TANZİMAT DÖNEMİ İNSAN HAKLARI GELİŞMELERİNİN FIKHÎ TEMELLENDİRİLMELERİ: SAİD NURSİ ÖRNEĞİ

Yıl 2019, Sayı: 7, 35 - 82, 28.06.2019

Muhammed Said Bilal

Öz

Bu makale
son dönem Osmanlı Devletinde hak ve özgürlükler lehine gerçekleşen hukuki
gelişmelerin dönemin hukukçuları ve uleması tarafından nasıl değerlendirildiği
sorusuna cevap aramaktadır. Konu İslam’da insan hakları ve Osmanlı anayasal gelişmeleri
bağlamında ele alınmak suretiyle, daha çok teorik ve düşünce tarihi temelinde
incelenen İslam’da insan hakları tartışmaları, görece pratik olan, hukuk
ilminin sahası içerisine çekilmekte ve bu minvalde incelenmektedir. Bu çerçevede,
dönemin anayasal gelişmeleri ve bunlara karşı çağdaş Osmanlı ulemasının verdiği
tepkiler, itirazlar ve yaptığı temellendirmeler hak ve özgürlükler bağlamında
karşılaştırarak değerlendirilmektedir. Ayrıca, İslam’da insan haklarına ilişkin
günümüzde ortaya konulan teorilerinin dönemin insan hakları anlayışı ile ne
ölçüde tutarlılık gösterdiği incelenmektedir. Said Nursi, dönemin ulemasının
hak ve özgürlüklere ilişkin gelişmelere karşı umumiyetle takındıkları tavrı
netleştirmek amacıyla bu makale özelinde ön plana çıkarılacaktır.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, İnsan Hakları, Fıkıh, Tanzimat, Osmanlı Anayasal Gelişmeleri, Said Nursi, Temel Hak ve Özgürlükler

Kaynakça

• Abadan, Yavuz, “Tanzimat Fermanının Tahlili”, içerisinde: Tanzimat I, Maarif Vekâleti, İstanbul, 1940.
• Akad, Mehmet, Genel Kamu Hukuku, 2. Baskı, Filiz Yayınevi, İstanbul, 1997.
• Akgündüz, Ahmed, Islamic Law in Theory and Practice: Islamic Public Law, (Documents on Practice from the Ottoman Archives), IUR Press, Rotterdam, 2011.
• Akgündüz, Ahmet, Osmanlı Kamu Hukuku, İmak Matbaa, İstanbul, 2011.
• Akın, İlhan F., Kamu Hukuku, Beta Yayınevi, 5. Baskı, İstanbul, 1987.
• Akın, İlhan F., Türk Devrim Tarihi, Fakülteler Matbaası, İstanbul, 1983.
• Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi, Refah Partisi-Türkiye Kararı, T. 13.02.2003, Başvuru No. 41340/98, 41342/98, 41343/98 ve 41344/98.
• Bilal, M. Said, “Religious Legitimacy or Political Expediency?: The Jurisprudential Foundations of Human Rights Protection in the Late Ottoman Constitutional Documents”, Yüksek Lisans Tezi, İbn Haldun Üniversitesi, Medeniyetler İttifakı Enstitüsü, İstanbul, 2018.
• Bereketzade Cemaleddin Abdullah Efendi, İslamda İdare ve Siyaset (1901), 2. Baskı, Ed. Erol Bayraktar, Kadir Kabakçı, Kayıhan Yayınevi, İstanbul, 1995.
• Birsin, Mehmet, “Maverdi’nin Devlet Anlayışı”, Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2004.
• Birsin, Mehmet, Islam Hukukunda Insan Hakları Kuramı, Düşün Yayınevi, İstanbul, 2012.
• Bozkurt, Gülnihal, Batı Hukukunun Türkiyede Benimsenmesi, 2. Baskı, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 2010.
• Curtis, Michael, Orientalism and Islam, European Thinkers on Oriental Despotism in Middle East and India, Cambridge University Press, Cambridge, 2009.
