Türklerde Adalet ve İyilik (Faydacılık) Değerleri Üzerine Bir İnceleme (X-XI. Yüzyıl)

Yıl 2023, Cilt: 8 Sayı: 2, 60 - 73, 22.12.2023

Selim Kaya

Öz

Türkler, insani değerleri yaşayan ve yaşatan bir millettir. İslamiyeti kabul ettikten sonra değerlere ve ahlaki kurallara daha çok dikkat etmişlerdir. Çünkü insani değerler toplumsal yaşamın vazgeçilmez esaslarıdır. İnsani değerlerin temel felsefesi, ahlakî normların benimsenmesi, iyi ve güzele yönelik duyarlılıkların davranışa dönüştürülmesidir. Toplumların benimsediği değerler, karakter eğitiminin özü ve esasıdır. Mükemmel yaratılan insan, iyi ve güzel olan her şeye hayran ve âşık olmuştur. Çünkü mükemmel olan bizatihi sevilmiştir. Değerler de mükemmelin ifadesidir. Değerlerin belirlenmesinde ve kabulünde toplumların inanç, duygu ve düşüncelerinin etkisi büyüktür. Tarihî ve edebî eserlerde; doğruluk, sorumluluk, adalet, meşveret, merhamet, hürmet, cesaret, nezaket, sevgi, vefakârlık, fedakârlık, alçakgönüllülük, iyilik yapmak (faydalılık), yardım etmek, dayanışma, özdenetim, empati vd. pek çok insani değer zikredilmiştir. Bunlardan adalet, dostluk, dürüstlük, özdenetim, sabır, saygı, sevgi, sorumluluk, vatanseverlik, yardımseverlik, MEB Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığı tarafından ortaöğretim müfredatlarında yer alacak değerler olarak belirlenmiştir. Adalet, doğruluk-dürüstlük, tarafsızlık ve sorumluluk temel değerler olarak; özgürlük, eşitlik, adalet, bilim ve sanat da genel evrensel değerler olarak kabul görmektedir. Ancak Türklerin hayatında önemli bir yer tutan insani değerlerin hepsinin ele alınması makale boyutunun çok üstünde olacağı için bu çalışmada sadece adalet ve iyilik değerleri ile yetinilmiştir. Köklü bir tarihe sahip olan Türklerin asırlara dayalı bilgi ve deneyimleri İslami hakikatler ile daha da iyileşmiş, güzelleşmiş ve değer adını almıştır. Türkler, toplum hayatının esasını teşkil eden temel prensipleri, dini ve etik özellik arzeden insani değerler olarak en güzel biçimde yaşamış ve sonraki nesillere aktarmışlardır.

Değerler kalp ve ruhun huzuru, toplumun ihtiyacıdır. Canlıların hayatlarını devam ettirebilmeleri için en başta fizyolojik ihtiyaçları olmak üzere sosyolojik ve psikolojik ihtiyaçlarının da giderilmesi gerekmektedir. Fizyolojik ihtiyaçlar yeme, içme, barınma, uyuma, nefes almayla; Psikolojik ihtiyaçlar güven hissi, keyf almakla; Sosyolojik ihtiyaçlar güç, aidiyet, yetki ile karşılanabilmektedir. Ancak insanoğlunun bu ihtiyaçlardan başka iç dünyasına, ruhuna, dimağına, hissiyatına, duygularına ve vicdanına hitap eden ihtiyaçları da vardır. Bu ihtiyaçlar ise ancak insani değerlerle karşılanabilmekte ve tatmin edilebilmektedir.

