ESKİÇAĞ MİTOLOJİSİNDE VE TASVİRLERİNDE “YILAN” FİGÜRÜ

Yıl 2024, Sayı: 34, 991 - 1026, 13.12.2024

Evin Özgül

https://doi.org/10.56597/kausbed.1581730

Öz

Yılan, bazı doğal özelliklerinden dolayı insanlar tarafından en eski dönemlerden itibaren gizemli bir canlı olarak tahayyül edilmiştir. Uzun süre yaşaması, derisini yenilemesi, sürünerek hızlı bir şekilde hareket etmesi gibi özellikler onu mitolojinin ve sanatın önemli unsurlarından biri haline getirmiştir. Bundan dolayı eski doğu, eski batı düşüncesinde ve sanat anlayışında geniş bir yere sahip olmuştur. Derisini değiştirmesi sebebiyle ölümsüzlüğün ve gençliğin sembolü olarak görülmüş, kuyruğunu yutar vaziyette sonsuzluk sembolü, bir asaya ya da hayat ağacına sarılı olarak sağlık ve hayat sembolü olarak tasvir edilmiştir. Dolayısıyla yılana bolluk, doğurganlık, sağlık, ebedi gençlik, hayat, ölüm, ölümsüzlük, sonsuzluk, korku, gizem ve sinsilik gibi birbirinden farklı anlamlar yüklenmiştir. Bu özelliklerinden dolayı Eskiçağ dünyasında yılana kutsallık atfedilmiş, saygı gösterilmiştir. Bunun yanında toprakaltı ile olan irtibatı nedeniyle insan düşüncesinde korkulan bir hayvan da olmuştur. Bütün bunlardan dolayı dinsel, mitolojik ve sanatsal anlamda pekçok yerde işlenmiştir. Bu çalışmada Eski Yunan, Anadolu, Mezopotamya ve Mısır toplumlarının mitolojisinde ve sanatında yılan figürünün taşıdığı başlıca anlamlar ele alınmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Yılan, Mitoloji, Sanat, Anadolu, Mezopotamya, Mısır, Yunan