• Çadırcı, Musa, “Namık Kemal’in Sosyal ve Ekonomik Görüşleri”, Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, c. 2, No.2, 1991, (39-52).
• Çaviş, Abdulaziz, Anglikan Kilisesine Cevap, Terc. M. Akif Ersoy, Ed. Süleyman Ateş, İşleri Başkanlığı Yayınevi, Ankara, 1974.
• Derviş Vahdeti, “Volkan Gazetesi”, 20 Şubat 1909, içerisinde: İslamiyat, c. 2, No. 4, Nisan-Haziran 2001.
• Donelly, Jack, Universal Human Rigts in Theory and Practice, 3. Baskı, Cornell University Press, New York, 2013.
• Düzdağ, Ertuğrul, Şeyhülislam Ebu ’s-Suud Efendi Fetvaları Işığında 16. Yüzyıl Türk Hayatı, Enderun Yayınevi, İstanbul, 1983.
• Ekinci, Ekrem B., Tanzimat ve Sonrası Osmanlı Mahkemeleri, Arısanat Yayınevi, İstanbul, 2011.
• Elmalılı Hamdi Yazır, “Makale-i Mühimme (1909)”, içerisinde: Meşrutiyetten Cumhuriyete Makaleler, Eds. A. Cüneyt Köksal, Murat Kara, Klasik, İstanbul, 2011, (75-82).
• Erdoğan, Mustafa, İnsan Hakları Teorisi ve Hukuku, 2. Baskı, Orion Kitabevi, Ankara, 2011.
• Esat Efendi, “Hükümet-i Meşruta Risalesi (1877)”, içerisinde: Süleyman Paşa’nın Muhakemesi, Ed. Süleyman Paşazade Sami, Matbaa-i Askeri, İstanbul, 1928, c. I, (79-88).
• Faroqhi, Suraiya, Another Mirror for Princes, The Public Image of the Ottoman Sultans and its Reception, Isis Matbaası, İstanbul, 2008.
• Foucault, Michel, Discipline and Punishment: The Birth of the Prisons, Terc. Alan Sheridan, Vintage Books, New York, 1995.
• Foucault, Michel, The Order of Things: An Archeology of the Human Sciences, Vintage Books, New York, 1970.
• Gardet, Luis, Müslüman Site, Trans. Ahmet Arslan, Ayrıntı Yayınevi, İstanbul, 2014.
• Gedikli, Fethi, “Mehmed Seyyid Bey Ve Hak Kavrami Üzerinden Islâm Hukuk Felsefesi ile Avrupa Hukuk Felsefesi Arasindaki Mukâyesesi”, İÜHFM, c.. 72, No. 1, Haziran 2014 (107-132).
• Goodman, Ryan, “Promoting Human Rights Through International Law”, The American Journal of International Law, c. 108, No. 3, Haziran 2014, (576-582).
• Gözler, Kemal, Türk Anayasa Hukuku Dersleri, 2. Baskı, Ekin Yayınevi, Bursa, 2004.
• Gözübüyük, A. Şeref, Anayasa Hukuku, 4. Baskı, Turhan Yayınevi, Ankara, 1993.
• Gürler, Kadir, Türk Modernleşmesi Sürecinde İktidar ve Din, Sarkaç Yayınları, Ankara, 2010.
• Hacak, Hasan, “İslam Hukukunun Klasik Kaynaklarında Hak Kavramının Analizi”, Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 2000.
• Hallaq, Wael, Impossible State: Islam, Politics, and Modernity’s Moral Precidament, Colombia University Press, New York, 2013.
• Hannah Arendt, Totalitarizmin Kaynakları, Çev. Bahadır Sina Şener, İletişim Yayınları, İstanbul, 1998.
• Hannah Arendt, İnsanlık Durumu, (5. Baskı), Çev. Bahadır Sina Şener, İletişim Yayınları, İstanbul, 2011.