İnsani değerler; insana özgüdür, bütün insanlık için geçerlidir, evrenseldir. Türkler tarihi süreçte insani değerleri benimsemiş, önemsemiş ve özümsemiştir. X-XI. yüzyıllarda Türklerde insani değerlerden adalet ve iyilik (faydalılık) değerleri hakkında bilgi veren eserlerden biri Gazneliler Devleti’nin kurucusu Alp Tegin’in damadı Sebük Tegin’in Pendnâme’si, bir diğeri Yusuf Has Hacib’in Kutadgu Bilig’i, bir diğeri Kaşgarlı Mahmud’un Divanü Lügati’t-Türk’ü, bir diğeri de Büyük Selçuklu Veziri Nizamülmülk’ün Siyasetnâmesidir.
İnsani değerlerden biri aklı kullanmaktır. İnsani özelliklerin ortaya çıkması akıl ile mümkündür. Dünyada olup biten her şey akıl ile anlam kazanmaktadır. Akıllı insanın işi her zaman ölçülüdür. Değerlerin anlaşılması için akla, yaşanması ve yerleşmesi için vicdana ihtiyaç vardır. Akıl ve bilgi istikametli bir yaşam için vazgeçilmez şarttır. Her türlü iyilik ve güzellik, mantıklı ve istikrarlı davranış akıl ile mümkündür. İnsani değerlerden biri adalettir. Adalet, hak sahibine hakkını vermektir. İşin ehline verilmemesi adaletsizlik yani zulümdür. Adalet, mutlu ve huzurlu toplum hayatının temelidir. İnsanoğlunun hayatını mahveden iki şeyden biri görevi ihmal diğeri insanlara zulümdür denilmiş, adaletin sağlanmasının bir şeklinin de kötülerin cezalandırılması olduğu ifade edilmiştir. Adalet, gökyüzünün görünmez direği olarak ifade edilmiştir. Herkesin hakkaniyetle davranması, toplumun huzur ve mutluluğu için hükümdarın mazlumun hakkını evvela kendi öz adaletiyle teslim etmesi gerektiği belirtilmiştir. Türk hükümdarlara ilk önceliklerinin ülkede adaleti tesis etmek olması gerektiği her vesile ile anlatılmıştır. Adaleti sağlamak için kurumlar oluşturulmuş, hatta hükümdarın bizzat katıldığı divan-ı mezalim mahkemesi kurulmuştur.
Türkler X-XI. yüzyıllarda Kur’an-ı Kerim’de de tavsiye edilen adalet ve iyilik (faydalılık) değerlerine çok önem vermiş, bu değerleri korumak ve kalıcı davranış biçimleri haline getirmek için çok gayret etmişlerdir. Türkler, adalet ve iyilik (faydalılık) değerlerini esas alarak büyük bir medeniyet inşa etmişlerdir.

Anahtar Kelimeler

Türkler, Değer, Adalet, İyilik, Faydacılık, Değerler Eğitimi

Etik Beyan

etik kurallara uyulmuştur

Destekleyen Kurum

Araştırma herhangi bir kurum veya kuruluş tarafından desteklenmemiştir

Proje Numarası

yok

A Study on the Values of Justice and Goodness (Utilitarianism) among the Turks in the Tenth-Eleventh Centuries

Öz

Turks are a nation that practices human values and maintains them alive. Since human values are indispensable principles of social life, Turks paid even more attention to these values and moral codes after the acceptance of Islam. The basic philosophy of human values is the adoption of moral norms and the transformation of sensitivity towards the good and beautiful into behavior and practice. The values adopted by societies are the essence and basis of character development. Man, who was created perfect, always admires and loves everything good and beautiful. The perfect is always loved, and the values are the expression of perfection. Also, the beliefs, feelings, and thoughts of societies have a great influence on the determination and acceptance of values. Many human values such as truthfulness, responsibility, friendship, justice, consultation, compassion, respect, courage, kindness, love, loyalty, self-sacrifice, humility, doing good (usefulness), cooperation, solidarity, self-control, and empathy are mentioned in historical and literary works. Among these, justice, friendship, honesty, self-control, patience, respect, love, responsibility, patriotism, and benevolence have been determined by the Board of Education at the Ministry of National Education as values to be included in the secondary education curricula. Values such as justice, honesty, impartiality, and responsibility are accepted as fundamental values, while freedom, equality, justice, science, and art are accepted as general universal values. However, since it would be beyond the scope of this article to address all human values that have an important place in the lives of Turks, this study is limited to the values of justice and goodness. The centuries-old knowledge and experiences of the Turks, who have a deep-rooted history, have been further improved and beautified, and named as values with Islamic truths. Turks have lived the basic principles that constitute the basis of social life in the most beautiful way and passed them on to the next generations as human values with religious and ethical characteristics.
Values are the tranquility of heart and soul, and the necessity of a society. For the persistence of the existence of living beings, their physiological needs, including sociological and psychological needs, must be met. Physiological needs can be met by eating, drinking, having shelter, sleeping, and breathing; while psychological needs can be met by a sense of security and enjoyment, and sociological needs can be met by power, belonging, and authority. However, apart from these essential needs, human beings also have needs that are related to their own inner world, soul, intellect, senses, emotions, and conscience. These needs can be met and satisfied by applying human values.