Kaynakça

• Agizza, R. (2006). Antik Yunan’da mitoloji masallar ve söylenceler: Olympos’tan Hades’e, Parnassos’tan Elysion Bahçeleri’ne savaşlarla dinselliğin iç içe geçtiği söylenceler evreni. İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Alp, K. Ö. (2009). Orta Asya’dan Anadolu’ya kültürel sembollere giriş. Eflatun Yayınevi.
• Altuntaş, H. ve Şahin, M. (2011). Kur’an-ı Kerim meâli, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
• Andı, M. F. (1999). Cahit Zarifoğlu’nun şiirlerinde bir kötülük imgesi olarak yılan sembolü. İlmi Araştırmalar: Dil, Edebiyat, Tarih İncelenmeleri, 8, 9-24.
• Armutak, A. (2004). Doğu ve Batı mitolojilerinde hayvan figürü II. Sürüngenler, balıklar, kanatlılar ve mitolojik hayvanlar. İstanbul Üniversitesi Veterinerlik Fakültesi Dergisi, 30(2), 143-157.
• Atalay, R. (2014). Mitolojinin heykel plastiğine yansımalarına genel bir bakış. Sanat Dergisi, 25, 5-17.
• Ateş, M. (2012). Mitolojiler ve semboller “Ana Tanrıça ve Doğurganlık”. İstanbul: Milenyum Yayınları.
• Atila, N. (2022). Hititçe çivi yazılı metinlerde geçen yılan üzerine bir inceleme. Erciyes Akademi, 36(1), 69-81.
• Bayladı, D. (2003). Uygarlıklar kavşağı Anadolu. İstanbul: Say Yayınları.
• Beckman, G. (1982). The Anatolian myth of Illuyanka. Journal of the Ancient Near Eastern Society, 14, 11-25.
• Benz, M. ve Bauer, J. (2013). Symbols of power-Symbols of crisis? A Psycho-social approach to Early Neolithic symbol systems. Neo-Lithics, 2, (11-24).
• Beydiz, M. G. (2016) Mitolojiden sanata hayvan imgesi. İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Black, J. ve Green, A. (2003). Mezopotamya mitolojisi sözlüğü tanrılar, ifritler, semboller. İstanbul: Aram Yayıncılık.
• Bonnefoy, Y. (2000). Antik Dünya ve geleneksel toplumlarda dinler ve mitolojiler sözlüğü, Cilt I, Ankara: Dost Kitabevi.
• Bottero, J. (2013). Gılgamış Destanı: Ölmek istemeyen büyük insan. (Çev. Orhan Suda). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Bryce, T. (2003). Hitit dünyasında yaşam ve toplum. (Çev. Müfit Günay). Ankara: Dost Kitabevi.
• Campbell, J. (1999). İlkel mitoloji (Tanrının maskeleri). (Çev. Kudret Emiroğlu). Ankara: İmge Kitabevi.
• Campbell, J. (2016). Batı mitolojisi (Tanrının maskeleri-III). (Çev. Kudret Emiroğlu). İstanbul: Islık Yayınları.
• Campbell, J. ve Moyers, B. (2013). Mitolojinin gücü: Kutsal kitaplardan Hollywood filmlerine mitoloji ve hikayeler. (Çev. Zeynep Yaman). İstanbul: MediaCat Kitapları.
• Can, Ş. Klasik Yunan mitolojisi. (5. Baskı) İstanbul: İnkılap Kitabevi.
• Champdor, A. (1984). Eski Mısır’ın ölüler kitabı. (Çev. Suat Tahsuğ). İstanbul: Ruh ve Madde Yayınları. Cömert, B. (2010). Mitoloji ve ikonografi. Ankara: De Ki Basım Yayım Ltd. Şti.
• Çelik, B. (2016). Snake figures in the Pre-Pottery Neolithic Period. Karadeniz Uluslararası Bilimsel Dergi, 8(31), 225-233.
• Daly, K. (2004). Greek and Roman mythology. (Rev. Marian Rengel). New York: Facts on File.
• De Martino, S. (2006). Hititler. (Çev. Erendiz Özbayoğlu). Ankara: Dost Kitabevi.
• Dönmez, S. (2017). Eski Yakındoğu’da yılanlı tanrıça kültü üzerine bir değerlendirme. Tarih İncelemeleri Dergisi, 32(2), 407-426. https://doi.org/10.18513/egetid.376801
• Eliade, M. (2003). Dinsel inançlar ve düşünceler tarihi-I. (Çev. Ali Berktay). İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Eliade, M. (2009). Dinler tarihine giriş. (Çev. Lale Arslan). İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Erden, C. (2016). Dünya mitlerinde yılan. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi, Eskişehir.
• Erhan, F. (2014). Antik Çağ Kilikia sikkelerinde dinsel tasvirler. Yayımlanmamış doktora tezi, Cilt 1, İstanbul Üniversitesi, İstanbul.
• Erhat, A. (1996). Mitoloji sözlüğü. İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Evans, A. (1921). The Palace of Minos at Knossos, Vol. I, London: Macmillan and Co., Limited.
• Gezgin, İ. (2021). Sanatın mitolojisi: Sanat ne anlatır? (Mağara duvarlarından Antikçağın sonuna). İstanbul: Redingot Kitap.
• Grimal, P. (2012). Mitoloji Sözlüğü-Yunan ve Roma. (Çev. Sevgi Tamgüç). İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Gürkan, S. L. (2013). “Yılan”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam ansiklopedisi, Cilt 43. İstanbul: TDV Yayınları, 527-529.
• Gwendolyn, L. (2003). A dictionary of Ancient Near Eastern mythology, London and New York: Routledge.
• Hancı, H. (2005). Yılan hikâyesi. Sted. 14(8), 6-9.
• Hart, G. (2005). The routledge dictionary of Egyptian Gods and Goddesses. London: Routledge.
• Hart, G. (2010). Mısır mitleri. (Çev. Mehmet Sait Türk). Ankara: Phoenix Yayınevi.
• Heidel, A. (2000). Enuma Eliş (Babil yaratılış destanı). (Çev. İsmet Birkan). Ankara: Ayraç Yayınevi.
• Henley, T. B. ve Lyman-Henley, L. P. (2019). The snakes of Göbekli Tepe: an ethological consideration. Neo-Lithics, 19, 16-19.