• Imber, Colin, Ebu’s-Su’ud: The Islamic Legal Tradition, Edinburgh University Press, Edinburgh, 1997.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emin b. Ömer, Hâşiyetu Reddü’l-Mukhtâr Ale’d-Dürri’l- Muhtâr : Şerh-i Tenvîri’l-Ebsâr, Darü‘l Kütüb‘l-İlmiyye, Beyrut, 1994.
• İzmirli, İsmail Hakkı, Anglikan Kilisesine Cevap: El-Cevabüs-Sedid fi Beyani Dini'd-Tevhid (1922), Ed. Fahri Ünan, Türk Diyanet Vakfı Yayınevi, Ankara, 2004.
• Kafadar, Cemal. “Janissaries and Other Riffraff in Ottoman İstanbul: Rebels Without A Cause?.”, International Journal of Turkish Studies, University Of Wisconsin, No:13, 2007, içerisinde: Identity and Identity Formation in the Ottoman World: A Volume of Essays in Honour Of Norman Itzkowitz, Eds. Baki Tezcan, Karl K. Barbir, University Of Wisconsin Press, Madison, 2007, (113-134).
• Kapani, Münci, Kamu Hürriyetleri, 7. Baskı, Yetkin Yayınevi, Ankara, 1993.
• Kelsen, Hans, The Pure Theory of Law, Eds. Max Knight, The Lawbook Exchange, New Jersey, 2001.
• Kili, Suna, Gözübüyük, Şeref, Türk Anayasa Metinleri: Sened-i İttifaktan Günümüze, 2. Baskı, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınevi, İstanbul, 2000.
• Köksal, Asım Cüneyt, Fıkıh ve Siyaset: Osmanlılarda Siyaset-i Şer’iyye, Klasik Yayınevi, İstanbul, 2016.
• Lauterpacht, Hersch, International Law and Human Rights, Stevens & Sons, London, 1950.
• Lemkin, Raphael, Axis Rule in Occupied Europe: Laws of Occupation, Analysis of Government, Proposals for Redress, The Lawbook Exchange Ltd., Washington, 2008.
• Lemkin, Raphael, “Genocide as a Crime under International Law,” American Journal of International Law, c. 41, No. 1, Ocak 1947, (145-151).
• Lewis, Bernard, “Slade on Turkey,” içerisinde: Social and Economic History of Turkey, 1071–1920, Ed. Osman Okyar, Halil İnalcık, Meteksan, Ankara,1980.
• Menekşe Ömer, “XVII ve XVIII. Yüzyıllarda Osmanlı Devletinde Hırsızlık Suçu ve Cezası”, Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Ensitüsü, Ankara, 1998.
• Molke, Feldmareşal Helmuth von, Türkiye Mektupları, Çev. Hayrullah Örs, Remzi Kitapevi, İstanbul, 1969.
• Namık Kemal, “Hukuk”, “Hukuku Umumiye”, “Şark Meselesi I-II-III”, “Tanzimat”, “Müsavaat”, “içerisinde: Osmanlı Modernleşmesinin Meseleleri: Siyasi, Hukuk, Din, İktisat, Matbuat: Bütün Makaleler I, Eds. Nergis Yılmaz Aydoğdu, Ismail Kara, Dergah Tıp Yayınevi, İstanbul, 2005.
• Novak, William, The People’s Welfare: Law and Regulation in Nineteenth-Century America, 3. Baskı, The University of North Carolina Press, Durham, 1996.
• Nursi, Said, “Lemaat (1921)”, içerisinde: Asar-ı Bediyye, Envar Neşriyat, İstanbul 2011, (551-647).
• Nursi, Said, Mektubat, Envar Neşriyat, 2010, İstanbul.
• Nursi, Said, İşarat-ül İcaz (1914), Envar Neşriyat, İstanbul, 2011.
• Nursi, Said, “Münazarat (1911)”, içerisinde: Asar-ı Bediyye, Envar Neşriyat, İstanbul, 2011, (297-369).
