ZAMANIN ANLAŞILABİLİRLİĞİ: HAREKET-ZAMAN İLİŞKİSİ

Yıl 2023, Cilt: 6 Sayı: 2, 1 - 29, 31.12.2023

Murat Ağarı

Öz

Dil kurgusunda zamanın önemi büyüktür; zira her şey bir zamanda meydana gelmekte ve zamanla anlam kazanmaktadır. Bu noktada önem arzeden bir başka konu zamanın hareket ile birlikte üstlendiği pozisyondur. Zaman-hareket ilişkisi üzerine kaynaklara göz attığımızda gerek Batılı ve gerekse Doğulu literatürde ciddi bir şekilde tartışıldığını görmekteyiz. Konunun gramatik pozisyonunu dikkate almadan dinî ve felsefî yaklaşımları nazar-ı itibara aldığımızda, zaman kavramıyla birlikte hareket kavramının da değerlendirildiğini ve hareketin zamana anlam katan bir motivasyon olarak görüldüğünü belirtmemiz gerekiyor.
Konuya zaman açısından yaklaştığımızda, Batı kültürü ile Doğu düşüncesi arasında bariz farklar olduğu göze çarpmaktadır. Bunun temelinde her iki kültürün dayanak noktalarının farklı olması yatmaktadır. Dışa dönük ve maddeye bağlı Batı kültürü ile içe dönük ve metafiziğe dayalı Doğu düşüncesinde zaman ve hareket kavramları da farklılık göstermektedir. Üstelik döngüsel bir zaman düşüncesine sahip Doğu kültürü ile doğrusal bir anlayışa sahip Batı düşüncesi geçmiş, şimdi ve gelecek tasavvurları da birbirine benzememektedir.
Çalışmamız zamana anlam katan bir özellik olarak hareketin her iki kültürde üstlendiği rolü ele alacaktır. Hareketin tanımı yapıldıktan sonra Batılı ve Doğulu düşünce yapılarında hangi anlamlara geldiği belirtilecektir.

