EĞİLİMLERİN AÇIKLANMASINDA BASİT KOŞUL ANALİZİ İLE YAPISAL DENKLİK MODELİ ÜZERİNE BİR İNCELEME

Yıl 2025, Cilt: 3 Sayı: 1, 55 - 64, 30.06.2025

Samet Büyükada

https://doi.org/10.70819/kares.1696643

Öz

Eğilimler ve güçler, nesnelerin belirli koşullar altında gösterdiği veya göstermeye meyilli olduğu davranışları ifade eden, metafizik ve bilim felsefesinin temel kavramlarından biridir. Nesnelerin dünyadaki etkileşimlerini ve doğa yasalarını açıklamak için başvurulan bu kavramlar, tarih boyunca filozofların ilgisini çekmiş ve farklı yorumlarla şekillenmiştir. Eğilimler, genellikle nesnelerin belirli uyaranlar karşısında sergileyebileceği davranışları belirtirken, güçler bu eğilimleri ortaya çıkaran içsel, ontolojik nitelikler olarak anlaşılır. Son yıllarda eğilimlerin analizi üzerine geliştirilen yaklaşımlar arasında Basit Koşul Analizi (BKA) ve Yapısal Denklikler Modeli (YDM) öne çıkmaktadır. Bu iki model, eğilimlerin doğasını anlama konusunda birbirinden farklı ontolojik taahhütler ve analitik araçlar sunar. BKA, eğilimlerin tezahürlerini tekil koşul cümleleriyle açıklamayı hedefler ve mantıksal basitliği sayesinde sıkça tercih edilir. Buna karşın YDM, eğilimleri daha karmaşık ve bağlama duyarlı yapılar içinde ele alır; bu sayede eğilimlerin dinamik ve çok etkenli doğasını daha kapsayıcı bir biçimde yansıtır. Bu makalede öncelikle BKA'nın kavramsal ve biçimsel yapısını inceleyerek, bu analizin avantajlarını ve karşılaştığı zorlukları ayrıntılı biçimde değerlendireceğiz. Ardından YDM'nin getirdiği yenilikleri, detaylı biçimde ele alarak, bu modelin eğilimleri analiz etmedeki başarısını sorgulayacağız. İki modelin karşılaştırmalı analizi sayesinde eğilimlerin ve güçlerin gerçekliğini daha iyi açıklamak adına en uygun yaklaşımın belirlenmesine katkıda bulunmayı hedefliyoruz.

Anahtar Kelimeler

Felsefe , Bilim Felsefesi , Eğilim , Basit Koşul Analizi , Yapısal Denklikler Modeli

Teşekkür

BKA ve YDM konusunu anlamak için üstün çaba sarf eden Seyrüsefer’in kıymetli öğrencilere müteşekkirim. Onlar sayesinde düşüncelerimi toparlayarak bu makaleyi ortaya çıkartabildim.

A STUDY ON SIMPLE CONDITIONAL ANALYSIS AND STRUCTURAL EQUATIONS MODELING IN EXPLAINING DISPOSITIONS

Öz

Dispositions are key concepts in metaphysics and the philosophy of science, used to explain how objects behave under specific conditions and to account for laws of nature. Dispositions generally denote the tendencies of objects to respond to certain stimuli, whereas powers are viewed as the intrinsic properties that produce these tendencies. Two prominent models have emerged for analyzing these phenomena: Simple Conditional Analysis (SCA) and the Structural Equivalence Model (SEM). SCA characterizes dispositions through counterfactual conditionals, offering a logically parsimonious but often rigid framework. SEM, by contrast, adopts a more nuanced and causally structured approach, modeling dispositions through functional relationships between variables. While SCA provides clarity and ease of application, it struggles with complex cases involving multi-track or context-sensitive dispositions. SEM addresses these shortcomings by incorporating causal depth and structural flexibility, though at the cost of greater formal complexity. This paper provides a comparative analysis of SCA and SEM, aiming to clarify their respective theoretical merits and limitations. Ultimately, the study seeks to determine which framework more effectively captures the metaphysical grounding of dispositions.