• Sava Paşa, İslam Nazariyatı Hakkından Bir Etüd I-II (1892), Terc. Baha Arıkan, Yeni Matbaa, Ankara, 1955.
• Seyitdanlıoglu, Mehmet, “Sadık Rıfat Paşa ve Avrupa Ahvaline Dair Risalesi”, Liberal Düşünce Dergisi, c. 3, Yaz 1996, (115-124).
• Slade, Adolphus, Turkey and the Crimean War: A Narrative of Historical Events, Smith, Elder, Londra, 1867.
• Smith, S.A, Brazier, Rodney, Constitutional and Administrative Law, 6. Baskı, Penguin Books, Londra, 1989.
• Shestack, Jerome J., “The Philosophical Foundations of Human Rights”, Human Rights Quarterly, c. 20, No. 2, Mayıs 1998, (201-235).
• Shon, Louis, “The International Law: Protection of the Rights of Individuals Rather than States”, 32 American U.L. Review, c. 32, No. 1, 1982, (1-22).
• Şentürk, Recep, “Ismet”, Islam Ansiklopedisi, Türk Diyanet Vakfı, c. 23, İstanbul, 2001, (137-138).
• Şentürk, Recep. “Adamiyyah and Ismah: The Constend Relationship between Humanity and Human Rights in Classical Islamic Law”, Islam Araştırmaları Dergisi, No. 8, 2002, (39-69).
• Şentürk, Recep, İnsan Hakları ve İslam; Sosyolojik Ve Fıhi Yaklaşımlar, Etkilesim Yayınevi, İstanbul, 2006.
• Tezcan, Baki, The Second Ottoman Empire: Political and Social Transformation in The Early Modern World, Cambridge University Press, Cambridge, 2010.
• Teziç, Erdoğan, Anayasa Hukuku, 5. Baskı, Beta Matbaası, İstanbul, 1998.
• Tanör, Bülent, Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri (1789 – 1980), 22. Baskı, Yapı Kredi Yayınları, No:12334, İstanbul, 2012.
• Tunaya, Tarık Zafer, Siyasal Kurumlar ve Anayasa Hukuku, 4. Baskı, İstanbul Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 1980.
• Otto, Dianne, “Rethinking the Universality of Human Rights Law”, Columbia Human Rights Law Review, c. 29, No. 1, Sonbahar 1997, (1-35).
• Özbudun, Ergun, Türk Anayasa Hukuku, 3. Baskı Yetkin Yayınevi, Ankara, 1993.
• Özdemir, Yavuz, Çiydem, Erol, Aktaş, Elif, “Tanzimat Fermanı’nın Arka Planı”, Kastamonu Eğitim Dergisi, Ocak 2014, c. 22, No. 1, (321-338).
• Özkaya, Yücel, “Birinci Kanun-i Esasi ve Meşrutiyet Hakkında Ortaya Konulan Görüşler ve Parlamento Usulü Hakkında Bir Layiha”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, c. 31, No. 1-2-, (397-415).
• Pierson, Christoper, The Modern State, 2. Baskı, Taylor & Francis E-Library, 2004, (çevrimiçi), Http://Psi424.Cankaya.Edu.Tr/Uploads/Files/Pierson,%20the%20modern%20state,%202nd%20ed.Pdf, 28.10.2017.
• Poggi, Gianfranco, The Development of the Modern State: A Sociological Introduction, Stanford University Press, Stanford, 1978.
• Rehman, Javaid, International Human Rights Law, 2. Baskı, Longman, Essex, 2010.
• Reinkowski, Maurus, Düzenin Şeyleri, Tanzimat’ın Kelimeleri: 19. Yüzyıl Osmanlı Reform Politikasının Karşılaştırmalı Bir Araştırması, Terc. Çiğdem Canan Dikmen, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2017.
• Rubin, Avi, Ottoman Nizamiye Courts: Law and Modernity, Palgrave Macmillan, New York, 2011.