Anahtar Kelimeler

Hareket, Zaman, Aristo, Platon, Kindî Fârâbî

Kaynakça

• Ağarı, Murat, “Zaman Kavramı: Nedir–Ne Değildir?”, Karabük Türkoloji Dergisi, Cilt/Sayı: 6-1 (2023), Karabük 2023, ss: 123-148.
• Altaie, M. B., “Modern Kozmoloji ve İslam Kelamında Yaratma ve Kişisel Yaratıcı”, çev: İ. Çetintaş, KSÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi, S: 18, (2011), s. 185.
• Altaie, Mohammed Basil, “Time in Islamic Kalām”, Christian and Islamic Philosophies of Time, S. Mitralexis-M. Podbielski (Eds.), Vernon Press: 2022.
• Aristoteles, Fizik, çev: S. Babür, İstanbul, YKY Yay., 2. Bsk. 2001.
• Atay, Hüseyin, Farabi ve İbn Sina’ya Göre Yaratma, Ankara: AÜİF Yay, 1974.
• Augustine, St. Auguntine’s Confessions, London: Penguin Books, 1963.
• Augustinus, İtiraflar, çev: Ç. Dürüşken, İstanbul: Kabalcı Yay., 2010.
• Bakır, İrfan, İbn Sînâ Felsefesinde Zaman Kavramı, Yalova Ünv. Sos. Bil. Enst., Yalova, 2016.
• Bolay, Süleyman Hayri, Aristo Metafiziği ile Gazali Metafiziğinin Karşılaştırılması, Ankara, 2005.
• el-Cabiri, Muhammed Abid, Arap İslam Kültürünün Akıl Yapısı, çev: B. Köroğlu-H. Hacak-E. Demirli, İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2001.
• Can, Ahmet Alperen, İbn Sînâ Doğa Felsefesinde Zaman: Mâhiyeti ve Unsurları, İstanbul Ünv. Sosyal Bilimler Enst., İstanbul, 2021.
• Cevizci, Ahmet, Felsefe Sözlüğü, İstanbul: Paradigma Yay., 1999.
• Clark, Gordon H., “The Theory of Time in Plotinus”, The Philosophical Review, Y: 1944, Vol: 53, No: 4, p. 337.
• Coşanay, Büşra, Muhammed İkbal Felsefesinde Zaman Kavramı, Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Sos. Bil. Enst., Muğla, 2017.
• Coşkun, İbrahim, “Müslüman Filozoflarla Kelamcıların Zaman Mefhumu ile İlgili Görüş Ayrılıkları”, Uluslararası İslam Medeniyetinde Zaman Sempozyumu, (08-11 Ekim 2015/Konya), I, 238.
• Cürcani, Seyyid Şerif, Arapça-Türkçe Terimler Sözlüğü, çev: A. Erkan, İstanbul: Bahar Yay., 1997.
• Çapku, Ahmet, İbn Sînâ, Gazzâlî ve İbn Rüşd’de Eskatoloji, Marmara Ünv. Sos. Bil. Enst. İstanbul, 2007.
• Çelik, Taha, “Dehre Sövmeyiniz…” Rivayeti Çerçevesinde Zaman Algısı”, Uluslararası İslam Medeniyetinde Zaman Sempozyumu, (08-11 Ekim 2015/Konya), I, 68.
• Demir, İlknur, İslam Kelamında Zaman Kavramı, Çukurova Üniversitesi Sos. Bil. Enst., Adana, 2006.
• Dündar, Zeynel, Doğu Kültüründe Zaman Algısının Mekân Biçimlenişine Etkisi, Hacettepe Ünv. Sos. Bil. Enst., Ankara 2017.
• Ekşinar, Havva, Meşşâî Filozofları ile Modern Filozoflara Göre Zaman Kavramının Karşılaştırılması, Fırat Ünv. Sos. Bil. Enst., Elazığ, 2008.
• Fârâbî, “Eflatun ile Aristo’nun Görüşlerinin Uzlaştırılması”, çev: M. Kaya, İstanbul, 1995.
• Fârâbî, Uyûnu’l-Mesâil-Felsefi Meselelerin Kaynağı-, çev: Ş. Gürel, İstanbul: İnsan Yay., 2020.
• el-Gazzâlî, Ebû Hâmid, Mi’yar’ul-İlm -İlmin Ölçütü-, çev: A. Durusoy-H. Hacak, İstanbul: TYEK, 2013.
• Hawking, Stephen W., Zamanın Kısa Tarihi, çev: S. Say-M. Uraz, İstanbul: Milliyet Yay. ts.
• Heidegger, Zaman ve Varlık Üzerine, çev: D. Kanıt, Ankara, 2001.
• İbn Arabî, Fütuhât-ı Mekkiyye, çev. E. Demirli, İstanbul: Litera Yay., 2011, C: 14, ss: 269-270.
• İbn Rüşd, Tehâfütü’t-Tehâfüt-Gazzâlî’ye Reddiye-, çev: K. Işık-M. Dağ, Ankara: Ankara Okulu Yay. 2021.
• İbn Sînâ, Kitâbu’ş Şifâ, Fizik I, çev. M. Macit-F. Özpilavcı, İstanbul, 2004.
• İbn Sînâ, Risaleler, çev: A. Açıkgenç-M. H. Kırbaşoğlu, Ankara: Kitâbiyât Yay., 2004.
• İbn Sînâ, Tanımlar Kitabı, çev: A. Akyol-İ. Arslan, Ankara: Elis Yay., 2019.
• İmâm Gazzâlî, Tehâfüt el-Felâsife-Filozofların Tutarsızlığı-, çev: B. Karlığa, İstanbul: Çağrı Yay., 1981.
