A Comparative Analysis of Said Nursî and Seyyid Bey's Views on the Caliphate

Yıl 2024, Cilt: 9 Sayı: 1, 20 - 39, 25.06.2024

Said Nuri Akgündüz

Öz

This essay will begin by examining the concise biographies of Seyyid Bey and Said Nursî, two thinkers who experienced the latter years of the Ottoman State and witnessed the abolition of the caliphate. The main focus of this study is to compare their viewpoints regarding the caliphate institution. The text will discuss the ideas of Said Nursî, who analyzed the historical development of the caliphate institution in different contexts. It will also briefly mention the theories of Seyyid Bey, who was influential in the passing of the law that abolished the Caliphate by the Parliament. Lastly, it will evaluate the state of the Ottoman Empire in its final days. A comparison that aims to highlight the similarities and differences between the two experts' points of view will complete this study. The primary methodology will involve text readings and an examination of the works of Said Nursî and Seyyid Bey, which are the primary sources on the relevant topic, while considering their historical settings. We shall endeavor to compare the review with the literature that explores these two individuals’ opinions on the matter. Various viewpoints on the assessment of the caliphate issue, which holds significance in areas such as Islamic political theory, Islamic history, the history of religious sects, and Islamic law, from a social, political, and scientific perspectives, are presented in the article. Seyyid Bey, who worked as an Islamic law professor at Darülfunun, also served as a deputy in different periods. On the other hand, it is worth noting that Nursi did not hold any official position apart from being a member of Dârü'l-Hikmeti'l-İslâmiyye. Seyyid Bey made reference to his previous works on the subject, particularly during his speech to the Parliament in Ankara as the Minister of Justice. It is evident that he aimed to persuade the opponents during the hearing on the bill regarding the abolition of the caliphate, and to ensure as many votes as possible in favor of the proposal. While the content includes numerous scientific concerns, the majority of his speech might be characterized as a political message. Examining Said Nursi's remarks on the caliphate reveals that some of them pertain to specific occurrences in Istanbul during the initial stages of his life. His latter publications contain some of his assessments of the establishment of the caliphate in Islamic history. It would be appropriate to evaluate the discourse that Said Nursi said and wrote, particularly during the period between the Constitutional Revolution in Istanbul and the demise of the Ottoman Empire, in relation to the hot events of the era, while also considering scientific principles. The wisdom dimension of the events, particularly the issue of man becoming the caliphate on earth, the understanding of the caliphate in the early periods of Islamic history and its subsequent changes, as well as the caliphate of the Ottoman sultans, are the focus of evaluations in the later periods.