Human values are unique to human beings, valid for all humanity, and universal. Throughout history, Turks have adopted, valued, and assimilated human values into their culture. In the tenth and eleventh centuries, a few works emerged that provided information about the values of justice and goodness (usefulness) practiced among the Turks, including the Pendnâme of Sebük Tegin, the son-in-law of Alp Tegin, the founder of the Ghaznavid State; Yusuf Has Hacib's Kutadgu Bilig; Kashgarlı Mahmud's Divanü Lügati't-Türk; and the Siyasetnâme of Nizamülmülk, the Great Seljuk Vizier.

The use of reason (rational thinking) is one of the human values. The appearance of human characteristics is possible with reason. Reason is required to understand values, and conscience is required to practice and confirm them. Reason and knowledge are indispensable for a guided life. All kinds of goodness and beauty, and rational and firm behavior are possible with reason. Justice is another human value. Justice is defined as giving the right to the rightful person. Hence, the failure to give a job to the right person is injustice, in other words, oppression. Justice is the foundation of a happy and tranquil social life. It has been said that one of the two things that ruin the lives of human beings is the neglect of duty, and the other is cruelty to people. It has been stated that the punishment of wrongdoers is one of the ways of ensuring justice. A ruler should deliver the rights of the oppressed with fairness and justice to ensure that every member will act justly in a peaceful and happy society. Thus, the rulers of the Turks were advised on every occasion that their foremost priority should be the establishment of justice in the country. State institutions were established to ensure justice, including a court of divan-ı mazalim with the personal participation of the sovereign. The divan-ı mazalim court, which provided a platform for individuals who thought that they were oppressed to express their problems and complaints that were not solved by the rulers, functioned as the highest administrative, judicial, and supervisory institution in Islamic states.

