ESKİ ANADOLU TÜRKÇESİ DÖNEMİ ESERLERİNDEN “TEFSÎRÜ’L-LÜBÂB TERCÜMESİ” VE DİL ÖZELLİKLERİ

Yıl 2019, Cilt: 1 Sayı: 1, 103 - 150, 29.09.2019

İsmail Taş

Öz

Eski
Anadolu Türkçesi, Türkçenin XIII-XV. yüzyılları arasında gelişme gösteren
dönemidir. Bu dönemde tercüme edilen eserler, adeta birer telif eser niteliği
taşımaktadır. Türkçe, bu dönemde pek çok terim ve genel söz varlığı
kazanmıştır.

Bu
çalışmada, Eski Anadolu Türkçesi dönemi eserlerinden “Tefsîrü’l-Lübâb Tercümesi
ve dil özellikleri üzerinde durulacaktır. Tefsîrü’l-Lübab Tercümesi, Musa bin
Hacı Hüseyin el-İznikî’nin Hazîn-i Bağdadî’nin Arapça olarak kaleme aldığı
eserinin tercümesidir. Söz konusu eser, Anadolu sahasında yapılmış ilk tam
tefsirli tercüme olarak nitelendirilebilir. Çalışmamızda, eserin kimi
varsayımlara göre aynı müellife ait olan Enfesü’l-Cevâhir’in ikinci cildi
olduğu üzerinde durulacak, tespitimiz üzere iki eserin ayrı ayrı eserler olduğu
ortaya konulacaktır. Tefsirü’l-Lübâb Tercümesi’nin şimdiye kadar tespit edilen
Bursa Yazma Eserler Kütüphanesi’nde bulunan ikinci cildinden hariç Topkapı
Sarayı Yazma Eserler Kütüphanesinde üçüncü cildinin varlığı ilk defa ortaya
konulacaktır. Eserin her iki cildinden de örnek çeviri yazımı yapılacak, metin
üzerinde dönemin dil özellikleri ve metnin söz varlığını tespit açısından
örneklendirmeler sunulacaktır. İncelemesini yapacağımız Tefsîrü’l-Lübâb
Tercümesi, devrin dil yapısını, kelime hazinesini, anlam dünyasını ve düşünce
yapısını çok ince bir çizgiyle bizlere sunmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Tefsîrü’l-Lübâb Tercümesi, Musa bin Hacı Hüseyin el-İznikî, Eski Anadolu Türkçesi, Kur’an Tercümeleri