Anahtar Kelimeler

İslam, Caliphate, Seyyid Bey, Said Nursi, Ottoman State, Republic

Seyyid Bey ile Said Nursî’nin Hilâfet Anlayışlarının Mukayesesi

Öz

Osmanlı Devleti’nin son dönemlerini idrak etmiş ve hilâfetin ilgasına tanıklık etmiş iki âlimin, Seyyid Bey ve Said Nursî’nin hilâfet kurumu ile ilgili görüşlerini mukayese etmeyi hedefleyen bu makalede, öncelikle mezkûr iki ismin kısa hayat hikayesinden söz edilecektir. Hilâfetin kaldırılmasına dair kanunun Meclis’ten geçmesinde etkili olan Seyyid Bey’in bu konuya hasredilmiş müstakil kitaplarında yer alan fikirlerine temas edildikten sonra; birçok eserinde farklı bağlamlarda hilâfet kurumunun tarihî seyrine ve nihayet Osmanlı Devleti’nin son demlerinde aldığı vaziyete dair değerlendirmeler yapan Said Nursî’nin mesele hakkındaki beyanları ve açıklamaları değerlendirilecektir. Bu çalışma, iki âlimin görüşlerinin benzer ve ayrı yönlerini ele almayı deneyen bir mukayese ile nihayete erecektir. İlgili konu hakkında temel kaynaklar olan Seyyid Bey’in ve Said Nursî’nin yazıları üzerinde tarihî bağlamlarını da dikkate alarak yapılacak olan metin okumaları ve bunların tahlil edilmesi ana yöntem olarak benimsenecektir. İnceleme süresince, bu iki ismin konuya dair görüşlerini ele almış olan literatürle karşılaştırmaya da yer verilmeye çalışılacaktır. Makalede; İslâm siyaset düşüncesi, İslâm tarihi, itikadi mezhepler tarihi ve İslâm hukuku gibi disiplinler açısından da önemli bir mesele olan hilâfet konusunun yakın tarihte yaşamış iki bilgin tarafından hem ilmî açıdan hem de sosyal ve siyasi açıdan değerlendirilmesiyle ortaya çıkan farklı bakış açıları da sunulacaktır. Dârülfunun’da İslâm hukuku müderrisi olarak vazife yapmış olan Seyyid Bey, farklı dönemlerde mebusluk görevini de icra etmiştir. Buna karşılık Nursî’nin Dârü’l-Hikmeti’l-İslâmiyye azalığı dışında resmî bir vazife almadığı bilinmektedir. Seyyid Bey’in özellikle adliye vekili sıfatı ile Ankara’daki Meclis’te yaptığı konuşmada daha önce bu konuda yazdığı kitaplara atıf yapsa da hilâfetin ilgasına dair kanun teklifinin görüşüldüğü celsede muhalifleri ikna etmek ve mümkün olduğu kadar yüksek bir oyla teklifin geçmesini temin etmek amacını taşıdığı anlaşılmaktadır. İçerik olarak ilmî mülahazalara çokça yer verilse de onun konuşması büyük oranda siyasî bir hitaptır. Said Nursî’nin hilâfetle ilgili açıklamalarına baktığımızda ise, bir kısmının hayatının ilk dönemlerinde İstanbul’da çeşitli hadiselerle ilgili beyanlarından oluştuğunu görmekteyiz. İslâm tarihi boyunca hilâfet müessesesine dair değerlendirmelerinin bir kısmı ise hayatının daha sonraki döneminde yazdığı eserlerde yer almaktadır. Said Nursî’nin özellikle İstanbul’daki Meşrutiyet inkılabı ile Osmanlı Devleti’nin yıkılışı arasındaki zamanı kapsayan devrede söyleyip yazdıklarını ilmî esaslara dayalı, ancak dönemin sıcak hadiseleriyle de irtibatlı bir söylem olarak değerlendirmek uygun olur. Sonraki dönemlerde ise, başta insanın yeryüzünde halife olması meselesi olmak üzere, İslam tarihinin ilk dönemlerindeki hilafet anlayışı ve sonrasındaki değişim, ayrıca Osmanlı padişahlarının halifeliğine dair konularda hadiselerin hikmet boyutunu da ele alan değerlendirmeleri mevcuttur.

