin, Mustafa-Gümüş, Aysun-Süer, Serdar-Van, Ayşe-Özcan Akpınar, İlkay ve Dağtekin, Mu-rat, (2014), Discard trends of bottom trawl fishery along the Samsun Shelf Area of the Turkish Black Sea coast. ICES Symposium, Effects of fishing on benthic fauna, habitat and ecosystem function, June 16-19, 2014, Tromso, Norway, Abstracts Books.
• Zengin, Mustafa-Gümüş, Aysun-Düzgüneş, Ertuğ ve Uzmanoğlu, Selçuk, (2018), An important small-scale fishery targeting rapa whelk along the Southern Black Sea Coast (Samsun province, Turkey); the social, economic and ecological effects. Regional Conference on building a future for sustainable small-scale fisheries in the Mediterranean and the Black Sea. Edited by Abdel-lah Srour, Anna Carlson, Aurora Nastasi, Coline Carmignac, Dominique Bourdenet, Julia Pier-raccini, Margherita Sessa and Nicola Ferri. Fisheries and Aquaculture Proceedings No. 58. Rome. Italy,141-159.