ESKİ MEZOPOTAMYA VE ANADOLU TOPLUMLARINDA FİLDİŞİNİN KULLANIMI

Yıl 2024, Sayı: 34, 959 - 989, 13.12.2024

Hacı Ören , Yusuf Kılıç

https://doi.org/10.56597/kausbed.1592079

Öz

Dünyanın birbirinden farklı yerlerinde yapılan araştırmalar fildişinin Paleolitik Çağ’dan itibaren bir prestij emtiası olarak kullanıldığını göstermektedir. Gerçekten fildişinin ok ve mızrak uçları, iğne, bız, obsidyen bıçak sapları, küçük figürinler, takı ve boncuk gibi gündelik yaşamın birçok alanında kullanılan nesnelerin yapımında sıklıkla tercih edildiği anlaşılmaktadır. Bunun yanı sıra arkeolojik verilerden kozmetik kutu, kaşık, tılsım objesi, mobilya aksesuarı, ayna ve yelpaze sapı, bıçak ve kılıç kabzası ile kınların üretiminde fildişinin kullanıldığı görülmektedir. Özellikle Eski Mezopotamya ve Anadolu toplumlarında Tunç ve Demir Çağı’nda sade veya değerli maden alaşımlarıyla şekillendirilen fildişinin tanrı-tanrıça figürinleri gibi dini objelerin yapımında, kutsal mekân veya saray gibi yapıların dekorasyonunda ve mobilya kakmacılığında kullanımına rastlanmaktadır. Nitekim her iki coğrafyadaki yerleşim yerlerinde ortaya çıkarılan fildişinden üretilmiş nesnelerin buluntu yerleri, türleri ile miktarı ele alındığında bu objenin statü veya prestij göstergesi olarak yüksek tabakaya mensup kişilere ait olduğu ortaya çıkmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Fildişi, Paleolitik Çağ, Prestij objesi, Kozmetik eşya

The Use of Ivory in Ancient Mesopotamian and Anatolian Societies

Öz

Research conducted in different parts of the world shows that ivory has been used as a prestige commodity since the Paleolithic Age. Indeed, it is understood that ivory was frequently preferred for making objects used in many areas of daily life such as arrow and spearheads, pins, awls, obsidian knife handles, small figurines, jewelry and beads. In addition, archaeological data show that ivory was used in the production of cosmetic boxes, spoons, talisman objects, furniture accessories, mirror and fan handles, knife and sword handles and scabbards. Especially in Ancient Mesopotamian and Anatolian societies in the Bronze and Iron Ages, ivory, which was shaped with plain or precious metal alloys, was used in the production of religious objects such as god-goddess figurines, in the decoration of buildings such as sacred places or palaces, and in furniture marquetry. As a matter of fact, when the find locations, types and quantity of objects made of ivory unearthed in the settlements in both geographies are considered, it is revealed that this object belonged to people belonging to high strata as a status or prestige indicator.