Anahtar Kelimeler

İslâm, Hilafet, Seyyid Bey, Said Nursî, Osmanlı Devleti, Cumhuriyet

Kaynakça

• Aclûnî, Ebü’l-Fidâ İsmail b. Muhammed. Keşfü’l-hafâ ve müzîlü’l-ilbâs. nşr. Yusuf b. Mahmud. 2 Cilt. Dımaşk: Mektebetü’l-İlmi’l-hadis, 1421.
• Açıkgenç, Alparslan. “Said Nursî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35/562-572. Ankara: TDV Yayınları, 2018.
• Akdağ, Sait. Said Nursî ve Siyasî Düşünceleri. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2009.
• Akgündüz, Ahmed. Arşiv Belgeleri Işığında Sultan II. Abdülhamid ve Bediüzzaman: İtirazlar ve Cevaplar. İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı Yayınları, 2017.
• Akgündüz, Murat. “Bediüzzaman’ın Osmanlı Devleti ve Bazı Padişahlar Hakkındaki Görüşleri”. Katre Uluslararası İnsan Araştırmaları Dergisi 10 (Aralık 2020), 165-182.
• Arslan, Hüseyin. “Hilâfet Tartışması: Seyyid Bey ve Şeyhülislâm Mustafa Sabri Örneği”. Dini Araştırmalar 13/37 (Temmuz-Aralık 2010), 45-62.
• Aydın, Erdal. Bediüzzaman Said Nursî’nin Eserlerinde Din-Siyaset İlişkisine Dair Bir İnceleme. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2017.
• Aydın, Seracettin. “Son Dönem Hilâfet Tartışmalarının İslâm Hukuku Açısından Değerlendirilmesi (Seyyid Bey, Senhûrî ve Mevdûdî Örneği)”. İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi 38 (2021), 335-364.
• Bâbatîn, Yâsir. “Müstetbeʿâtü’t-terâkib: Dirâse Mustalahiyye”. Mecelletü Câmi’ati’l-Melik Abdilaz’iz: el-Âdâb ve’l-ulûmu’l-insâniyye 26/1 (2018), 141-168.
• Bediüzzaman Said Nursî: Tarihçe-i Hayatı. İstanbul: Rnk Neşriyat, 2012.
• Beyâzîzade Ahmed Efendi. İmam-ı Azam Ebû Hanîfe’nin İtikadî Görüşleri. çev. İlyas Çelebi. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2000.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. Hüseyin. es-Sünenü’l-kübrâ. nşr. Muhammed Abdülkadir Atâ. 11 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ilmiyye, 1424/2003.
• Ebû Davud, Süleyman b. el-Eş’as es-Sicistânî. es-Sünen. thk. Şuayb el-Arnaût vd. 7 Cilt. Beyrut: Dârü’-r-Risâleti’l-âlemiyye, 1430/2009.
• Erdem, Sami. “Cumhuriyete Geçiş Sürecinde Hilâfet Teorisine Alternatif Yaklaşımlar: Seyyid Bey Örneği (1922-1924)”. Dîvân: İlmî Araştırmalar Dergisi 2 (1996), 119-146.
• Erdem, Sami. “Seyyid Bey”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 37/54-56. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Eskicioğlu, Osman. “Seyyid Bey’in Hilâfet Anlayışı Üzerine Bazı Düşünceler”. Türk Hukuk ve Siyaset Adamı Seyyit Bey Sempozyumu (16 Mayıs 1997). 67-74. İzmir: İzmir İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 1999.
• Eşit, Yusuf. “Seyyid Bey’in Hilâfete Dair Görüşlerinin İslâm Hukuku Açısından Değerlendirilmesi”, I. Uluslararası Sosyal Bilimler Sempozyumu 13-14-15 Ekim 2016, Asos Congress Bildiri Kitabı. 1286-1296. Elazığ, 2016.
• Gedikli, Fethi. “Mehmed Seyyid Bey ve Hak Kavramı Üzerinden İslâm Hukuk Felsefesi ile Avrupa Hukuk Felsefesi Arasındaki Mukâyesesi”. İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası 72/1 (2014), 107-132.
• Kara, İsmail. İslam Siyasi Düşüncesinde Değişme ve Süreklilik: Hilâfet Risaleleri. 6 Cilt. İstanbul: Klasik Yayınları, 2002-2014.
• Kara, İsmail. Türkiye’de İslâmcılık Düşüncesi 1: Metinler/Kişiler. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2014.
• Kara, İsmail. Türkiye’de İslâmcılık Düşüncesi 2: Metinler/Kişiler. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2014.
• Mardin, Şerif. Bediüzzaman Said Nursî Olayı: Modern Türkiye’de Din ve Toplumsal Değişim. çev. Metin Çulhaoğlu. İstanbul: İletişim Yayınları, 1994.
• Nesefî, Ebü’l-Berekât Hâfızüddîn Abdullah b. Ahmed. Medârikü’t-tenzîl ve Hakâiku’t-te’vîl. nşr. Yusuf Ali Bedivî. 3 Cilt. Dımaşk: Dâru İbn Kesir, 1426/2005.
• Nursî, Said. Bediüzzaman Said Nursî’nin İlk Dönem Eserleri. İstanbul: Söz Basım Yayın, 2007.
• Nursî, Said. İşârâtü’l-İ’câz. çev. Abdülmecid Nursî. İstanbul: Rnk Neşriyat, 2013.
• Nursî, Said. Lem’alar. İstanbul: Rnk Neşriyat, 2013.
• Nursî, Said. Mektûbât. İstanbul: Rnk Neşriyat, 2013.
• Nursî, Said. Mesnevî-i Nuriye. çev. Abdülmecid Nursî. İstanbul: Rnk Neşriyat, 2012.
• Nursî, Said. Sikke-i Tasdik-i Gaybî. İstanbul: Rnk Neşriyat, 2013.
• Nursî Said. Sözler. İstanbul: Rnk Neşriyat, 2013.
• Nursî Said. Şuâlar. İstanbul: Rnk Neşriyat, 2013.
• Özcan, Azmi. “Hilâfet (Osmanlı Dönemi)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 17/546-553. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Sâbûnî, Nûreddin. Mâtürîdiyye Akaidi. çev. Bekir Topaloğlu. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2005.
• Seyyid Bey. Fıkıh Usûlü -Giriş-. nşr. Hasan Karayiğit. İstanbul: Düşün Yayıncılık, 2010.
• Seyyid Bey. Hilâfet ve Hâkimiyet-i Milliye, nşr. Mehmet Sait Toprak. Türk Hukuk ve Siyaset Adamı Seyyit Bey Sempozyumu (16 Mayıs 1997). İzmir: İzmir İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 1999.
• Seyyid Bey. Hilâfetin Mahiyet-i Şer’iyyesi. Ankara: Türkiye Büyük Millet Meclisi Matbaası, ts. Tirmizî, Ebû İsa Muhammed b. İsa. es-Sünen. thk. Beşşâr Avvâd Maruf. 6 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1996.
• Yazır, Elmalılı Muhammed Hamdi. Hak Dini Kur’an Dili. sad. İsmail Karaçam vd. 10 Cilt. İstanbul: Hikmet Neşriyat, ts.