• Karadaş, Cağfer, “İslam Düşüncesinde Değişim ve Süreklilik”, Usul İslam Araştırmaları, Y: 2007, S. 8, s. 17.
• Karadaş, Nergiz, “Zaman Kavramına Kuramsal Yaklaşımlar ve İnternet’te Şimdiki Zaman Olgusu”, folklor/edebiyat, C: 21, S: 83, (2015/3), s. 326.
• Karakaş, Selim, “İslâmiyet’ten Önce Türklerde Kutlu Zaman Algısı”, Uluslararası İslam Medeniyetinde Zaman Sempozyumu, (08-11 Ekim 2015/Konya), I, 356.
• Kılıçlar, Arzu-Ayşe Şahin, “Zaman Kavramına Bir Bakış: Boş Olan Zaman Mıdır Yoksa İnsan Mı?”, Journal of Tourism and Gastronomy Studies, 2020, 8 (3), s. 2265.
• Kızıl, Hayreddin, “Zurvanizm’in Kuruluşu ve Sasaniler Dönemindeki Etkileri”, EKEV Akademi Dergisi, S: 56 (2013), s. 299.
• Kindi, Felsefi Risaleler, çev: M. Kaya, İstanbul: Klasik Yay. 5. Bsk. 2021.
• Knuuttila, Simo, “Augustinus'ta Zaman ve Yaratım”, çev: M. Bal, Bibliotech, Felsefe, Sosyal Bilimler Dergisi, 2012, 15 Şubat-15 Nisan, Sayı: 16, Yıl: 5, s. 72.
• Köz, Elif, Kant ve Borges’te Zaman Kavramı, Mersin Üniversitesi Sos. Bil. Enst., Mersin, 2019.
• Leyden, W. von, “Time, Number and Eternity in Plato and Aristotle”, The Philosophical Quarterly, Y: 1964, Vol: 14, No. 54, p. 49.
• Massignon, Louis, “İslam Düşüncesinde Zaman”, çev: M. Akbaş, AÜİFD, C: XL/V (2003) S: 1, ss: 415-416.
• Nesterova, Svitlana, “Sûfi Vaktin Oğlu: Tasavvufta Zaman Olgusunun Bireysel Algıları”, Uluslararası İslam Medeniyetinde Zaman Sempozyumu, (08-11 Ekim 2015/Konya), I, ss: 150-151.
• Özkan, Hatice, Muhyiddin İbni Arabî’de Zaman Kavramı, Kırklareli Ünv. Sos. Bil. Enst., Kırklareli, 2019.
• Özkaya, Özden, Augustinus’un Zaman Anlayışı, İstanbul Ünv. Sos. Bil. Enst., İstanbul, 2015.
• Platon, Timaios, çev: F. Akderin, İstanbul: Say Yay., 2015.
• Plotinus, The Six Enneads, Edit: L. P. Gerson, Cambridge Unv. Press, 2018.
• Rau, Catherine, “Theories of Time in Ancient Philosophy”, The Philosophical Review, Y: 1953, Vol: 62, p. 520.
• Sarıkavak, Kazım, “İbn Sina, İhvan-ı Safa ve Gazali’de Zaman Anlayışı”, Felsefe Dünyası, S: 25 (1997), s. 55.
• Sarıoğlu, Hüseyin, İbn Rüşd Felsefesi, İstanbul: Klasik Yay., 2004.
• Soykan, Ömer Naci, “Saatsiz Yaşanır mı?”, Zaman’ın Kitabı, İstanbul: YGS Yayınları, 2003.
• Şulul, Cevher, “İslam Düşüncesinde Zaman Tasavvuru”, Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2002, sayı: lll, s. 87-88.
• Şulul, Cevher, Kindi Metafiziği, İstanbul: İnsan Yay., 2003.
• Topakkaya, Arslan, Felsefe, Din ve Kültürde Zaman, İstanbul: Say Yay., 2017.
• Topakkaya, Arslan, “Zaman Kavramı Bağlamında Platon-Aristoteles Karşılaştırması”, FLSF (Felsefe ve Sosyal Bilimler Dergisi), Y: 2012, S: 13, s. 224.
• Türk, Mahmud Sami, Zaman Algısı ve Thomas Mann’ın “Der Zaubergerg” Adlı Eseri Örneğinde Edebiyata Yansıması”, Sakarya Üniversitesi Sos. Bil. Enst., Sakarya, 2021.
• Uysal, Enver, Hudûd Risaleleri Çerçevesinde Kindî ve İbn Sînâ Felsefesinin Temel Kavramları, Bursa: Emin Yay., 2008.
• Uzun, Şerife, “Klasik Şiirde Sabahı Olmayan Gece: Şeb-i Yeldâ”, Uluslararası İslam Medeniyetinde Zaman Sempozyumu, (08-11 Ekim 2015/Konya), II, 241.
• Üstünova, Kerime, “Dilek Kipleri ve Zaman Kavramı”, Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, C. LXXXVIII, S. 635, s. 679.
• Üstünova, Kerime, “Türkçede Zaman Kavramı ve İşlenişi”, U.Ü. Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Yıl: 6, Sayı: 9, 2005/2, s. 198.
• Yetmen, Aynur, Zamanın Felsefi Temelleri Üzerine Bir İnceleme, Ankara Üniversitesi Sos. Bil. Enst., Ankara 2014.
• Yousef, Mohamed Haj, Ibn 'Arabi-Time and Cosmology, Routledge, Abingdon, 2008.