Kaynakça

• Arat, Reşit Rahmeti, "Türkçe Metinlerde e/i Meselesi", Rocznik Orientalistczny, XVII (Krakow 1953)
• Arat, Reşit Rahmeti, "Türkçe Metinlerde e/i Meselesi", Rocznik Orientalistczny, XVII (Krakow 1953), s. 311.
• Arat, Reşit Rahmeti, “Türkçede Kelime ve Eklerin Yapısı”, TD IV, 43, Ankara 1955, s. 396-401.
• Arat, Reşit Rahmeti, Atebetü'l-hakayık, İstanbul 1951.
• Arat, Reşit Rahmeti, Kutadgu Bilig III, İndeks (İndeksi neşre hazırlayanlar; Kemal Eraslan, Osman F. Sertkaya, Nuri Yüce), Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yay., İstanbul 1979.
• Banguoğlu, Tahsin, Altosmanische Sprachstudien zu Süheyl ü Nevbahar, Leipzig 1938
• Banguoğlu, Tahsin,Türkçenin Grameri, Ankara 1990.nC.XXVI, Sayı 3-4, Ankara 1971
• Caferoğlu, Ahmet, Eski Uygur Türkçesi Sözlügü, İstanbul 1968, s. 69, 72; A. von Gabain, Altturkische Grammatik, Leipzig 1941, s. 53.
• Çağatay, Saadat, Türk Lehçeleri Örnekleri, Ankara 1977
• Çağatay, Saadet, Eski Osmanlıcada Fiil Müştakları III-Gerundifler, Ankara 1947.
• Çetin, Abdulbaki, “Ebu’l-Leys Semerkandî Tefsirinin Türkçe Tercümesi Üzerine”, Selçuk Ünivesitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Konya, Haziran 2007, s. 53-101.
• Demir, Ziya, Osmanlı Müfessirleri ve Tefsir Çalışmaları, Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmış Doktora Tezi) İstanbul 1994 (1. Baskı: XIII-XVI. y.y. Arası Osmanlı Müfessirleri, Ensar Neşriyat, İstanbul 2007)
• Derleme Sözlüğü, (A-Z) I-XII, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1963-1982
• Derleme Sözlüğü, Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yay. (I-II-III. ciltler), Ankara 1965-1968.
• Develi, Hayati, Evliya Çelebi Seyahatnâmesine Göre 17. Yüzyıl Osmanlı Türkçesinde Ses Benzeşmeleri ve Uyumlar, TDK Yay., Ankara 1995
• Develioğlu, Ferit, Osmanlı-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, 8. Baskı, Ankara 1988
• Divân-ı Lugâti’t-Türk Dizini, Türk Dil Kurumu Yay., Ankara 2003.
• Divân-ı Lugâti’t-Türk, (Osmanlı alfabesi ile basımı, 3 cilt halinde), Sincan Halk Neşriyatı, Urumçi (Doğu Türkistan) 1981.
• Duman, Musa (Feryal Korkmaz ile birlikte), Makaleler, “Evliya Çelebi Seyahatnâmesindeki Türk Değiştiren Kelimeler Üzerine”, Kesit Yay., İstanbul 2008, s. 151-161.
• Duman, Musa, Birgili Muhammed Efendi Vasiyyet-name, R Yay., İstanbul 2000
• Duman, Musa, Evliya Çelebi Seyahatnâmesine Göre 17. Yüzyılda Ses Değişmeleri, TDK Yay., Ankara 1995
• Duman, Musa, Makaleler, “Eski Türkiye Türkçesi Dönemine Ait Bazı Metinlerdeki Dil Uyumuna Aykırı Örnekler Üzerine”, Kesit Yay. İstanbul 2008, s. 11-20.
• Duman, Musa, Makaleler, “Eski Türkiye Türkçesi Dönemine Ait Bazı Metinlerdeki Dil Uyumuna Aykırı Örnekler Üzerine”, Kesit Yay. İstanbul 2008
• Duman, Musa, Makaleler, “Klasik Osmanlı Türkçesi Döneminde i/e Meselesine Dair”, Kesit Yay. İstanbul 2008, s. 40-74.
• Duman, Musa, Makaleler, Klâsik Osmanlı Türkçesi Döneminde Damak Ünsüzlerinin Gelişmelerine Dair, Kesit Yay., İstanbul 2008, s.81-101.
• Duman, Musa, Makaleler, Klasik Osmanlı Türkçesi Döneminde Dil Uyumuna Aykırı Örnekler Üzerine, Kesit Yay., İstanbul 2008, s. 75-79.
• Ebu’l-Leys es- Semerkandî Tefsirinin Tercümesi, Tercüme: Mûsâ b. Hacı Hüseyin İznikî, (Süleymaniye Kütüphanesi Nüshası) C I-II, Sezgin Neşriyat, İstanbul 1983.
• Ebuzziyâ Tevfîk, Lugat-i Ebuzziyâ, , Matbaa-i Ebuzziyâ, (Konstantiniye) İstanbul 1888.
• Emre, Ahmet Cevat, "Türkçe'de Bulanık e (é) Fonemi", Türk Dili-Belleten, seri III/ 6-7 (1946), s. 487-497.
• Eraslan, Kemal, “Doğu Türkçesinde Ek Uyumsuzluğuna Dair”, TDED XVIII, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, 1 Ağustos 1970, s. 113-124.
• Eraslan, Kemal, Eski Türkçede İsim Fiiller, İÜEF Yay., İstanbul 1980.
• Eraslan, Kemal, Eski Uygur Türkçesi Grameri, TDK Yay., Ankara 2012.
• İnan, Abdülkadir, Kur’an-ı Kerim’in Türkçe Tercümeleri Üzerinde Bir İnceleme, Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara 1961
• Kanar, Mehmet, Eski Anadolu Türkçesi Sözlüğü, Say Yay., İstanbul 2011.
• Kanar, Mehmet, Osmanlı Türkçesi Sözlüğü, Say Yay., İstanbul 2009.
• Kanar, Mehmet, Örnekli Etimolojik Farsça-Türkçe Sözlük, Say Yay., İstanbul 2015.