Anahtar Kelimeler

Ivory, Paleolithic Age, Prestige object, Cosmetic items

Kaynakça

• Akar, M. (2013). Krallar ve tüccarlar kenti Alalakh. Aktüel Arkeoloji Dergisi, 33, 85-93.
• Akarsu, R. (2017). Erken dönemlerde Anadolu’da ele geçen fildişi eserler üzerine genel bir değerlendirme. Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, 38, 131-150.
• Akurgal, E. (2000). Ege uygarlığının doğduğu yer Doğu Hellen kültür tarihi MÖ 1050-333. İzmir; İzmir Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayını.
• Alp, E. (2017). Rethinking: On the Urartian ivory artefacts. Anadolu Araştırmaları, 20, 135-159.
• Andrea, W. (1938). Elfenbeineinlagen aus Assur: Ass. 10015-10018 = va ass. 981. Berliner Museen 59. 12-16.
• Arslantaş, Y. (2013). Kuzey Mezopotamya’da bir kavşak noktası Tepe Gawra. Fırat Üniversitesi Orta Doğu Araştırmaları Dergisi, VIII (2), 1-50.
• Atasay, S. (1974). The Kocakızlar tumulus in Eskişehir, Turkey. American Journal of Archaology, 78(3), 255-263.
• Baker, H. D. (2012). The Neo-Babylonian empire. (Ed.) D. T. Potts, Companion to the Archaeology of the Ancient Near East, Wiley-Blackwell Publishing, New Jersey, 914-930.
• Banks, E. J. (1912). Bismaya or the lost city of Adab: A story of adventure, of exploiration, and the excavation among the ruins of the oldest of the buried cities of Babylonia. London: The Tknickerbocker Press.
• Barnett, R. D. (1957). A catalogue of the Nimrud ivories. London: The British Museum.
• Barnett, R. D. (1982). Ancient ivories in the middle East. Jerusalem: Hebrew University of Jerusalem.
• Bednarik, R. G. (1994). Conceptual pitfalls in Palaeolithic Rock art dating. Prehistoire Anthropologie Mediterraneennes, 3, 95-102.
• Benzel, K., Graff S. B. ve et al., (2010). Art of the ancient Near East, Yale University Press, New York.
• Black, J., George A. ve Postgate N. (2000). A concise dictionary of Akkadian 2nd Printing. Wiesbaden: Harrossowitz Verlag.
• Conard, N. J. (2003). Palaeolithic ıvory sculptures from Southwestern Germany and the origins of figurative art. Nature, 426, 830-832.
• Conard, N.J. (2009). A female figurine from the Basal Aurignacian of Hohle Fels Cave in Southwestern Germany. Nature, 459, 248-252.
• Crawford, H. (2015). Sümer ve Sümerler. (Çev.) N. Uzan, Ankara: Arkadaş Yayınevi.
• Crawford, H. (2015). Ur the City of the Moon God. New York: Bloomsbury.
• Darga, A. M. (1992). Hitit sanatı. İstanbul: Akbank Kültür ve Sanat Kitapları.
• Dörtlük, K. (1989). Elmalı Bayındır Tümülüsleri kurtarma kazısı. XVI, KST. I, 171-174.
• Erdan, E. (2019). Frig Tipi fibulalarda tanrıça sembolizmi üzerine bazı düşünceler. Art Sanat Dergisi, 11, 163-185.
• Evans, J.M. (2009). The middle Assyrian period. (Ed. J. Aruz), Beyond Babylon: Art, Trade, and Diplomacy in the Second Millennium B.C., The Metropolitan Museum of Art, New York, 206-214.
• Faulkner, R.O. (2002). A concise dictionary of middle Egyptian. (Mod.) B. Jegorović, Oxford: Griffith Institute. Fildişi ve Fildişi Türevleri İçin Kullanma Klavuzu (1999). Dünya Yaban Hayatı Fonu ve Koruma Derneği. Oregon.
• Goff, B. L. (1963). Symbols of Prehistoric Mesopotamia. London: Yale University Press.
• Gruber, C. (2004). Möbeldekor aus Elfenbein Zur Rekonstruktion von Schnitzverzierungen an altorientalischen Möbeln. München: Universität München.
• Günbattı, C. (2008). An eponym list (KEL G) from Kültepe. Akademia Verlag, XXXV/1, 103-132.
• Güterbock, H.G. (1971). Ivory in Hittite texts. Anatolia, 15, 1-17.
• Hussein, M.M. (2016). Nimrud The Queens Tombs. Chicago: The Oriental Institute.
• Işık, F. (2008). Ein neuer Beleg zum Phrygischen ursprung der Architektonischen Tonplatten. Anadolu/Anatolia, 34, 17-25
• Karakoç, M. (2016). Paleolitik çağda mezarlar ve ölüm kavramı. Folklor/Edebiyat, 22(87), 182-183.
• Kılıç, Y. & E. Eser, (2016). Urartu yazıtları ışığında din-siyaset ilişkisi üzerine bir inceleme. BELGİ, 12, 268-289.
• Kınal, F. (1983). Eski Mezopotamya tarihi. Ankara: AÜDTCF Yayınları.
• Kunz, G.F. (1916). Ivory and the elephant in art, in archaeology, and in science. Page And Company: Doubleday.
• Kuzuoğlu, R. (2016). Two cuniform texts found in Acemhöyük from the old Assyrian period. Belleten, LXXX (289), 685-699.
• Lbova, L. ve Volkov P. (2016). Processing technology for the objects of mobile art in the Upper Paleolithic of Siberia (the Malta site). Quaternary International, 403, 16-22.
• Leemans, W. F. (1968). Old Babylonian letters and economic history a review article with a digression on foreign trade. Journal of the Economic and Social History of the Orient, 11(2), 171-226.
• Macgregor, A. (2001). Bone, antler, ivory and horn, the technology of skeletal materials since the Roman Period. Sydney: Croom Helm Ltd.
• Mandacı, E. (2018). Arkeolojik bulgular ve yazılı belgeler ışığında Eski Mezopotamya’da fildişi oymacılığına genel bir bakış. TAD, 37(64), 27-54.