Anahtar Kelimeler

The Turks, Values, Justice, Goodness, Utilitarianism, Values Education

Proje Numarası

yok

Kaynakça

• Akarsu, B. (1998). Mutluluk ahlakı. İstanbul: İnkılâp Kitabevi.
• Akkaya M. Ş. (1943). Uygur Türklerini ve Kültürlerini Tanıyalım. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 1(3), 75-86.
• Aktaş, Z. (2022). John Stuart Mill’in Faydacılık Teorisinde “Ahlaki Yaptırım” Problemi, Liberal Düşünce Dergisi, Yıl: 27, Sayı 107, 2022, s. 1-18.
• Bayrakdar, N. (2017). Düşünmeye Teşvik Eden Kur’an Ayetlerinin Eğitsel Değeri (Ğaşiye Suresi 17. Ayet Örneği). İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, Cilt 6, Sayı 3, 1998-2018.
• Bentham, J. (1987). An introduction to the principles of morals and legislation. A. Ryan (Ed.), John Stuart Mill and Jeremy Bentham: Utilitarianism and other essays (s. 65-112) içinde. London: Penguin Books.
• Cahiz, Eba Osman Amr b. Bahr, (1988). Hilafet ordusunun menkıbeleri ve Türklerin faziletleri (Manakib Cund el-Hilafa ve Faza'il el-Etrak). Ramazan Şeşen çev., Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayını.
• Dilaçar, A. (1972). Kutadgu Bilig İncelemesi. Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Edib Ahmed Yüknekî. (2019). Atabetül Hakayık, Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayını.
• Ergin, M. (2003). Orhun Abideleri. Hisar Kültür Gönüllüleri Yayını.
• Gazzâlî. (1981). Kimya-yı Saadet, (Ali Arslan, Çev.). Arslan Yayınları.
• Hançerlioğlu, O. (1999). Felsefe Sözlüğü, On Üçüncü Baskı, Remzi Kitabevi.
• İbnü’l-Esîr. (1987). el-Kâmil fi’t-Tarih (A. Özaydın, A. Ağırakça, Çev.). XI, Bahar Yayınları.
• İbn Miskeveyh. (1983). Ahlâkı Olgunlaştırma (A.Şener, C.Tunç, İ.Kayaoğlu, Çev.). Ankara.
• İzgi, Ö. (1987). Uygurların hukuki ve kültürel tarihi (hukuk vesikalarına göre). Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayını.
• Kaçalin, M. S. (1994). Dîvânü Lugāti’t-Türk. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, IX, 446-449.
• Kâşgarlı Mahmud, (1992). Divanü Lûgāt-it-Türk Tercümesi, (Besim Atalay Çev.). Türk Tarih Kurumu Yayınları. Kur'an-ı Kerim ve Muhtasar Kelime Meali. (2015). Hazırlayan Komisyon. Hayrat Neşriyat.
• Küçükoğlu T. M. (2012). Etik Değerler ve Etiğin Kurumsallaşması, Hukuk ve İktisat Araştırmaları Dergisi, C. IV, Sayı 1, s. 177-185.
• Merçil, E. (1975). Sebük Tegin’in Pendnamesi (Tanıtma, Farsça Metin ve Türkçeye Tercümesi), İslam Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, VI, 1-2, 203-233.
• Merçil, E. (2009). Sebük Tegin. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, XXXVI, 262-263.
• Mill, J. S. (2014). Özgürlük üstüne ve seçme yazılar (A. Ertan, Çev.). İstanbul: Belge Yayınları.
• Mill, J. S. (2017). Faydacılık (S. Aktuyun, Çev.). Alfa Basım Yayım Dağıtım.
• Nizâmülmülk (2013). Siyasetname (M. T. Ayar, Çev.). Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Özaydın, A. (2007). Nizâmülmülk. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, XXXIII, 194-196.
• Salman, H. (1998). Türgişler. Kültür Bakanlığı Yayını, Ankara.
• Schwartz, S. H. (1992), Universals in the content and structure of value: Theoretical advances and emprical tests in 20 countries; Advances in Experimental, Social Psychology, Vol.25, 1-65.
• Struch, N., Schwartz, S. H. ve Kloot, W. A. (2002). Meanings of Basic Values for Women and Men: A Cross-Cultural Analysis. Personality and Social Psychology Bulletin, 28, 2002.
• Sümer, F. (1972). Oğuzlar (Türkmenler) tarihleri, boy teşkilatı, destanları. Ankara Üniversitesi Basımevi.
• Şeşen, R. (1985). İslam coğrafyacılarına göre Türkler ve Türk ülkeleri. Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayını.
• Tezcan, M. (1974). Türklerle ilgili stereotipler ve Türk değerleri üzerine bir deneme. Ankara Üniversitesi Eğitim Fakültesi Yayını.
• Yeniçeri, C. (2004). Mezâlim. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, XXIX, 515-518.
• Yusuf Has Hacib. (1998). Kutadgu Bilig II, (Reşid Rahmeti Arat, Çev.). Türk Tarih Kurumu Yayını.
• Zajaczkowski, A. (1963). Hazar kültürü ve varisleri. Belleten, (Çağatay Bedii Çev.). XXVII (107), 477-482.