• Kanar, Mehmet, Türkçe-Osmanlı Türkçesi Sözlüğü, Say Yay., İstanbul 2011.
• Karahan, Leyla, Anadolu Ağızlarının Sınıflandırılması, TDK Yay., Ankara 1996
• Korkmaz, Zeynep, Eski Anadolu Türkçesinde Asli Ünlü (Vokal) Uzunlukları, AÜDTCF, Korkmaz, Zeynep, Marzubân-nâme Tercümesi, Ankara 1973
• Mansuroğlu, Mecdut, "Şeyyad Hamza'nın Doğu Türkçesine Yaklaşan Manzumesi", TDAY-Belleten 1956
• Mansuroğlu, Mecdut, Sultan Veled'in Türkçe Manzumeleri, İstanbul 1958
• Özcan, Tahsin, “Ömer Hulûsi Efendi, Sâmânizâde”, İslam Ansiklopedisi, yıl: 2007, cilt: 34, s. 72-73.
• Özdemir, Hikmet, Musa Hacı Hüzeyin el-İznikî, Hayatı ve Eserleri, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi (Yayımlanmamış Doktora Tezi) Ankara 1980
• Özkan, Mustafa, Türk Dilinin Gelişme Alanları ve Eski Anadolu Türkçesi, Filiz Kitabevi Yay., İstanbul 2013
• Özkan, Mustafa; Esin, Osman; Tören, Hatice, Yüksek Öğretimde Türk Dili Yazılı ve Sözlü Anlatım, Filiz Kitabevi Yay., İstanbul 2006, 2.baskı
• Taş, İsmail, 15. Yüzyıla Ait “Enfesü’l-Cevâhir” Adlı Yazma Üzerinde Dil İncelemesi (Giriş-İnceleme-Metin-Sözlük), İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi) İstanbul 2008
• Taş, İsmail, 15. Yüzyılda Yazılmış Olan “Enfesü’l-Cevâhir” Adlı Kur’an Tercümesinin Müellifi Meselesine Dair Tespitler, Ordu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Uluslararası Sosyal Bilimler Sempozyumu, 27-30 Nisan 2011.
• Taş, İsmail, Eski Anadolu Türkçesi Dönemi Eserlerinden “Tefsirü’l-Lübâb Tercümesi” Üzerine Dil İncelemesi (Giriş-İnceleme-Metin-Sözlük), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Yeni Türk Dili Bilim Dalı, (Yayımlanmamış Doktora Tezi, Danışman: Prof. Dr. Mustafa Özkan), İstanbul 2016 Taş, İsmail, Eski Anadolu Türkçesi Döneminde Tercüme Edilen Ebu’l-Leys Es-Semerkandî Tefsiri’nin Asıl Müellifi ve Tercümeye Verilen İsim, İstanbul Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi 41. Sayı, İstanbul 2011, s. 107-160.
• Taş, İsmail, Tercüme-i Tefsiri’l-Lübâb Eserinin (Hâzin Tercümesi) Musa Bin Hacı Hüseyin El-İznikî ve Başka Müellifler Tarafından Telif Edilmesi, İstanbul Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, Cilt/Sayı: 53, s. 91-110, İstanbul 2016.
• Taş, İsmail, Tercüme-i Tefsiri’l-Lübâb Eserinin (Hâzin Tercümesi) Musa Bin Hacı Hüseyin El-İznikî ve Başka Müellifler Tarafından Telif Edilmesi, İstanbul Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi 53. Sayı, İstanbul 2016.
• Tietze, Andreas, Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati (1914-2003), Budapest (Budapeşte) 2009.
• Timurtaş, Faruk Kadri, Eski Türkiye Türkçesi (XV. Yüzyıl Gramer-Metin-Sözlük), Kapı Yay., İstanbul 2012.
• Timurtaş, Faruk Kadri, Eski Türkiye Türkçesi XV. Yüzyıl Gramer-Metin-Sözlük, İstanbul 1977.
• Timurtaş, Faruk Kadri, Eski Türkiye Türkçesi, İÜEF Yay., İstanbul 1981.
• Timurtaş, Faruk Kadri, Eski Türkiye Türkçesi, Kapı Yay., İstanbul 2012 (1. Basım: 1977 İÜEF Yay.)
• Timurtaş, Faruk Kadri, Osmanlı Türkçesi Grameri, 5. Baskı, İstanbul 1985.
• Timurtaş, Faruk Kadri, Uydurma Olan ve Olmayan Yeni Kelimeler Sözlüğü, İstanbul 1979.
• Topaloğlu, Ahmet, “Cevâhirü’l-Asdâf Üzerinde Yapılan Çalışmalar ve Zajaczkowski’nin Eseri”, Türklük Araştırmaları Dergisi, Sayı 2, İstanbul 1986, s. 161-183.
• Topaloğlu, Ahmet, “Kur’an-ı Kerim’in İlk Türkçe Tercümeleri ve Cevahirü’l-Esdaf”, Türk Dünyası Araştırmaları, Sayı 27, Aralık 1983, s. 58-66.
• Topaloğlu, Ahmet, Cevâhirü’l-Asdâf (Giriş-Metin-Sözlük), İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, (Yayınlanmamış Doçentlik Tezi) İstanbul 1982.
• Topaloğlu, Ahmet, Muhammed Bin Hamza, XV. Yüzyıl Başlarında Yapılmış Satır Arası Kur’an Tercümesi I (Giriş-Metin) II (Sözlük), Kültür Bakanlığı Yayınları: 227, İstanbul 1976-1978.
• Topkapı Sarayı Yazma Eserler Bölümü Koğuşlar Kitaplığı 561
• Tulum, Mertol, Sinan Paşa, Tazarrunâme, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Ktp., nr. T 800, İstanbul 1968
• Üstüner, Ahad, Anadolu Ağızlarında Sıfat-Fiil Ekleri, TDK Yay., Ankara 2000.
• Yüksel, Murat, “Kara Timurtaş-oğlu Umur Bey’in Bursa’da Vakfettiği Kitaplar ve Vakıf Kayıtları”, Türk Dünyası Araştırmaları, S. 31, İstanbul, Ağustos 1984, s. 134-147.