HÂLİS’İN KİTÂB-I ŞEHİDÂN ADLI ESERİ ÜZERİNE

Yıl 2022, Cilt: 5 Sayı: 1, 95 - 119, 31.07.2022

Feyzi Çimen

Öz

Bu makalede Kitâb-ı Şehîdân adlı eser üzerinde durulmuştur. Eserin müellifi Hâlis’tir. Kitâb-ı Şehîdân ile müellifi Hâlis hakkında şimdiye kadar Türkiye’de bir çalışma yapılmamıştır. Hâlis, müellifin ismi değil eserlerinde kullandığı mahlasıdır. Gerçek adı Şah Hâkim’dir. Hâkim Hoca Hâlis olarak da bilinmektedir. Hâlis, 19. asrın ortalarında yaşamıştır. Doğum ve ölüm yılı ile vefat yeri bilinmemektedir. Bazı şiirlerinden yola çıkarak 1778-1780 yılları arasında doğduğu tahmin edilmektedir. Daha çok dinî, didaktik ve tarihî eserler kaleme almıştır. Doğum yeri Seyram’dır. Hâlis, Ahmet Yesevî soyundan gelmektedir. Edebî eserlerinin çoğunu Fergana’da kaleme almasında rağmen daha çok Taşkendî veya Şāşî (Taşkent’in eski adı) olarak bilinir.
Kitâb-ı Şehîdân önce Arapça olarak kaleme alınmış, Arapçadan Farsçaya tercüme edilmiş daha sonra serbest tercüme usulüyle Doğu/Çağatay Türkçesine aktarılmıştır. Kitâb-ı Şehîdân 88 varak olup 46 başlıktan oluşmaktadır. Türkiye ve Özbekistan’da nüshaları olan eser gayet hacimli, güzel yazılı, sade dilli bir metindir. Kitâb-ı Şehîdân, İmām-ı Şāh-ı Cerîr’in hareket, faaliyet, mücadele, seyahat ve seferleri ile bir olay veya bir bağlam üzerine söylediği şiirler etrafında şekillenmektedir. İmām-ı Şāh-ı Cerîr olarak tavsif edilen kişinin Yemenli Becîle kabilesinin reisi Ebû Amr Cerîr b. Abdillâh b. Câbir el-Becelî (ö. 51/671) olduğu anlaşılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Kitâb-ı Şehîdân, Hâlis, Kerbelā, Kıssa-yı İbn Cerîr, Çağatay Türkçesi.

Kaynakça

• AHMEDOV, B., Devletşah Semerkandî (Meşhur kişiler), SSR Neşriyatı, Taşkent, 1967.
• BARLAK, Yasemin, “Cerîr b. Abdullah el-Becelî: Kabilesi, Hz. Peygamber ile İlişkileri ve İrtidâd Olaylarındaki Rolü” Dergiabant, C. 10, S, 1, Bolu, 2022, s. 95-115.
• ÇİMEN, Feyzi, Mirza Meryemhan Dîvānı, DBY Yayınları, İstanbul, 2022.
• ÇİMEN, Feyzi, Molla Muhammed Timur Āsāru’l-İmāmiyye Çağatayca Kelile ve Dimne Tercümesi (İnceleme, Metin, Dizin-Sözlük), DBY Yayınları, İstanbul, 2022.
• EŞANOVA, Selimehan Nişanbekkızı, “Nisa ve Hanî Eserlerinde Kerbelanâme”, Özbek Dili ve Edebiyatı, S.1. Taşkent, 2005, s. 75-79.
• FAYDA, Mustafa, “Ebû Amr Cerîr b. Abdillâh b. Câbir el-Becelî (ö. 51/671)”, TDVİA, C.7, İstanbul 1993, s. 410-411.
• HOFMAN, H. F., Turkish Literature A Bio-Bibliographical Survey, Published by The Library of The University of Utrecht Under the Auspices of The the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland, Utrecht, 1969.
• KAYYUMOV, Polatcan Damulla, Tezkire-i Kayyumî, [Yayın evi yok], Taşkent, 1998.
• MARUFOV, M. vd., Özbek Tilining İzahli Lügati I-II, Moskova Rus Dili Neşriyatı, Moskova, 1981.
• NEBİYEV, T., Mahmud Haseni, Sefîd Bulan Kıssası, Gafur Gulam Neşriyatı, Taşkent, 1994.
• ÖZ, Mustafa, “Kerbelâ”, TDVİA, C.5, Ankara, 2002, s. 271-272.
• RAVŞENOVİÇ, Ravşenov Fazliddin, Hâlis ve Onun Edebi Mirası, Özbekistan Respublikasi Aliy ve Orta Mahsus Talim Vezirligi Alişir Nevai Nomidagi Semerkand Devlet Universtiti [Yayımlanmamış Doktora Tezi], Semerkant, 1997.
• SEMENOVA, A. A., Sobraniye Vestoçnih Rukopisey Akademi Nauk Uzbekskoy [11 cilt], SSR Yayınları, Taşkent, 1952-1987.
• SHAW, Robet Barkley, Kâşgar ve Yarkent Ağzı Sözlüğü, Çev. Fikret Yıldırım, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2014.
• Süleyman Efendi-i Buharî, Lügat-i Çağatay ve Türk-i Osmani, Mihran Matbaası, İstanbul, 1298.
• ŞAHİNOĞLU, M. Nazif, “Kemâl-i Hucendî”, TDVİA, C. 25, Ankara, 2022, s. 226.
• TEKCAN, Münevver, “Çağatay Türkçesinde Yazılmış Bir Hazret-i Hüseyin Mersiyesi”, Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, C. XXXIII, İstanbul, 2005, s. 207-238.
• YILMAZ, Müslüm, Klasik Türk Edebiyatında Kerbelâ Hadisesi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü [Yayımlanmamış Doktora Tezi], İstanbul, 2016.