• Manuelli, F. & Pittman H. (2018). A ‘flame and frond’ ıvory plaque from the Neo-Hittite excavations at Arslantepe/Melid. regionalisms and communities in Iron Age Anatolia. Origini Prehistory and Protohistory of Ancient Civilizations, XLI(1) 139-169.
• Moorey, P. R. S. (1970). Cemetery a at Kish: Grave groups and chronology. British Institute for the Study of Iraq, 32(2), 86-128.
• Moorey, P. R. S. (1994). Ancient Mesopotamian materials and ındustries. Oxford and New York: Clarendon Press.
• Morley, I. (2013). The prehistory of music human evolution, archaeology, and the origins of musicality. Oxford: Oxford University Press.
• Naumann, R. (1985). Eski Anadolu mimarlığı. (Çev.) B. Madra, Ankara: TTKY,
• Neve, P. (1984). Boğazköy-Hattuşa 1982 çalışma mevsimi sonuçları. V. KST, Ankara, 143-146.
• Neve, P. (1987). Boğazköy-Hattuşa 1985 kazı mevsiminin sonuçları. VIII. KST, 1, Ankara, 233-251.
• Oppenheim, A. L. (1967). Essay on overland trade in the first millennium B.C. Journal of Cuneiform Studies, 21, 236-254.
• Ornan, T. (2005). The triumph of the symbol. Götingen: Academic Press Fribourg.
• Özgüç, N. (1966) Acemhöyük kazıları. Anadolu, 10, 1-28.
• Özgüç, N. (1976). Acemhöyük’te bulunan fildişi kutu ve bir kurşun figürin kalıbı. Belleten, XL (160), 547-560.
• Özgüç, N. (2002). Seçkin sanat eserleri: Anadolu fildişi yapıtları. (Ed.) W. Jacob, Hititler ve Hitit İmparatorluğu: 1000 Tanrılı Halk, Kunst-und Ausstellungshalle der Bundersrepublik Deutschland, Bonn, 498-499.
• Özgüç, T. (1966). Altıntepe I mimarlık anıtları ve duvar resimleri. Ankara: TTKY.
• Özgüç, T. (1969). Altıntepe II: Mezarlar, depo binası ve fildişi eserler. Ankara: TTKY.
• Özgüç, T. (1999). Kültepe-Kaniš/Neša sarayları ve mabetleri. Ankara: TTKY,
• Özgüç, T. (2002). Alacahöyük-imparatorluğun çekirdek bölgesinde bir kült merkezi. (Ed.) W. Jacob, Hititler ve Hitit İmparatorluğu Bin Tanrılı Halk, Kunst und Ausstellungshalle, Bonn, 468-469.
• Özgüç, T. (2005). Kültepe: Kaniš/Neşa. İstanbul: YKY.
• Özkan, S. ve Öztan A. (2009). Samsat Höyük Kalkolitik ve Eski Tunç Çağı mühürleri, (Ed.) H. Sağlamtimur, E. Abay, Z. Derin, vd., Altan Çilingiroğlu’na Armağan: Yukarı Denizin Kıyısında Urartu Krallığı’na Adanmış Bir Hayat, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul, 415-424.
• Prentice, R. (2010). The exchange of Goods and services in Pre-Sargonic Lagash. Münster: Ugarit-Verlag.
• Sağlamtimur, H. (2009). Urartu Krallığı’nda fildişi oymacılığı, Ayanis kalesi taş kapları ve Haldi tapınağı. (Ed.) H. Sağlamtimur, E. Abay, Z. Derin, vd., Altan Çilingiroğlu’na Armağan: Yukarı Denizin Kıyısında Urartu Krallığı’na Adanmış Bir Hayat, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul, 485-499.
• Salvini B. A. ve M. Salvini, (2015). The myth of Ararat and the fortresses of Urartu. (Eds.) J. Aruz, S. B. Graff, Y. Rakic, Assria to İberia at the Dawn of the Classical Age, Yale University Press, London, 83-92.
• Sams, G. K. (2007). Gordion ve Frigler. (Ed. H. Sivas, Ş. Şentürk), Friglerin Gizemli Uygarlığı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 49-58.
• Seeher, J. (2002). Hattuşa rehberi: Hitit başkentinde bir gün. İstanbul: Ege Yayınları.
• Sevin, V. (2003). Başlangıcından Persler’e kadar anadolu arkeolojisi. İstanbul: Der Yayınları.
• Shoshani, J. (1978). General ınformation on elephants with emphasis on tusks. Elephant, 1(2), 20-31.
• Simpson, E. (2010). The Gordion wooden objects volume I the furniture from tumulus Mm. Leiden-Boston: Brill.
• Simpson, E. (2013). An early Anatolian ıvory chair: The pratt ıvories in the Metropolitan museum of art. (Ed.) R.B. Koehl, In Amilla: The Quest for Excellence. Studies Presented to Guenter Kopcke in Celebration of His 75th Birthday, INSTAP Academic Press, Philadelphia, 221-261.
• Ünal, A. (2002). Hititler devrinde Anadolu I. İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Ünal, A., A. Ertekin ve İ. Ediz, (1991). 1991’de Bogazköy-Hattuşa'da bulunan Hitit kılıcı ve üzerindeki Akadca adak yazıtı. Müze-Müseum, 4, 46-52.
• Villa P. ve d’Errico F. (2001). Bone and ıvory points in the lower and middle Paleolithic of Europe. Journal of Human Evolution, 41(2), 69-112.
• Wolf, S. ve Conard NJ. (2015). Personal ornaments of the swabian aurignacian. Palethnology, 1-15.
• Woolley, S. L. (1948). Excavations at Atchana-Alalakh, 1939. The Antiquaries Journal, XXVIII(1), 1-19.
• Woolley, S. L. (1955). Alalakh An account of the excavations at Tell Atchana in the Hatay, 1937-1949. London: Oxford University Press.
• Yalçınkaya, I. ve Taşkıran, H. vd. (2015). 2013 Yılı Karain mağarası kazıları. 36. KST, 1, Ankara, 441-458.
• Yazıcı, T. (2002). Fil. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 13, 67-68.
• Yener, K. A. (2007). The Anatolian middle Bronze Age Kingdoms and Alalakh: Mukish, Kanesh and trade. Anatolian Studies, 57, 151-160.