Anahtar Kelimeler

Philosophy , Philosophy of Science , Disposition , Simple Conditional Analysis , Structural Equations Modeling

Kaynakça

• 1. Kitaplar
• Aristoteles. Fizik. çev. Saffet Babür. Yapı Kredi Yayınları, 2019.
• Aristoteles. Metafizik. çev. Ahmet Arslan. Sosyal Yayınları, 3. Basım, 2012.
• Bird, Alexander. Nature’s Metaphysics: Laws and Properties. Oxford: New York: Clarendon Press ; Oxford University Press, 2007.
• Bird, Alexander. Philosophy of Science. McGill-Queen’s University Press, 1998.
• Ellis, Brian. Scientific Essentialism. Cambridge University Press, 2001.
• Friend, Toby- Kimpton-Nye, Stephen. Dispositions And Powers. Cambridge: Cambridge University Press. 2023.
• Hume, David. A Treatise Of Human Nature. Mineola. N.Y: Dover Publications. New edition edition, 2003.
• Hume, David. An Enquiry Concerning Human Understanding. ed. Peter Millican. Oxford: Oxford University Press. 1st edition., 2008.
• Locke, John- Phemister, Pauline. An Essay Concerning Human Understanding. Oxford University Press, 2009.
• Mumford, Stephen- Anjum, Rani Lill. Getting Causes from Powers. Oxford: Oxford University Press, 2011.
• Mumford, Stephen. Laws In Nature. New York: Routledge, 2004.
• Pearl, Judea. Causality: Models, Reasoning And Inference. Cambridge: Cambridge University Press, 2009.
• Pearl, Judea. “The Causal Foundations Of Structural Equation Modeling”. Handbook Of Structural Equation Modeling, Second Edition. ed. Rick H. Hoyle. 49-75. Guilford Press: New York, 2023.
• Tahko, Tuomas E. (ed.). Contemporary Aristotelian Metaphysics. Cambridge: Cambridge University Press, 2012.
• Vetter, Barbara. Potentiality: From Dispositions To Modality. New York, NY: Oxford University Press, First edition., 2015.
• 2. Makaleler
• Büyükada, Samet. “Doğa Yasaları Ve Bilimsel Özcülük Üzerine”. Felsefi Düşün- Akademik Felsefe Dergisi, 2/17 (2021), 45-67.
• Choi, Sungho. “Dispositional Properties And Counterfactual Conditionals”. Mind,117/468 (2008), 795-841. https://doi.org/10.1093/mind/fzn054
• Deniz, Ebubekir Muhammed. “Doğa Yasalarının Zorunluluğu Bağlamında İstidadi Özcülük”. Kutadgubilig Felsefe-Bilim Araştırmaları, 44 (ts.), 43-63.
• Fine, Kit. “Essence and Modality: The Second Philosophical Perspectives Lecture”. Philosophical Perspectives, 8 (1994), 1-16. https://doi.org/10.2307/2214160
• Johnston, Mark. “How to Speak Of The Colors”. Philosophical Studies, 68 (1992), 221-263.
• Lewis, David. “Causal Decision Theory”. Australasian Journal of Philosophy, 75/1 (1997), 5-30.
• Martin, Charles B. “Dispositions And Conditionals”. The Philosophical Quarterly ,44 (1994), 1-8.
• Noonan, Harold W. “The New Aristotelian Essentialists”. Metaphysica, 19/1 (26 Mart 2018), 87-93.
• Palavan, Sercan. “Doğa Kavrayışında Yasaların Rolü: Düzenlilik mi Zorunluluk mu?” FLSF (Felsefe ve Sosyal Bilimler Dergisi), 39 (2024), 235-251.
• Tekin, Ömer Fatih. “Neo-Aristotelesçi Metafizik Ve Bird’ün Eğilimsel Özcülük Anlayışı Üzerine”. Kilikya Felsefe Dergisi, 2 (2024), 86-102.