• Hoffner, H. A. (1998). Hittite myths. Atlanta-Georgia, Society of Biblical Literature.
• Hooke, S. H. (2002). Ortadoğu mitolojisi: Mezopotamya, Mısır, Filistin, Hitit, Musevi, Hıristiyan mitosları. Ankara: İmge Kitabevi.
• İnan, A. (1987). Eski Mısır tarihi ve medeniyeti. Ankara: TTK Basımevi.
• Karasalihoğlu, M. (2011). Yerelden evrensele uzanan kült: Glykon, I. Uluslararası Karadeniz Kültür Kongresi 06-09 Ekim 2011: (349-366). Sinop.
• Karauğuz, G. (2015). Hitit mitolojisi. Konya: Çizgi Kitabevi Yayınları.
• Kathleen, N. D. (2004). Greek and Roman mythology A to Z, Infobase Publishing.
• Kılıç, Y. (2013). Eternity seeking in the myhts of Ancient Nations (Some plants, water and animals as a symbol of eternty). (383-400). The Science and Education at the Beginning of the 21 st Century in Turkey. Ed. Olga
• Strelova, İlia Hristov, Kenan Mortan vd. Cilt 3. Sofia: St. Kliment Ohridski University Press.
• Kılıç, Y. ve Eser, E. (2016). Eskiçağ düşüncesi ve kutsal kitaplarda yedi sembolizmi. Turkish Studies, 11(11), 77-98.
• Kitchell, K. F., Jr. (2014). Animals in the Ancient World from a to z. London: Routledge.
• Lise, G. (1986). Mısır sanatını tanıyalım. (Çev. Eren Soley). İstanbul: İnkılap Kitabevi.
• Mccall, H. (2011). Mezopotamya mitleri. (Çev. Bircan Baykara). Ankara: Phoenix Yayınevi.
• Mellaart, J. (1988). Yakındoğu’nun en eski uygarlıkları. (Çev. Bilgi Altınok). İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Morgan, D. (2008). Snakes in myth, magic, and history : the story of a human obsession, Westport, Connecticut; London: Praeger.
• Özgüç, N. (2003). Hatti efsanesi yılan İlluyanka’nın tasvir sanatında yorumu. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi.
• Öztürk, H. S. ve Öztürk, B. (2016). Amasra Arkeoloji Müzesi’nden yeni yazıtlar-1. TÜBA-AR Türkiye Bilimler Akademisi Arkeoloji Dergisi, 19, 231-242.
• Perez, D. R. (2021). The meaning of the snake in the Ancient Greek world, Arts 10: 2. https://doi.org/10.3390/arts10010002
• Pinch, G. (2002). Handbook of Egyptian mythology. Oxford: Abc-Clio Press.
• Powell, B. B. (2018). Klasik mitoloji, (Çev. Sinan Okan Çavuş). İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları.
• Rosenberg, D. (2003). Dünya mitolojisi. (Çev. Koray Akten, Erdal Cengiz, vd.). Ankara: İmge Kitabevi.
• Salapata, G. (2006). The tippling serpent in the art of Lakonia and beyond. Hesperia, 75, 541-560.
• Schimmel, A. (2004). Tanrı’nın yeryüzündeki işaretleri. (Çev. Ekrem Demirli). İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Schmidt, K. (2007). Taş Çağı avcılarının gizemli kutsal alanı Göbekli Tepe: En eski tapınağı yapanlar. (Çev. Rüstem Aslan). İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Sina, A. (2008). Mitos ve mitologya nedir, Bibliotech: Felsefe ve Sosyal Bilimler Dergisi, 6, 18-20.
• Sina, A. (2018). Antik Yunan mitoslarının işlevleri üzerine bir değerlendirme, Journal of History School, 11, 213-234.
• Sivri, M. ve Akbaba, C. (2018). Dünya mitlerinde yılan. folklor/edebiyat, 96(24), 53-64. https://doi.org/10.22559/folklor.363
• Sümer, N. (2016). Dinsel ve mitolojik bir sembol olarak yılan. The Journal of Academic Social Science Studies, 43, 275-288.
• Şahin, A. ve Doğan, A. (2017). Mitolojiden genel kamu hukukuna “Canavar Yaratık” olgusu: Leviathan, Behemot, Rahav, Yılan ve Ejderha. Uluslararası Ekonomi ve Yenilik Dergisi, 3(2), 149-184.
• Tahberer, B. (2005). Antik Kilikya sikkelerinde Asklepios Kültü. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi. Çukurova Üniversitesi, Adana.
• Turgut, M. (2017). Hitit dini ritüellerinde kadınların görevleri ve rolleri. Gökçe Şimşek vd. (Ed). Kültürel Miras ve Kadın, içinde (ss.69-82).
• Ünal, A. (2003). Hititler devrinde Anadolu II. İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Veenker, R. A. (1981) Gilgamesh and the magic plant. The Biblical Archaeologist, 44(4), 199-205.
• Yıldırım, N. (2019). İnsanoğlunun ebediyet arayışına Sumerliler’den edebi bir armağan Bilgameş / Gılgameş Destanı, İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Yılmaz, F. (2015). Antikçağ’da Glykon Kültü (157-222). Eskiçağ Yazıları 7. Yay. Haz. N. Eda Akyürek Şahin, M. Ertan Yıldız, vd. İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Yöndemli, F. (2006). Hayat ağacı, ejder, yılan. İstanbul: Nüve Kültür Merkezi Yayınları.
• https://www.kutsalkitap.org/ (Erişim Tarihi: 08.04.2024)
• https://ferrebeekeeper.wordpress.com/wpcontent/uploads/2012/06/7983272.jpg (06.04.2024)
• https://www.hittitemonuments.com/arslantepe/arslantepe05-t.htm (04.04.2024)
• https://vaticantips.com/the-laocoon-statue-vatican-museums/ (06.04.2024)
• https://www.theoi.com/Ouranios/Asklepios.html (06.04.2024)
• https://www.tipdunyasi.dr.tr/2021/01/antik-donemde-tip/ (06.04.2024)
• https://rpc.ashmus.ox.ac.uk/coins/6/30340 (23.10.2024)